Alergiczny nieżyt nosa (katar sienny i całoroczny alergiczny nieżyt nosa): przyczyny, objawy i leczenie


Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Alergiczny nieżyt nosa to zapalenie błony śluzowej nosa charakteryzujące się wyciekaniem wydzieliny z nosa lub ściekaniem jej po tylnej ścianie gardła, kichaniem, zatkaniem lub świądem nosa. Alergiczny nieżyt nosa może być spowodowany różnymi alergenami – pyłkami roślin (katar sienny), roztoczami kurzu domowego, alergenami zwierząt, grzybów. Może występować okresowo (np. tylko w okresie pylenia roślin) lub przewlekle, jako całoroczny alergiczny nieżyt nosa. W leczeniu stosuje się m. in. unikanie kontaktu z alergenami, płukanie jamy nosowej, glikokortykosteroidy donosowe

Co to jest alergiczny nieżyt nosa i jakie są jego przyczyny?

Alergiczny nieżyt nosa to stan zapalny błon śluzowych nosa wywołany alergenami wziewnymi (zobacz tabelę poniżej).

W wyniku kontaktu z tymi alergenami komórki zapalne organizmu chorego wytwarzają skierowane przeciwko nim swoiste IgE (zobacz: Co to jest alergia?).

Katar sienny

Alergiczny nieżyt nosa spowodowany przez pyłki roślin jest inaczej nazywany katarem siennym lub pyłkowicą.

W Polsce chorych uczulają najczęściej pyłki traw (np. wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa i żyto), chwastów (np. bylica pospolita, babka lancetowata) oraz drzew (np. brzoza, leszczyna, jesion, wierzba, dąb).

Ten typ alergicznego nieżytu nosa określa się też jako sezonowy – ponieważ powtarza się zazwyczaj co roku w określonym miesiącach odpowiadających sezonowi kwitnienia rośliny, na którą chory jest uczulony. Powodować go mogą także zarodniki pleśni, głównie Cladosporium (objawy nasilają się zwykle w czasie koszenia traw) i Alternarii (największe ich stężenie stwierdza się w sezonie koszenia zbóż).

Całoroczny alergiczny nieżyt nosa

Roztocza kurzu domowego powodują natomiast całoroczny alergiczny nieżyt nosa – chory styka się z nimi stale. Roztocze kurzu domowego żywią się złuszczonym naskórkiem i są szczególnie liczne w materacach, pościeli, dywanach i tapicerce mebli. Chorzy mają objawy całoroczne, z zaostrzeniem w szczytowym okresie występowania roztoczy (wrzesień–październik i kwiecień–maj). Objawy nasilają się podczas odkurzania, po kontakcie z zakurzonymi przedmiotami lub ubraniami.

Za alergiczny nieżyt nosa mogą też odpowiadać:

  • alergeny zwierząt – naskórek i wydzieliny (ślina, mocz) zwierząt (sierść jest tylko nośnikiem tych alergenów) – głównie kota, rzadziej psa, gryzoni (np. królika, świnki morskiej, chomika, szczura, myszy), konia, bydła domowego (krowy). Alergeny zwierząt trzymanych w mieszkaniu występują w dużych ilościach w kurzu domowym i tapicerce mebli, na ścianach, mogą się unosić w powietrzu przez wiele godzin i pozostawać w mieszkaniu przez wiele miesięcy po usunięciu zwierzęcia
  • grzyby – pleśnie żyjące w środowisku domowym, zwłaszcza w ciepłych i wilgotnych pomieszczeniach (w łazienkach, kuchniach, na często podlewanych roślinach, odpadkach organicznych, meblach, tapetach, przewodach wentylacyjnych, w piwnicach, ścianach budynków) oraz grzyby drożdżakopodobne
  • alergeny zawodowe, czyli występujące w środowisku pracy – związki o dużej masie cząsteczkowej – lateks, białka roślinne i zwierzęce (np. alergeny zwierząt laboratoryjnych i hodowlanych, pył z ziaren zbóż, tytoń, paprykę, herbatę, kawę, kakao, suszone owoce, ryby i owoce morza), enzymy w środkach czystości i używane w przemyśle farmaceutycznym.

Podział alergicznego nieżytu nosa ze względu na czas trwania objawów

  • okresowy – trwający <4 dni w tygodniu lub <4 tygodnie
  • przewlekły – trwający >4 dni w tygodniu i >4 tygodnie.

Podział alergicznego nieżytu nosa ze względu na nasilenie objawów

  • łagodny – nie spełniono żadnego z poniższych kryteriów
  • umiarkowany lub ciężki – spełnione ≥1 z poniższych kryteriów:
    1. zaburzenia snu
    2. utrudnienie wykonywania czynności codziennych, rekreacyjnych lub uprawiania sportu
    3. trudności w pracy lub nauce
    4. uciążliwe objawy.

Jak często występuje alergiczny nieżyt nosa?

W Europie choruje 17–28,5% osób dorosłych. W Polsce na alergiczny nieżyt nosa choruje około 22% populacji z terenów miejskich, mniej na terenach wiejskich, częściej mężczyźni. Zachorowalność jest większa w krajach rozwiniętych, wśród mieszkańców aglomeracji miejskich oraz u dzieci i młodzieży, ale choroba może rozpocząć się w każdym wieku.

Ryzyko rozwoju alergicznego nieżytu nosa jest większe, jeśli ktoś w rodzinie chorował na alergiczny nieżyt nosa lub jeśli pacjent chorował na jakąś chorobę alergiczną – zwłaszcza alergię pokarmową w dzieciństwie.

Tabela. Alergeny będące przyczyną alergicznego nieżytu nosa
alergeny pyłków roślin
  • drzew
  • traw
  • chwastów
alergeny roztoczy
  • kurzu domowego lub tzw. roztoczy spichrzowych, występujących w mące
alergeny zwierząt (sierść, naskórek i wydzieliny – ślina, mocz)
  • kota
  • psa
  • gryzoni (np. królika, świnki morskiej, chomika, szczura, myszy)
  • konia
  • bydła
alergeny grzybów
  • pleśniowych – Alternaria, Cladosporium
  • drożdżopodobnych – Candida albicans
inne alergeny
  • karaluchów
  • figowca beniamina (Ficus benjamina)
  • enzymów bakteryjnych stosowanych przy wyrobie mydeł i innych detergentów
  • lateks
  • formaldehyd
  • inne

Alergiczny nieżyt nosa - objawy

Typowymi objawami alergicznego nieżytu nosa są:

  • wodnisty wyciek z nosa
  • kichanie (zwłaszcza seryjne)
  • zatkanie nosa i gęsta wydzielina
  • przewlekły kaszel (w wyniku spływania wydzieliny po tylnej ścianie gardła)
  • świąd nosa, często także spojówek, uszu, podniebienia lub gardła
  • upośledzenie lub (rzadko) utrata węchu.

Mogą też pojawić się objawy ogólnoustrojowe – niewielki wzrost temperatury ciała, ból głowy, światłowstręt, zaburzenia snu, koncentracji i uczenia się, obniżenie nastroju.

Ryc. 1. Błona śluzowa nosa


Ryc. 2. Unaczynienie błony śluzowej nosa


Ryc. 3. Zatoki przynosowe u człowieka

Charakterystyczne są objawy ze strony oczu – łzawienie, zaczerwienienie, świąd, obrzęk powiek. Może im towarzyszyć świąd uszu i gardła. Objawy te pojawiają się pod wpływem kontaktu z pyłkami roślin, np. podczas spaceru po kwitnącym sadzie lub łące. Niektórzy chorzy uczuleni na alergeny pyłków mogą reagować na alergeny pokarmowe przypominające je budową (reakcje krzyżowe).

Objawy alergicznego nieżytu nosa wywołane roztoczami są mniej gwałtowne. Chorzy skarżą się raczej na stałe zatkanie nosa, odchrząkiwanie spływającej po tylnej ścianie gardła wydzieliny, osłabienie węchu.

Wyciek i kichanie w razie kontaktu na przykład z psem, kotem czy gryzoniami wskazuje na to, że to ich alergeny są odpowiedzialne za objawy alergicznego nieżytu nosa.

Niekiedy objawy alergicznego nieżytu nosa są mniej oczywiste – chorzy skarżą się na zaburzenia koncentracji utrudniające pracę czy naukę, zmęczenie, suchość w ustach, chrapanie, a nawet zgłaszają podwyższoną temperaturę ciała.

Alergiczny nieżyt nosa uważa się ciężki, jeśli chory skarży się na kłopoty ze snem, utrudnienia w wykonywaniu codziennych czynności, uprawianiu sportu, trudności w pracy czy też nauce albo gdy ocenia swoje objawy jako uciążliwe. Jeśli objawy ze strony nosa występują tylko po jednej stronie, chory odczuwa tylko silne zatkanie nosa bez innych objawów, występuje ropny katar, ból twarzy, nawracające krwawienia z nosa i brak węchu, to rozpoznanie alergicznego nieżytu nosa jest mało prawdopodobne – należy skonsultować się z laryngologiem.

Zanieczyszczenia powietrza, takie jak ozon, dwutlenek siarki i azotu, pył zawieszony, dym papierosowy, ultradrobne cząstki powstające ze spalania biomasy i paliw w kuchenkach, spaliny samochodowe (zwłaszcza emitowane przez silniki Diesla), mogą nasilać objawy alergicznego nieżytu nosa, choć nie są jego bezpośrednią przyczyną.

Co robić w razie wystąpienia objawów alergicznego nieżytu nosa?

W przypadku nagłego pojawienia się objawów alergicznego nieżytu nosa najważniejsze jest przerwanie narażenia na uczulający alergen. Doraźnie można zastosować donosowy lek obkurczający naczynia nosa (zmniejsza zatkanie nosa) lub lek przeciwhistaminowy (nie przerywa już obecnych objawów, ale zapobiega ich narastaniu – zwłaszcza kichania, świądu nosa czy wycieku z nosa).

W przypadku występowania objawów nasuwających podejrzenie alergii, zgłoś się do lekarza pierwszego kontaktu, który skieruje Cię do specjalisty – alergologa.

Alergiczny nieżyt nosa - diagnoza

Na rozpoznanie alergicznego nieżytu nosa wskazuje pojawianie się podanych powyżej jego objawów pod wpływem kontaktu z określonymi alergenami. W katarze siennym charakterystyczny jest nawrót dolegliwości w tych samych miesiącach roku i objawy ze strony oczu. Pyłki roślin, które powodują katar sienny, są wytwarzane w dużej ilości i przenoszone przez wiatr na duże odległości (do 200 km). Czas trwania i intensywność pylenia mogą się różnić w kolejnych latach, co czasem utrudnia rozpoznanie; występują także duże różnice regionalne i lokalne w stężeniu pyłków (można to sprawdzić na kalendarzu pylenia w Polsce). W Polsce najczęściej uczulają pyłki traw użytkowych (np. tymotka łąkowa, wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa, tomka wonna, rajgras wyniosły, wyczyniec łąkowy) oraz roślin uprawnych (np. pszenica, żyto, owies), chwastów (np. bylica pospolita, rzadziej babka, komosa, pokrzywa i mniszek) i drzew (głównie brzoza, rzadziej olcha, leszczyna, dąb, jesion, grab i in.). Coraz częściej za katar sienny odpowiedzialne są też alergeny ambrozji bylicolistnej.

Wyciek z nosa, jego zatkanie czy kichanie są objawami występującymi w wielu typach kataru. Najwięcej trudności sprawia odróżnienie pyłkowicy od przeziębienia czy bakteryjnego zapalenia zatok, dlatego chorzy często są niepotrzebnie leczeni antybiotykami. Poza tym istnieją katary nosa wywołane lekami (np. kwasem acetylosalicylowym [aspiryną] czy lekami przeciwnadciśnieniowymi), czynnikami drażniącymi (np. ostrymi przyprawami – tzw. zespół chińskiej kuchni, suchym i zimnym powietrzem – tzw. nos narciarza) lub hormonami (zatkanie nosa może występować w ciąży lub u osób z chorobami tarczycy).

Niekiedy lekarz podczas badania organizmu może wykryć zmiany mogące być wynikiem alergicznego nieżytu nosa. Podejrzenie tej choroby potwierdzają dodatnie wyniki wykonanych przez alergologa testów skórnych z alergenami wziewnymi lub, rzadziej, oznaczenie miana swoistych IgE.

Czasem lekarz może skierować pacjenta do laryngologa na konsultacje, podczas której lekarz może wykonać rynoskopię przednią i endoskopię nosa, a także w razie konieczności skierować pacjenta na dodatkowe badania obrazowe, takie jakie jak np. tomografia komputerowa.

W przypadku wątpliwości, czy określony alergen odpowiada za objawy alergicznego nieżytu nosa, w wyspecjalizowanych ośrodkach wykonuje się niekiedy donosowe testy prowokacyjne. Podaje się donosowo śladową ilość alergenu i ocenia, czy pojawia się wyciek z nosa, kichanie, zatkanie nosa i inne objawy.

Jeśli alergicznemu nieżytowi nosa towarzyszy duszność i suchy, męczący kaszel (zwłaszcza pojawiające się napadowo w godzinach nocnych, porannych lub po wysiłku), należy wykonać badania w kierunku astmy oskrzelowej – choroby, w której stan zapalny dotyczy nie nosa, ale płuc (zobacz serwis: Astma). Takie objawy powinny skłonić lekarza do wykonania badania spirometrycznego, oceniającego ewentualne zwężenie oskrzeli w wyniku stanu zapalnego wywołanego astmą (zobacz: Spirometria).

Alergiczny nieżyt nosa – leczenie

Leczenie niefarmakologiczne

Duże znaczenie w leczeniu ma:

  1. Unikanie ekspozycji na alergeny:
    • pyłki roślin lub zarodniki grzybów – wyeliminowanie ekspozycji na te alergeny jest często niemożliwe z powodu ich szerokiego rozpowszechnienia. Stężenie pyłków w powietrzu atmosferycznym w Polsce jest regularnie monitorowane, a informacje na ten temat są podawane w środkach masowego przekazu, w tym na stronach internetowych (np. www.alergen.info.pl). Warto spacerować po deszczu, nie otwierać okien w ciągu dnia czy podczas jazdy autem, stosować filtry przeciwpyłkowe w autach, klimatyzacji, zrezygnować z noszenia soczewek podczas sezonu pylenia, myć twarz, włosy i zmieniać ubrania po przyjściu do domu.
    • roztocze kurzu domowego – większość ekspertów zaleca stosowanie złożonych metod zmniejszania liczby roztoczy (np. pościel z materiału nieprzepuszczalnego dla alergenów roztoczy, regularne [1 ×/tydz.] pranie pościeli, koców itp. w gorącej [>55°C] wodzie, usunięcie dywanów i pluszowych zabawek dla dzieci, środki roztoczobójcze, odkurzacze o dużej skuteczności filtrowania pyłów [HEPA lub wodne]),
    • zwierzęta, pleśnie występujące w domach, alergeny zawodowe (wytępujące w miejscu pracy) – metody podobne jak w zwalczaniu roztoczy, dodatkowo zmywanie ścian (alergeny zwierząt są lepkie). W przypadku pleśni wskazane jest dodatkowo unikanie zawilgocenia domu, stosowanie środków i farb grzybobójczych, unikanie np. grabienia zwiędłych liści czy spacerów po wilgotnej ściółce.
  2. Płukanie nosa lub rozpylanie w nosie 0,9% lub hipertonicznego roztworu NaCl albo jałowej wody morskiej – wypłukuje alergeny, oczyszcza nos, łagodzi objawy nieżytu i ma znikome skutki uboczne. Efekt aerozolu jest lepszy niż irygacji, najkorzystniejsze są roztwory izotoniczne.
  3. Ważne jest, aby pacjent był zmotywowany i zaangażowany w leczenie. Ważne jest, aby dokładnie przestrzegać zaleceń lekarza i wyjaśniać z nim wszystkie wątpliwości. Przydatne może być wykorzystanie aplikacji na komputery lub smartfony podające zindywidualizowane kalendarze pylenia, kwestionariusze objawów alergicznego nieżytu nosa oraz zalecenia terapeutyczne wspomagające samoleczenie.

Leczenie farmakologiczne

Okres leczenia zależy od tego, czy nieżyt nosa ma charakter okresowy – wtedy zaleca się leczenie w trakcie trwania objawów, natomiast w razie uczulenia na alergeny całoroczne chory zazwyczaj musi przyjmować leki stale. Nieleczony alergiczny nieżyt nosa może sprzyjać nawracającym zapaleniom zatok i uszu oraz rozwojowi astmy oskrzelowej.


Ryc. 4. Pozycja zalecana do donosowej aplikacji leku w kroplach


Ryc. 5. Pozycja zalecana do donosowej aplikacji leku w kroplach i aerozolu


Ryc. 6. Pozycja z głową odgiętą do tyłu nie jest polecana do stosowania leków donosowo ze względu na nieoptymalną depozycję leku w jamie nosowej

Najskuteczniejszymi lekami zwalczającymi objawy alergicznego nieżytu nosa są glikokortykosteroidy donosowe (dipropionian beklometazonu, budezonid, furoinian i propionian flutykazonu, furoinian mometazonu). Początek działania występuje po 2–8 godz. od podania leku, a maksymalny efekt uzyskuje się do 2 tygodni. Należy je stosować regularnie, zgodnie z zaleceniami lekarza. Nie należy się obawiać nawet długotrwałego leczenia – nowoczesne preparaty działają w miejscu podania i wchłaniają się w znikomym stopniu do krwi, dzięki czemu nie wywołują objawów ogólnych (np. otyłości, nadciśnienia tętniczegoczy cukrzycy, czego często obawiają się chorzy). Do głównych objawów ubocznych należy niewielkie krwawienie z nosa – należy wtedy przerwać leczenie na kilka dni. Glikokortykosteroidy donosowe powinno się podawać na ścianę boczną (co zmniejsza ryzyko skutków niepożądanych), najlepiej w klęku podpartym z twarzą skierowaną do podłogi lub w pozycji leżącej z głową zwieszoną w dół z krawędzi łóżka.

Do leków zmniejszających kichanie, łzawienie i świąd nosa i oczu, należą leki przeciwhistaminowe. Najskuteczniejsze jest ich stosowanie profilaktyczne, przed narażeniem na alergen. Można je stosować w postaci tabletek lub kropli do nosa lub oczu. Tabletki mogą powodować senność lub zaburzenia koncentracji.

Lek przeciwleukotrienowy, montelukast, jednocześnie leczy towarzyszącą pyłkowicy astmę.

Kromony stosowane do oczu i nosa są lekami niezbyt silnymi, ale bardzo dobrze tolerowanymi przez chorych (można je też podawać kobietom w ciąży i małym dzieciom).

Donosowe leki obkurczające naczynia nosa (efedryna, fenylefryna, nafazolina, ksylometazolina, oksymetazolina, tetryzolina, tymazolina), często dostępne bez recepty, należy stosować tylko 3–5 dni – ich nadużywanie może prowadzić do nasilenia zatkania nosa. Doustne leki obkurczające naczynia nosa (efedryna, fenylefryna, pseudoefedryna) – szybko zmniejszają niedrożność nosa, ale powinny być stosowane wyłącznie doraźnie oraz istnieje szereg przeciwwskazań do ich stosowania (m.in. nie zaleca się ich stosowania u kobiet w ciąży oraz u chorych na nadciśnienie tętnicze, choroby serca, nadczynność tarczycy, przerost gruczołu krokowego, jaskrę).

Jeśli udowodni się związek określonego alergenu pyłku z objawami alergicznego nieżytu nosa, można zastosować immunoterapię – metodę polegającą na podawaniu (zwykle pod postacią wstrzyknięć podskórnych, a obecnie także podjęzykowo) małych, stopniowo zwiększanych dawek tego alergenu przez 3–5 lat (zobacz: Immunoterapia alergenowa). Jest to najskuteczniejsza, przyczynowa metoda leczenia alergicznego nieżytu nosa spowodowanego uczuleniem na roztocze kurzu domowego lub pyłki roślin, rzadziej pleśni i sierść zwierząt.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie alergicznego nieżytu nosa?

U części chorych po wielu latach trwania alergicznego nieżytu nosa (częściej dotyczy to pyłkowicy) objawy zmniejszają się lub przemijają. Prawidłowe leczenie umożliwia normalne życie. Korzyści z leczenia są wymierne także w aspekcie finansowym – chory z leczoną alergią może bardziej wydajnie pracować i nie opuszcza na przykład zajęć szkolnych. Właściwie dobrana i stosowana swoista immunoterapia alergenowa stanowi leczenie przyczynowe alergicznego nieżytu nosa i zmniejsza ryzyko rozwoju astmy i alergii na kolejne alergeny wziewne oraz sprzyja utrzymywaniu się długotrwałej remisji po jej zakończeniu.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia alergicznego nieżytu nosa?

Kontrola lekarska u chorego na alergiczny nieżyt nosa (zwłaszcza poddawanego immunoterapii) polega na ocenie, czy nadal występują u niego objawy tej choroby. Powtarzanie testów skórnych czy oznaczeń miana IgE swoistych ma małe znaczenie. Pacjent powinien nadal unikać narażenia na alergeny.

Co robić, aby uniknąć zachorowania na alergiczny nieżyt nosa?

  1. Unikanie ekspozycji na dym tytoniowy (dzieci i kobiety ciężarne).
  2. Swoista immunoterapia alergenowa zmniejsza ryzyko rozwoju alergii na kolejne alergeny wziewne oraz ryzyko rozwoju astmy atopowej.
  3. Karmienie niemowląt piersią przez ≥3 pierwsze miesiące życia – niepewne, czy zapobiega rozwojowi alergii.
  4. Wyeliminowanie lub ograniczenie ekspozycji na alergeny zawodowe (występujące w miejscu pracy).


Alergiczny nieżyt nosa w pytaniach i odpowiedziach

Co mogę stosować na alergiczny nieżyt nosa? » dr n. med. Grażyna Durska
Polekowy nieżyt nosa » lek. med. Agata Szołdra-Seiler
Wodnista wydzielina z nosa i częste kichanie » dr n. med. Piotr Rapiejko
Sezonowa alergia powietrznopochodna » dr n. med. Grażyna Durska
13.04.2022
Zobacz także
  • Nieżyt nosa
  • Rozpoczął się okres pylenia roślin
  • Pokrzywka
  • Lista leków stosowanych w chorobach alergicznych
  • Ostre, okresowe i przetrwałe alergiczne zapalenie spojówek
  • Alergeny wziewne
Wybrane treści dla Ciebie
  • Badanie cytologiczne wymazu z nosa
  • Nieżyt nosa
  • Astma u dzieci - mechanizmy i przyczyny
  • Ostre, okresowe i przetrwałe alergiczne zapalenie spojówek
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta