Czy dorośli Polacy dbają o higienę cyfrową?

Nadmierne i nie w pełni świadome używanie urządzeń ekranowych wiąże się z zagrożeniami dla zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego – piszą dr hab. Magdalena Woynarowska oraz dr hab. Mariusz Panczyk z Wydziału Nauk o Zdrowiu WUM.

Dr hab. Magdalena Woynarowska i dr hab. Mariusz Panczyk. Fot. Michał Teperek / WUM

• 64,4% badanych dorosłych użytkowników internetu uważa, że na korzystaniu z urządzeń ekranowych spędza dużo czasu
• Tylko 9 spośród 39 chroniących zdrowie zachowań związanych z używaniem urządzeń ekranowych jest podejmowanych z pożądaną częstością przez około i ponad połowę badanych
• 9,3% badanych unika używania urządzeń ekranowych przed snem, 18,1% – kładzenia telefonu przy lub w łóżku przed zaśnięciem

Powstał raport na temat higieny cyfrowej polskich internautów. Jego opracowanie było możliwe dzięki wynikom zebranym w trakcie Ogólnopolskiego Badania Higieny Cyfrowej 2022¹.

Badanie zostało przeprowadzone przez Fundację Instytut Cyfrowego Obywatelstwa i Fundację Orange. Patronat honorowy nad badaniem objął Wydział Nauk o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Współautorką badania i narzędzia badawczego, obok Magdaleny Bigaj, prezeski Instytutu Cyfrowego Obywatelstwa, jest dr hab. n. społ. Magdalena Woynarowska z Zakładu Zdrowia Publicznego, a w pracach nad raportem i analizą wyników uczestniczył dr hab. n. med. i n. o zdr. Mariusz Panczyk z Zakładu Edukacji i Badań w Naukach o Zdrowiu.

Dlaczego higiena cyfrowa jest ważna

Powszechny dostęp do urządzeń ekranowych i internetu, ich atrakcyjność i codzienna użyteczność spowodowały duże zmiany w stylu życia ludzi. Zaczęli oni spędzać przy nich coraz więcej czasu, szczególnie w sposób sedentarny. W krótkim czasie ludzie przenieśli dużą część swojej życiowej aktywności do świata cyfrowego, który pozwala m.in. szybciej załatwiać wiele spraw, mieć dostęp do wielu informacji, kontaktować się z innymi i budować relacje na odległość, spędzać czas na rozrywce.

Zmiany te nasiliła pandemia COVID-19. W czasie jej trwania czas spędzany przez wiele osób przy urządzeniach ekranowych wydłużył się, a tam, gdzie było to możliwe, urządzenia ekranowe stały się narzędziem pracy/uczenia się oraz komunikacji na skalę wcześniej niespotykaną. Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych będzie dynamicznie postępował, a urządzenia ekranowe będą coraz bardziej obecne w życiu ludzi.

Używanie urządzeń ekranowych i internetu jest powiązane z innymi zachowaniami człowieka i ma wpływ na jego funkcjonowanie, samopoczucie i zdrowie. To, jaki jest ten wpływ, zależy od wielu czynników, np. od tego, jak długo, w jakim celu, jak i kiedy używa on tych urządzeń, jakie odczuwa przy tym emocje, jakie inne zachowania podejmuje równolegle, a z jakich rezygnuje. Nadmierne i nie w pełni świadome używanie tych urządzeń wiąże się z zagrożeniami dla zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Może prowadzić m.in. do ograniczenia aktywności fizycznej, dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, zaburzeń snu, zmęczenia, problemów ze wzrokiem i słuchem, pogorszenia samopoczucia psychicznego, zaburzeń koncentracji, zubożenia relacji społecznych, wypadków i urazów. Ludzie muszą wiedzieć o tych zagrożeniach i uczyć się tego, jak postępować, aby chronić swoje zdrowie.

Higiena cyfrowa, zdaniem M. Bigaj i M. Woynarowskiej, to chroniące zdrowie zachowania związane z używaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, zwłaszcza urządzeń ekranowych i internetu. Zachowań tych jest wiele i dotyczą one różnych kwestii. Z tego powodu higienę cyfrową uznano za konstrukt złożony i podjęto próbę uporządkowania zachowań będących jej przejawem. Wyróżniono cztery obszary tych zachowań (ryc. 1).

Ogólnopolskie Badanie Higieny Cyfrowej 2022

Badanie przekrojowe zostało przeprowadzone w listopadzie 2022 r. w reprezentatywnej grupie 1067 dorosłych użytkowniczek i użytkowników internetu w Polsce. Próba badawcza odzwierciedlała strukturę społeczno-demograficzną populacji generalnej Polski pod względem wieku, płci, miejsca zamieszkania, województwa oraz poziomu wykształcenia.

Do realizacji badania wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, z ankietyzacją techniką ankiety online – CAWI (ang. Computer-Assisted Web Interviewing). Narzędzie badawcze stanowił Kwestionariusz Samooceny Higieny Cyfrowej opracowany przez M. Bigaj i M. Woynarowską z uwzględnieniem opinii ekspertów i internautów. Jego zastosowanie w badaniu właściwym było poprzedzone etapem konceptualizacji i operacjonalizacji pojęcia „higiena cyfrowa” oraz fazą pilotażową.

Wyniki badania wskazują, że większość (64,4%) badanych dorosłych użytkowników internetu uważa, że na korzystaniu z urządzeń ekranowych spędza dużo czasu: 38,5% sądzi, że raczej dużo, a 25,9% – że zbyt dużo. Może to świadczyć o zdawaniu sobie przez nich sprawy z ich „ekranowego zanurzenia”. Jednocześnie jednak zbyt mało badanych przestrzega zasad higieny cyfrowej z pożądaną, korzystną dla zdrowia częstością, tj. „zawsze lub prawie zawsze”². Tylko 9 spośród 39 chroniących zdrowie zachowań związanych z używaniem urządzeń ekranowych jest podejmowanych z pożądaną częstością przez około i ponad połowę badanych (od 49,8% do 67%). Aż 21 zachowań jest podejmowanych z tą częstością przez 25% badanych i mniej. Dotyczą one przede wszystkim obszaru pierwszego (Stawianie granic i kontrola w używaniu internetu i urządzeń ekranowych) oraz czwartego (Inne zalecane zachowania prozdrowotne związane z używaniem internetu i urządzeń ekranowych).

Wybrane wyniki badania uwzględniające odpowiedź „zawsze lub prawie zawsze”:

• 14,3% badanych kontroluje swój czas ekranowy, 21,9% ogranicza liczbę powiadomień w telefonie/komputerze, a 20,3%, wykonując czynności wymagające skupienia, usuwa telefon z zasięgu wzroku
• 9,3% badanych unika używania urządzeń ekranowych przed snem, 18,1% – kładzenia telefonu przy lub w łóżku przed zaśnięciem
• 20,1% badanych unika pojadania w czasie używania urządzeń ekranowych, a 25,2% spożywa posiłki bez telefonu w zasięgu wzroku
• 9,9% badanych czyści/dezynfekuje swój telefon co najmniej raz dziennie
• od 12,1% do 22,8% respondentów podczas używania urządzeń ekranowych podejmuje zachowania związane z dbałością o prawidłową pozycję ciała oraz codzienną aktywnością fizyczną

Niedostatki w zakresie higieny cyfrowej mogą niekorzystnie wpływać na funkcjonowanie osobiste i zawodowe dorosłych, ich samopoczucie i zdrowie. Dorośli, którzy nie przestrzegają zasad higieny cyfrowej, dostarczają dzieciom i młodzieży niewłaściwych wzorów zachowań w tym obszarze. Dlatego pilnie potrzebne są działania edukacyjne dla zwiększenia higieny cyfrowej dorosłych.

Higiena cyfrowa jest obecnie pożądanym nowym elementem prozdrowotnego stylu życia. Należy tłumaczyć ludziom, że niewłaściwe korzystanie z urządzeń ekranowych i internetu może być „nowym” czynnikiem ryzyka dla ich zdrowia teraz i w przyszłości oraz edukować ludzi w zakresie higieny cyfrowej, wskazując, jak należy postępować, dlaczego należy tak robić, jakie mogą wiązać się z tym korzyści dla nich samych i ich otoczenia, zwłaszcza dzieci i młodzieży. Należy ich zachęcać do wdrażania zasad higieny cyfrowej do codziennego życia, bo aby one odniosły skutek, nie wystarczy o nich tylko wiedzieć, trzeba je praktykować. Edukacja ta powinna stać się nowym ważnym obszarem edukacji zdrowotnej prowadzonej w wielu miejscach: w domu, placówkach oświatowych, miejscach pracy i w mediach.

Test higieny cyfrowej

Kwestionariusz Samooceny Higieny Cyfrowej, zwany Testem Higieny Cyfrowej, jest dostępny nieodpłatnie na stronie cyfroweobywatelstwo.pl. Wszyscy nim zainteresowani mogą z niego skorzystać. Test ten zawiera stwierdzenia opisujące wybrane chroniące zdrowie – pozytywne, pożądane – zachowania związane z używaniem urządzeń ekranowych i internetu. Pozwala on dokonać samooceny swoich zachowań w obszarze higieny cyfrowej, a także zdobyć/zwiększyć o niej wiedzę. Test jest prosty, jego wypełnienie nie zajmuje dużo czasu.

Test może być pomocny:

• osobom zainteresowanym własną higieną cyfrową i jej zwiększeniem. Dokonanie autodiagnozy swoich zachowań w zakresie higieny cyfrowej może być okazją do refleksji, samopoznania, stać się punktem wyjścia do wprowadzania zmian własnych zachowań w kierunku prozdrowotnym.
• osobom zajmującym się – formalnie czy nieformalnie – edukacją w zakresie higieny cyfrowej. Samoocena higieny cyfrowej może być wykorzystana do diagnozy zachowań odbiorców działań edukacyjnych i być punktem wyjścia do poszukiwania sposobów poprawy tych zachowań w kierunku prozdrowotnym. Wyniki samooceny mogą być wykorzystane w planowaniu i ewaluacji działań edukacyjnych.

Badanie jest reprezentatywne dla populacji dorosłych mieszkanek i mieszkańców Polski, którzy korzystają z urządzeń ekranowych z dostępem do internetu. Świadomie zdecydowano się wyłączyć z badania osoby nieużywające urządzeń ekranowych, ponieważ w związku z tym nie dotyczą ich zachowania związane z ich używaniem. Kategorie odpowiedzi użyte w Teście Higieny Cyfrowej („zawsze lub prawie zawsze”, „często”, „czasem”, „nigdy lub prawie nigdy”) mają charakter subiektywny, dlatego wyniki badania należy traktować szacunkowo.

Instytut Cyfrowego Obywatelstwa wraz z badaczami z Wydziału Nauk o Zdrowiu WUM będzie prowadził dalsze prace naukowe nad rozwojem Kwestionariusza Samooceny Higieny Cyfrowej jako narzędzia pomiaru, m.in. nad oceną jego trafności (w tym trafności treściowej i kryterialnej), stabilności (ocena test-retest) i jednowymiarowości podskal (wymiarów).

Raport z wynikami badania i rekomendacjami oraz narzędzie badawcze, zwane Testem Higieny Cyfrowej, są dostępne na stronie internetowej cyfroweobywatelstwo.pl.