×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja) - objawy, przyczyny i leczenie


Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Wstrząs anafilaktyczny to ciężka, szybko rozwijająca się reakcja nadwrażliwości na jakiś czynnik (np. pokarm, jad owadów), w której występuje obniżenie ciśnienia tętniczego zagrażające życiu. Leczenie wstrząsu anafilaktycznego to przede wszystkim jak najszybsze podanie adrenaliny w przednio-boczną powierzchnię uda

Co to jest wstrząs anafilaktyczny i jakie są przyczyny?

Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja) jest to szybko rozpoczynająca się i zagrażająca życiu reakcja nadwrażliwości organizmu w odpowiedzi na jakiś czynnik (zwykle pokarm, lek lub użądlenie pszczoły czy osy).

W przebiegu wstrząsu anafilaktycznego zwykle dochodzi do znacznego obniżenia ciśnienia tętniczego krwi. W tabeli poniżej zestawiono czynniki najczęściej wywołujące anafilaksję, ale warto wiedzieć, że taka reakcja może pojawić się w odpowiedzi także na inne, rzadsze czynniki.

Wstrząs może mieć charakter alergiczny (np. w razie uczulenia na alergeny orzeszków ziemnych) lub niealergiczny (w razie reakcji na np. zimno).

Najczęstszym mechanizmem powstawania wstrząsu anafilaktycznego jest uczulenie na jakiś alergen, co powoduje reakcję IgE-zależną i następnie pobudzenie tzw. komórek tucznych, które wydzielając różne silne substancje (przede wszystkim histaminę i tryptazę) powodują jego objawy. Inne czynniki mogą bezpośrednio pobudzać komórki tuczne i inne komórki.

Niekiedy nie udaje się odnaleźć przyczyny wstrząsu anafilaktycznego, który wtedy nazywamy idiopatycznym.

Jak często występuje wstrząs anafilaktyczny?

Wstrząs anafilaktyczny występuje co roku u około 1–3% osób. Częstszy jest u osób młodych i u kobiet. Najczęstszymi przyczynami anafilaksji u dorosłych są leki (34%), pokarmy (31%) i jady owadów (20%), u dzieci zaś pokarmy (70%), jady owadów (22%) i leki (7%). W około 30% przypadków u dorosłych i w około 15% przypadków u dzieci pomimo szczegółowej diagnostyki nie udaje się ustalić przyczyny anafilaksji (anafilaksja idiopatyczna).

Najczęstsze przyczyny występowania wstrząsu anafilaktycznego
Czynnik mogący wywołać wstrząs Przykłady
alergeny wziewne sierść konia
kota
lateks
leki niesteroidowe leki przeciwzapalne (aspiryna, ibuprofen, ketoprofen, naproksen i inne)
pyrazolony
antybiotyki (penicylina, cefalosporyny, aminoglikozydy, tetracyklina i inne)
cytostatyki (leki stosowane w leczeniu nowotworów)
inne: środki kontrastowe z jodem używane w radiologii, insulina, leki używane przy znieczuleniu (suksametonium), narkotyczne środki przeciwbólowe (morfina)
szczepionki i surowice immunoterapia alergenowa (tzw. odczulanie – zwłaszcza podawana w formie wstrzyknięć podskórnych)
surowica przeciwtężcowa, szczepionki przeciwwirusowe, inne szczepionki
pokarmy i dodatki do pokarmów pokarmy:
u dorosłych - orzeszki ziemne, laskowe ryby i skorupiaki, cytrusy
u dzieci – jaja kurze, mleko krowie, orzechy ziemne, laskowe, ryby, pszenica, soja
dodatki do pokarmów (przyprawy konserwanty, barwniki)
jady owadów błonkoskrzydłych jad pszczoły, osy, szerszenia, mrówek
inne przetoczenia krwi lub preparatów krwiopochodnych (zwykle pomyłkowe przetoczenie niezgodnego preparatu)
zimno lub ciepło
wysiłek fizyczny
stres

Wstrząs anafilaktyczny - objawy

Po zadziałaniu jakiegoś czynnika wyzwalającego wstrząs może dojść do całej gamy objawów. Objawy te występują najczęściej w ciągu kilku minut, a nawet sekund (>90% do 30 minut) i zwykle samoistnie ustępują. Zdarzają się także nawroty, tzw. późne reakcje pojawiające się do 72 godzin od pierwszej reakcji – najczęściej po 8–12 godzinach (u około 1–20% chorych).

U około 80–90% chorych objawy rozwiniętego wstrząsu poprzedza pojawienie się zmian skórnych – np. wysypki (tzw. pokrzywki) po przyjęciu jakiegoś pokarmu lub leku.

Groźnymi objawami są:

Gwałtowne obniżenie ciśnienia tętniczego dotyczy 1/3 chorych (u dorosłych dolną granicą tzw. ciśnienia skurczowego jest 90 mm Hg, u dzieci do 10. roku życia – 70 mm Hg). Skóra jest chłodna, blada, spocona. Ostatecznie może dojść do utraty przytomności, a nawet zgonu (najczęściej spowodowanym tak silnym obrzękiem „opuchnięciem” tkanek gardła, że dochodzi do zamknięcia krtani i niemożności oddychania).

Chorobami, które sprzyjają pojawieniu się powikłań wstrząsu anafilaktycznego są alergia na orzeszki ziemne oraz choroby układu oddechowego (zwłaszcza źle leczona astma oskrzelowa u młodych chorych) oraz układu krążenia. Zażywane przez chorego leki mogą być przyczyną wstrząsu anafilaktycznego (np. stosowane w nadciśnieniu tętniczym tzw. inhibitory konwertazy) lub utrudniać jego leczenie (stosowane w chorobach układu krążenia tzw. beta-blokery).

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Każdy chory (a także jego bliscy czy przyjaciele) powinni być przeszkoleni w zakresie podawania adrenaliny (a nawet zasad pierwszej pomocy). Wykazano, że najważniejszą przyczyną śmierci z powodu wstrząsu anafilaktycznego jest opóźnienie podania adrenaliny do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego. Jest to bardzo ważne, ponieważ tylko około 10% reakcji anafilaktycznych ma miejsce w placówkach medycznych.

Adrenalina, która naturalnie wydziela się w naszym organizmie w sytuacji zagrożenia czy stresu, silnie go mobilizuje. Kurczy naczynia krwionośnie, dzięki czemu wzrasta ciśnienie tętnicze, zmniejsza obrzęk tkanek i zmniejsza wydzielanie substancji zapalnych z komórek tucznych, a zatem odwraca skutki wstrząsu anafilaktycznego.

Postępowanie w przypadku wystąpienia anafilaksji

  1. Na początku należy szybko przerwać narażenie na czynnik, który wywołał wstrząs, np. usunąć żądło owada.
  2. Następnie pacjent musi sobie podać sam adrenalinę domięśniowo w udo (lub podaje ją inna przeszkolona osoba).




  3. Jeśli lekarz wcześniej przepisał choremu lek przeciwhistaminowy – chory powinien go przyjąć (u osób nieprzytomnych nie wolno podawać tabletek).
  4. Dobrze jest ułożyć chorego w pozycji leżącej z uniesionymi nogami.
  5. Po podaniu adrenaliny natychmiast wzywa się pogotowie ratunkowe (pod numerem 112 lub 999). Chory nie powinien sam jechać do szpitala samochodem, ponieważ może nagle stracić przytomność.
  6. Jeśli chory jest sam, powinien upewnić się, że drzwi są otwarte, aby ratownicy mogli wejść do domu.
  7. W razie zatrzymania oddechu lub krążenia osoba towarzysząca choremu powinna podjąć akcję reanimacyjną, ponieważ zwłoka w oczekiwaniu na przybycie pogotowia oznacza zgon chorego.
  8. Każdy przypadek wstrząsu, nawet z niewielkimi objawami, wymaga obserwacji w szpitalu – przynajmniej 8–12 godzin. Szczególnie ciężkie objawy wymagają przyjęcia na oddział intensywnej terapii.
  9. Chorzy wypisywani do domu powinni otrzymać pisemny plan w razie ponownego pojawienia się objawów wstrząsu, skierowanie na dalszą diagnostykę przyczyn wstrząsu oraz receptę na adrenalinę i inne leki.

Rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego

Wstrząs anafilaktyczny zazwyczaj rozpoznaje się na podstawie szczególnie szybko przebiegających, gwałtownych objawów połączonych często (chociaż nie zawsze) ze spadkiem ciśnienia tętniczego. Zwykle objawy wstrząsu są tak charakterystyczne, że jego rozpoznanie nie budzi wątpliwości. Niekiedy jednak chory nie zwraca uwagi na to, że np. wymioty i zasłabnięcie po zjedzeniu jakiegoś pokarmu poprzedziła swędząca wysypka. Niekiedy wstrząs anafilaktyczny można pomylić z innymi chorobami – np. napadem astmy oskrzelowej czy zatruciem pokarmowym. W razie wcześniejszego przyjęcia np. leków przeciwhistaminowych objawy ze strony skóry zwiastujące wstrząs mogą być nieobecne.

Dużo problemów nastręcza natomiast sprecyzowanie, po jakim czynniku doszło do wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego.

W trakcie rozwiniętego wstrząsu z reguły nie ma czasu, aby pobrać krew do badań, dzięki którym można potwierdzić jego podejrzenie. Do badań tych należą oznaczenia stężenia histaminy (badanie to należy wykonać jak najszybciej, do 60 minut od początku objawów) oraz tryptazy we krwi (jej poziom może być prawidłowy u chorych z alergią pokarmową). Poziom tych substancji może się też szybko zmieniać, co dodatkowo utrudnia rozpoznanie wstrząsu. Dlatego też rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego opiera się głównie na zaobserwowaniu charakterystycznych dlań objawów.

Wstrząs anafilaktyczny - leczenie

Leczenie wstrząsu, jak wspomniano powyżej, wymaga przede wszystkim jak najszybszego podania adrenaliny. Zazwyczaj dorosłym podaje się domięśniowo 0,3–0,5 mg w rozcieńczeniu 1:1000 w przednio-boczną powierzchnię uda. Nie należy przekraczać jednorazowo dawki 0,5 mg. Dawkę adrenaliny można powtarzać co około 5–15 min, jeżeli nie ma poprawy lub ciśnienie tętnicze jest wciąż zbyt niskie. U większości chorych poprawę stanu ogólnego osiąga się po podaniu 1–2 dawek.

Inne leki, takie jak leki przeciwhistaminowe (np. antazolina czy klemastyna) czy też glikokortykosteroidy (np. metylprednizolon) mają znaczenie drugorzędne i odgrywają rolę głównie w przeciwdziałaniu narastaniu objawów. Leki przeciwhistaminowe zmniejszają świąd skóry i wysypkę. Glikokortykosteroidy są silnymi lekami przeciwalergicznymi, ale zaczynają działać po kilku godzinach i głównie zapobiegają nawrotowi objawów wstrząsu anafilaktycznego. W leczeniu duszności spowodowanej skurczem oskrzeli skuteczne są krótko działające leki rozszerzające oskrzela (zobacz: Leki stosowane w chorobach alergicznych).

W celu przeciwdziałania niedotlenienia organizmu chory otrzymuje do oddychania tlen. Niekiedy w wyniku obrzęku („opuchnięcia”) tkanek w gardle może dojść do utrudnienia oddychania grożącego uduszeniem. W takim wypadku lekarz będzie musiał wykonać intubację (założyć rurkę przez krtań do tchawicy umożliwiającą oddychanie). Jeśli obrzęk będzie zbyt duży, to wykona tzw. konikotomię – wkłuje małą rurkę bezpośrednio przez skórę szyi do tchawicy. Często przetacza się też dożylnie płyny, aby uniknąć nadmiernego spadku ciśnienia tętniczego. W razie zatrzymania oddechu lub krążenia lekarz podejmuje akcję reanimacyjną.

Bardzo rzadko zdarza się tzw. przedłużająca się anafilaksja, kiedy to pomimo leczenia chory nadal ma objawy przez wiele godzin, a nawet dni.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

U wielu chorych objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą cofnąć się samoistnie (organizm człowieka wydziela wiele substancji, w tym adrenalinę przeciwdziałającą skutkom wstrząsu), u innych dochodzi do jego narastania, a nawet śmierci (najczęściej w ciągu 5–30 minut od początku objawów – około 1–3% chorych).

Niekiedy chorzy nie są świadomi, że jakiś czynnik może wywołać u nich wstrząs. W rzadkich wypadkach wstrząs pojawia się u nich po raz pierwszy w życiu, powodując zgon.

Chory, który przebył wstrząs anafilaktyczny, może prowadzić normalne życie, ale musi być świadomy, że może ponownie dojść do nawrotu objawów wstrząsu. Nie ma zatem możliwości „wyleczenia”. Niestety nie ma możliwości przewidzenia ciężkości objawów kolejnego wstrząsu anafilaktycznego.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Najważniejszym elementem postępowania u chorego, który przebył wstrząs jest ustalenie, co go spowodowało. Z reguły wymaga to skierowania do alergologa.

Po opanowaniu objawów wstrząsu lekarz może pobrać krew w celu oceny tzw. swoistych przeciwciał w razie podejrzenia uczulenia na jakiś alergen, przeciwko któremu skierowane są te przeciwciała. Testy skórne z alergenami (jeśli lekarz uzna, że należy je zastosować) wykonuje się zwykle po około 3–4 tygodniach. Wcześniej mogą wypaść fałszywie ujemnie – to znaczy, że pomimo obecności uczulenia testy te go nie wykażą.

W specjalistycznych ośrodkach niekiedy wykonuje się tzw. próby prowokacyjne (polegają na ostrożnym podaniu np. niewielkiej ilości pokarmu podejrzewanego o wywołanie objawów anafilaksji i obserwowanie, jakie wywoła on objawy; w razie ich obecności chory otrzymuje natychmiast leczenie).

Oczywiste jest, że chory musi unikać znanych sobie czynników, które doprowadziły do powstania wstrząsu (zobacz tabelę poniżej). W razie rozpoznania którejś z chorób z kręgu alergii powinien regularnie kontrolować się i stosować do jego zaleceń. W przypadku uczulenia na jady owadów błonkoskrzydłych zaleca się odczulanie na ich jad.

Pacjent powinien nosić przy sobie zawsze preparat adrenaliny (np. w amułkostrzykawce) oraz pisemną informację na co jest uczulony (wpisanie odpowiedniej informacji medycznej na kartce noszonej wraz z dokumentem tożsamości lub na noszonej bransoletce). W Polsce dostępne są następujące preparaty adrenaliny w autowstrzykiwaczu lub ampułkostrzykawce: EpiPen Jr., Epipen Senior, Adrenalina WZF.

Postępowanie w celu unikania czynników wywołujących wstrząs anafilaktyczny
Czynnik mogący wywołać wstrząs Postępowanie
alergeny wziewne (sierść konia, kota)
lateks
unikanie kontaktu z alergenami zwierzęcymi
stosowanie rękawiczek, zabawek i innych przedmiotów niezawierających lateks (unikać np. balonów, prezerwatyw)
leki, szczepionki i surowice nie wolno ponownie stosować preparatów powodujących anafilaksję
otrzymanie informacji z nazwami uczulających leków od lekarza (w miarę możności ze wszystkimi nazwami handlowymi danego leku)
informowanie o uczuleniu na dany preparat pracowników służby zdrowia (tak, by nie został on przepisany lub podany)
testy prowokacyjne (np. z penicyliną)
w miarę możliwości stosowanie preparatów doustnych a nie dożylnych
po przyjęciu szczepionki przeciwalergicznej czy surowicy pozostać na obserwacji (zwykle 30 minut)
w razie uczulenia na białko jaja kurzego nie przyjmować szczepionek je zawierających
pokarmy i dodatki do pokarmów (np. konserwanty) unikanie uczulających pokarmów nawet w śladowej ilości – czytanie etykietek, informowanie o uczuleniu na jakiś pokarm w restauracji
unikanie np. sałatek z surowymi jarzynami i owocami, pokarmów konserwowanych, barwionych, wędzonych itp.
jady owadów błonkoskrzydłych przy przebywaniu na zewnątrz na świeżym powietrzu unikanie czynników mogących przywabiać owady (kolorowych strojów, mocnych perfum, spożywania posiłków)
nie odganiać gwałtownie owadów, nie zabijać ich
wysiłek fizyczny unikanie wysiłku po spożyciu posiłków i alkoholu, przed miesiączką
zimno unikanie nagłego oziębiania ciała – np. skoków do wody

Co robić, aby uniknąć wstrząsu anafilaktycznego?

Plan postępowania u chorych, którzy przeszli wstrząs anafilaktyczny powinien obejmować cztery główne punkty, które zostały wcześniej omówione. Niektórzy chorzy, zwłaszcza ci z anafilaksją idiopatyczną, muszą stale zapobiegawczo stosować leki przeciwhistaminowe.

01.03.2022
Zobacz także
  • Alergia na jad owadów
  • Alergeny lekowe
  • Alergeny pokarmowe
Wybrane treści dla Ciebie
  • Kompleksy immunologiczne
  • Alergia na jad owadów
  • Alergia na jad owadów u dzieci
  • Kontaktowe zapalenie skóry (wyprysk kontaktowy): przyczyny, objawy i leczenie
  • Próby prowokacyjne
  • Obrzęk naczynioruchowy
  • Alergia na leki
  • Nadwrażliwość na pokarmy
  • Atopowe zapalenie skóry
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta