Pogorszenie stanu zdrowia w Polsce po 2002 r. – poza okresem pandemii COVID-19 – spowodowane jest głównie wzrostem spożycia alkoholu i wynikającym z tego wzrostem współczynników umieralności i liczby zgonów związanych z alkoholem – wskazali eksperci PAN.
Fot. Pixabay
- Od początku XXI w. obserwuje się w Polsce osłabienie polityki zdrowia publicznego wobec alkoholu
- Coraz powszechniejszy jest styl picia, który charakteryzuje się spożywaniem małych dawek alkoholu przez cały dzień
- Szacunki mówią o ok. 84 tys. punktach sprzedaży detalicznej oraz 151 tys. punktach gastronomicznych, gdzie można kupić alkohol
- Osoba otrzymująca minimalne wynagrodzenie mogła w 2001 r. kupić 32 butelki wódki, a w 2021 r. już ponad trzy razy więcej
- Umieralność wskutek alkoholowej marskości wątroby wzrosła w latach 1999-2020 kilkukrotnie
- Należy pilnie wznowić osłabiony w XXI w. program kontroli alkoholowych szkód zdrowotnych
W opracowaniu „Osłabienie polityki zdrowia publicznego wobec alkoholu i konsekwencje zdrowotne” czytamy, że od początku XXI w. obserwuje się w Polsce osłabienie polityki zdrowia publicznego wobec alkoholu: – W 2001 r. ograniczono obowiązujący od 1982 r. zakaz reklamy i promocji napojów alkoholowych. Zezwolono na reklamę piwa, które mogło być reklamowane m.in. w telewizji, radiu, kinach i teatrach w godzinach 23.00-6.00. W 2002 r. obniżono o 30% akcyzę na napoje spirytusowe. Z kolei w 2003 r. zliberalizowano zapisy ustawy, szczególnie w zakresie reklamy i sponsorowania m.in. imprez sportowych. Czas reklamowania piwa został wydłużony do godzin 20.00-6.00.
W roku 2010 rozpoczęto kampanię marketingową prowadzącą do gwałtownego wzrostu sprzedaży małych butelek wódki, tzw. małpek. W 2019 r. sprzedano ich w Polsce około 1,2 mld sztuk. – Doszło do zwiększenia dostępności i zmiany stylu picia alkoholu. Obecnie coraz powszechniejszy jest styl picia, który charakteryzuje się spożywaniem małych dawek alkoholu przez cały dzień – wskazują eksperci PAN.
W raporcie zaznaczono, że Polska jest jednym z nielicznych krajów europejskich, w których konsumpcja alkoholu wzrosła w latach 2000-2020: – O ile historycznie Europa była regionem o najwyższym spożyciu alkoholu na świecie, o tyle w latach 1950-1980 Polska nie znajdowała się w czołówce rankingu. W tym czasie spożycie alkoholu w krajach basenu Morza Śródziemnego i Bałkanów było najwyższe na świecie i osiągało poziom ok. 20-25 l czystego alkoholu na mieszkańca rocznie wśród osób w wieku 15+. Rejestrowane spożycie alkoholu w Polsce oscylowało wówczas w granicach 6-7 l czystego spirytusu na mieszkańca rocznie.
W Europie wiele krajów podjęło odpowiednie kroki, które doprowadziły do spadku spożycia alkoholu. Inaczej sytuacja rozwijała się w Polsce, gdzie w roku 2021 rejestrowana konsumpcja alkoholu per capita osiągnęła poziom prawie 10 l (najwyższy w historii).
Zmieniła się też struktura spożycia alkoholu – pod koniec lat 90. wódkę, będącą głównym rodzajem alkoholu spożywanego w okresie powojennym, zastąpiło piwo. W 2022 roku 53% wypijanego alkoholu per capita (w przeliczeniu na 100% alkohol) stanowiło piwo, a 39% wódka.
W Polsce rośnie dostępność fizyczna alkoholu mierzona liczbą punktów sprzedaży. Ustawa z 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi ściśle regulowała liczbę takich punktów do ok. 30 tys. Obecnie alkohol można kupić praktycznie w każdym sklepie spożywczym, na stacji benzynowej czy w punktach gastronomicznych. Szacunki mówią o dostępnych ok. 84 tys. punktach sprzedaży detalicznej (1 punkt / 460 osób) oraz 151 tys. punktach gastronomicznych (1 punkt / 253 osoby).
Oprócz tego rośnie ekonomiczna dostępność alkoholu. Osoba otrzymująca minimalne wynagrodzenie mogła w 2001 r. kupić 32 butelki wódki, a w 2021 r. już ponad trzy razy więcej – 107 butelek wódki. Eksperci PAN zaznaczają, że tak silny wzrost ekonomicznej dostępności alkoholu jest skutkiem polityki akcyzowej w Polsce.
W 2021 r. opracowano harmonogram podwyżek akcyzy na alkohol do 2026 r. – Zakładała ona coroczne podwyżki akcyzy: o 10% w 2022 roku i o 5% w kolejnych latach – czytamy w raporcie. – W rzeczywistości z powodu wzrostu inflacji i/lub płacy minimalnej w 2021 r. realne ceny alkoholu zmniejszyły się. Spadek akcyzy został pogłębiony w 2022 r., kiedy płaca minimalna wzrosła o 7,5%, a inflacja rok do roku wyniosła 14,4%.
Zdaniem ekspertów PAN dobrym wskaźnikiem dla Polski do śledzenia alkoholowych szkód zdrowotnych w czasie, który jest czuły na zmiany w poziomie populacyjnej ekspozycji na alkohol, jest alkoholowa marskość wątroby: – Umieralność z powodu AMW w Polsce wzrosła w latach 1999-2020 kilkukrotnie zarówno u mężczyzn, jak i kobiet we wszystkich grupach wieku dorosłych. Standaryzowany współczynnik zgonu (SDR – standardised death rate) wzrósł z 2,7 u mężczyzn i 0,5 u kobiet w 1999 r. do 10,5 (czterokrotny wzrost) i 3,1 (sześciokrotny wzrost) na 100 tys. w 2020 r. w najmłodszej grupie dorosłych (20-44 lata). W grupie wieku 45-64 lata SDR wzrósł z 10,4 u mężczyzn i 1,4 u kobiet w 1999 r. do 47,8 i 17,4 na 100 tys. populacji w 2020 r., czyli pięciokrotnie u mężczyzn i dwunastokrotnie u kobiet. W najstarszej grupie wieku dorosłych (65 lat i więcej) SDR wzrósł w latach 1999-2020 dziewięciokrotnie u mężczyzn (z 4,6 do 43,2 na 100 tys. populacji) i dziewiętnastokrotnie u kobiet (z 0,5 do 9,7 na 100 tys. populacji).
Eksperci zaznaczyli, że w Polsce należy pilnie wznowić osłabiony w XXI w. program kontroli alkoholowych szkód zdrowotnych. Ponadto powinien zostać stworzony narodowy program strategiczny, który będzie obejmować m.in. dobrze finansowane i skuteczne kampanie edukacyjne, ograniczenie dostępności alkoholu, ciągły i znaczący wzrost podatków na alkohol – uwzględniających stale rosnącą inflację, zakaz reklamy, a także system monitorowania szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem.
– Skuteczna polityka zdrowia publicznego wymaga skupienia uwagi nie tylko na medycynie kuratywnej, ale także na pozostałych elementach zdrowia publicznego, jak to jest praktykowane w innych krajach europejskich, także sąsiednich. Konieczne jest przywrócenie na skalę populacyjną działań edukacyjnych i wzmocnienie znaczenia prewencji pierwotnej. Tak szybko jak to możliwe należy doprowadzić do powrotu i realizacji opartych na dowodach naukowych programów prewencyjnych w Polsce, obejmujących wszystkie czynniki ryzyka kształtujące zdrowie populacji – wskazano w raporcie.
Dodano, że polityka zdrowia publicznego wobec alkoholu powinna być środkiem do tego, żeby alkohol przestał być traktowany jak zwykły produkt spożywczy, ale jak substancja powodująca poważne szkody zdrowotne i społeczne zarówno dla osób spożywających alkohol, jak i ich otoczenia.
Policy briefs
Projekt pt. „Ocena wybranych elementów systemu zdrowia w Polsce w oparciu o dowody naukowe i dobre praktyki innych krajów – Polskie Zdrowie 2.0” powstał z inicjatywy Komitetu Zdrowia Publicznego PAN, który działa w ramach Wydziału V Nauk Medycznych Akademii. Naukowcy z Komitetu zaproponowali i koordynują działania w projekcie, ale grupa autorów zaangażowanych w Polskie Zdrowie 2.0 jest dużo większa.
Projekt stawia sobie za cel edukację i upowszechnianie nauki. Główną grupę docelową stanowią polscy politycy i osoby zajmujące się zdrowiem. Ekspertom zależy także na dotarciu do szerokiej opinii publicznej i dziennikarzy. Sama inicjatywa realizowana jest w okresie przedwyborczego przygotowywania programów dotyczących systemu ochrony zdrowia w Polsce przez główne podmioty polityczne. Autorzy liczą na wykorzystanie ich wiedzy w programach dotyczących polityki zdrowotnej w kraju.
Do przygotowania policy briefs zaproszono 64 polskich ekspertów – naukowców i doświadczonych praktyków, uczestników Systemu Opieki Zdrowia (SOZ) w Polsce.
Pełna treść raportu dostępna jest na stronie PAN.
