×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zaburzenia pamięci u osób starszych

psycholog, dr n. med. Justyna Gerłowska
Zakład Metodologii i Diagnozy Psychologicznej, Instytut Psychologii UMCS
Klinika i Katedra Neurologii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Obserwowany w ciągu ostatniego stulecia niezwykły postęp w naukach medycznych przyczynił się do zmniejszenia śmiertelności oraz poprawy skuteczności leczenia chorób przewlekłych. Bezpośrednio wpłynęło to na wydłużenie życia statystycznej osoby. Tylko w ciągu ostatnich 50 lat zaobserwowano wydłużenie życia zarówno kobiet, jak i mężczyzn o około 10 lat. Obecnie w większości krajów europejskich statystyczna kobieta dożywa do 85., zaś mężczyzna 81. roku życia.

Stwierdzono jednak znaczne indywidualne różnice w jakości życia, dlatego wyróżniono wskaźnik healthy life years, czyli lata życia w zdrowiu, które przeciętnie wynoszą 8 lat dla kobiet i 7,5 roku dla mężczyzn. Różnica pomiędzy średnią długością życia a latami życia w zdrowiu wynosi średnio 10 lat i jest związana z występowaniem chorób przewlekłych, które w sposób istotny obniżają jakość codziennego funkcjonowania chorego i powodują, że dana osoba wymaga większej pomocy medycznej oraz pielęgnacyjnej. Oprócz typowych somatycznych chorób związanych z pogłębiającymi się procesami starzenia się, z postępującym wiekiem obserwuje się nasilanie zaburzeń pamięci, które ewoluują do zaburzeń otępiennych.

Większość osób starszych zauważa narastające trudności z zapamiętywaniem nowych informacji oraz znajdowaniem adekwatnych do sytuacji słów. Zgłaszane przez chorych problemy istotnie wpływają na ich codzienne funkcjonowanie. Nie zawsze jednak zauważa je otoczenie. Często osoby starsze ukrywają przed bliskimi występujące u nich zaburzenia pamięci. Zdarza się również, że subiektywna ocena własnych funkcji poznawczych zasadniczo odbiega od rzeczywistego ich stanu.

W celu oceny stanu poznawczego osoby w starszym wieku konieczna jest konsultacja z psychologiem lub lekarzem. Niezbędne jest przeprowadzenie dokładnego badania, obejmującego wywiad kliniczny oraz standardowe skale przesiewowe. W razie konieczności zaleca się poszerzenie diagnostyki o badania laboratoryjne oraz neuroobrazowe.

Czy zaburzenia pamięci można cofnąć? Co robić, żeby mniej zapominać, lepiej pamiętać oraz radzić sobie z niepamięcią?

Potocznie uważa się, że zdrowa osoba ma dobrą pamięć. Wiadomo jednak, że nawet wśród osób zdrowych zauważa się różnice w możliwościach zapamiętywania oraz przypominania sobie określonych informacji. Taką samą zmienność można również zaobserwować dla poszczególnych osób na przestrzeni nawet krótkiego czasu. Na wynik procesu zapamiętywania wpływają takie czynniki, jak:

  • ogólny poziom intelektualny osoby i jej aktywność poznawcza
  • poziom wykształcenia, aktywne pogłębianie swojej wiedzy
  • ogólny stan zdrowia
  • czynniki środowiskowe (warunki, w jakich dana osoba wykonuje swoje zadanie – np. cisza i komfort termiczny, hałas, bałagan)
  • obecny stan somatyczny (badany wyspany i syty/ badany spragniony) i emocjonalny (badany zdenerwowany/ badany spokojny).

Zakłada się, że osoba zdrowa powinna zapamiętać jednorazowo 7 ±2 elementy. Różnice na plus i na minus są związane z wyżej wymienionymi czynnikami. Wprawdzie te czynniki wpływają na liczbę zapamiętanych informacji, jednak nie powinny zaburzać procesu ich reprodukcji. Badany powinien być świadomy, ile pamięta i co pamięta, i dlaczego tak się dzieje.

Zaburzenia pamięci związane z procesami otępiennymi charakteryzują się stopniowym ograniczaniem możliwości zapamiętywania i wydobywania z pamięci informacji wcześniej dostępnych. Nie zapamiętuje się wydarzeń z ostatnich dni i godzin, natomiast wydarzenia sprzed lat powoli bledną lub ulegają zmianom.

Charakterystyka zaburzeń pamięci u osób starszych

Zaburzenia pamięci związane z wiekiem

Część zaburzeń poznawczych wiąże się z wiekiem i nie wpływa w sposób istotny na codzienne funkcjonowanie osoby starszej. Są to tak zwane zaburzenia pamięci związane z wiekiem (age-assotiated memory impairments). Osoba w starszym wieku często skarży się na gorsze funkcjonowanie w sytuacjach, gdy powinna podjąć szybką decyzję, przeanalizować znaczną ilość informacji lub wykonywać równolegle inne czynności. Problemy nasilają się w sytuacjach stresujących, w przypadku gorszego samopoczucia lub też w hałasie, kiedy nieistotne informacje odciągają uwagę od właśnie wykonywanego zadania.

Zadania wykonywane w takich warunkach są dla starszej osoby męczące oraz stresujące. Często obserwuje się typowe błędy, jak zapominanie szczegółów czy trudności w przypominaniu sobie znanych wcześniej nazw (np. przyjmowanych leków). Jeśli natomiast to samo zadanie można wykonać w znanym i cichym otoczeniu, liczba błędów popełnianych znacznie maleje, a zadanie nie wydaje się trudne i stresujące.

Co zrobić, by pamiętać lepiej?

Jeśli można się spodziewać, że podczas wizyty u specjalisty będą potrzebne konkretne informacje, warto się przygotować; na przykład:

  • stworzyć listę najistotniejszych informacji (np. przyjmowanych leków, istotnych operacji, chorób itp.)
  • wziąć ze sobą kopie uwzględnionej w przygotowanej liście dokumentacji medycznej (karty informacyjne, wyniki badań, pudełka po lekach)
  • przygotować listę istotnych pytań, które trzeba zadać.

Często się zdarza, że w trakcie typowych sytuacji – np. wizyty w banku lub w trakcie przedłużania umowy na telefon lub TV – padnie „korzystna oferta promocyjna”. Należy wówczas pamiętać, że większość dokumentów, takich jak regulamin promocji, kopia umowy lub inne dane reklamowe, można wziąć do domu i tam się z nimi szczegółowo zapoznać. Warto również przed podjęciem decyzji skonsultować się z innymi zaufanymi osobami.

Łagodne zaburzenia poznawcze

Zaburzenia poznawcze, które w sposób istotny wpływają na funkcjonowanie osoby w starszym wieku na co dzień, lecz nie odpowiadają kryteriom chorób otępiennych, to łagodne zaburzenia poznawcze (mild cognitive impairments – MCI). Lekarz czy psycholog w ich przypadku ustala rozpoznanie na podstawie standardowych metod przesiewowych. Pozwala to w sposób obiektywny ocenić, czy zaburzenia poznawcze są znacznie bardziej nasilone niż wskazuje na to wiek i wykształcenie osoby badanej.

Łagodne zaburzenia poznawcze zazwyczaj dotyczą pamięci, lecz mogą być również związane z mową, orientacją przestrzenną oraz umiejętnością liczenia. Co istotne, osoba z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi – w przeciwieństwie do osoby cierpiącej na zaburzenia pamięci związane z wiekiem – popełnia więcej błędów zarówno w warunkach niesprzyjających, jak i zadowalających. Często jednak badany, któremu zapewniono dobre warunki podczas sprawdzania wykonanych zadań, zauważa błędy i jest w stanie je poprawić.

Osoby chore również zauważają swoje trudności z pamięcią. Wpływają one na ich codzienne funkcjonowanie – są przyczyną częstszego występowania zdarzeń niebezpiecznych, np. zostawienie włączonej kuchenki, gubienie dokumentów lub pieniędzy, wykazywanie nadmiernej ufności względem osób nieznanych – lecz nie mogą ich poprawić.

Co zrobić, by pamiętać lepiej?

Aby efektywnie sobie radzić z łagodnymi zaburzeniami pamięci, trzeba je dokładnie zdiagnozować. Część przyczyn łagodnych zaburzeń poznawczych jest odwracalna – np. zaburzenia hormonalne, deprywacja snu, zaburzenia metaboliczne oraz związane z pracą nerek. W efekcie leczenia obserwuje się poprawę stanu poznawczego osoby badanej.

Jeśli przyczynę problemów stanowią postępujące zmiany zwyrodnieniowe ośrodkowego układu nerwowego, łagodne zaburzenia poznawcze są nieodwracalne. U około 10–15% osób z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi w ciągu roku diagnozuje się zaburzenia otępienne. Progres choroby jest zależny od wielu czynników i nie można z góry przewidzieć, jak szybko stan danej osoby ulegnie pogorszeniu.

Jak wspierać pamięć i organizować życie codzienne

  • W zależności od diagnozy wskazany jest trening pamięci, wypowiadania się i uwagi lub innych funkcji poznawczych. Na utrzymywanie sprawności funkcji poznawczych pozytywnie wpływają gry wymagające koncentracji i zapamiętywania różnego rodzaju informacji.
  • Utrzymywanie aktywności fizycznej. Udowodniono, że regularne ćwiczenia pozytywnie wpływają nie tylko na koordynację ruchów, ale również na procesy poznawcze.
  • Prowadzenie dziennika, zapisywanie ważnych wydarzeń (zarówno planowanych, jak i z przeszłości).
  • Korzystanie ze wsparcia osoby zaufanej podczas podejmowania ważnych zobowiązań.
  • Ograniczenie liczby zadań, o których trzeba pamiętać (np. zamiana opłat stałych w polecenie zapłaty).
  • W trakcie gotowania korzystanie z możliwości przypominania, kiedy kuchenkę należy wyłączyć (ustawiony budzik, zegar w kuchence itp.).
  • Wykonywanie tylko jednej czynności w danym czasie. Mniej czasochłonne jest wykonywanie zadań po kolei, nie zaś równolegle.
  • Podejmowanie nowych zobowiązań i zawieranie umów wyłącznie po wcześniejszym przeczytaniu ich w domu oraz konsultacji z zaufaną osobą.
  • Regularne kontrole u lekarza specjalisty (neurolog, psychiatra lub geriatra) i okresowe badanie pamięci u psychologa. W zależności od stanu poznawczego i somatycznego lekarz prowadzący może zalecić farmakoterapię.

Otępienie

Z czasem i pogłębianiem się zaburzeń pamięci niezależne funkcjonowanie osoby starszej może być niemożliwe ze względu na rozwijający się proces otępienny. Rozpoznanie stanu poznawczego ustala zespół lekarzy i psychologów. W celu potwierdzenia przypuszczeń należy przeprowadzić badanie za pomocą skal przesiewowych; konieczny jest również pogłębiony wywiad z chorym i jego opiekunem lub bliskim członkiem rodziny. Niekiedy zaleca się wykonanie badań laboratoryjnych i neuroobrazowych. Dokładna diagnoza bezpośrednio wpływa na efektywność leczenia i celność rekomendowanej terapii poznawczej.

Wprawdzie przyjął się pogląd, że proces otępienny przejawia się wyłącznie przez uogólnione zaburzenia pamięci, jednak w rzeczywistości u osoby chorej stwierdza się trudności związane ze strefą emocjonalną, poznawczą i somatyczną.

Charakterystyczne są:

  • trudności z zapamiętywaniem wydarzeń niedawnych przy zachowanej pamięci zdarzeń dawnych
  • zapominanie słów i zastępowanie ich innymi, odpowiadanie pytaniem na pytanie („No jak to, nie wiesz?”, „Przecież każdy to wie, nie rozumiem, czemu mnie o to pytasz?”)
  • gubienie się w znanym otoczeniu
  • zwiększona aktywność późnym popołudniem połączona z uogólnionym niepokojem
  • zaburzenia snu i odżywiania.

Często chory zaprzecza, że ma jakiekolwiek trudności. Widać je jednak podczas bliższego kontaktu z chorym (np. podczas wspólnego zamieszkiwania przez dłuższy czas). Zazwyczaj znajomi i dalsze otoczenie nie dostrzegają rzeczywistych trudności w codziennym funkcjonowaniu chorego, a opiekunów traktują jak intruzów. Osoby we wczesnych stadiach otępienia w trakcie codziennej, niezobowiązującej rozmowy sprawiają wrażenie kompetentnych i zdrowych. Dlatego w przypadku wątpliwości co do stanu poznawczego osoby starszej wskazane są okresowe badania u lekarza specjalisty (neurolog, psychiatra lub geriatra) oraz psychologa.

W jaki sposób wspierać chorego w codziennym funkcjonowaniu?

W zależności od stopnia procesu otępiennego pomoc, jakiej wymaga chory, ulega zmianom. Początkowo wystarczające są podpowiedzi, przypominanie o ważnych wydarzeniach oraz asystowanie przy nich. W miarę postępu choroby konieczne jest zwiększenie opieki nad chorym w celu ograniczenia generowanych przez niego wydarzeń niebezpiecznych.

Osoby cierpiące na choroby otępienne wymagają pomocy w:

  • przyjmowaniu leków; często obserwuje się znaczne odstępstwa od zaleceń lekarskich (zarówno zaprzestanie terapii, jak i nadmierne stosowanie leku z obawy, że się zapomniało go przyjąć)
  • zarządzaniu pieniędzmi; warto wykonać zlecenia przelewów na stałe opłaty; w miarę postępu choroby konieczne staje się uregulowanie statusu prawnego chorego
  • czynnościach codziennych, takich jak prowadzenie domu, robienie zakupów; osoby chore często zapominają, w jaki sposób przygotować posiłek, a także czy danego dnia już jadły; może to prowadzić zarówno do nadmiernego spożycia, jak i ignorowania objawów głodu
  • utrzymywaniu kontaktów towarzyskich; ze względu na zaburzenia pamięci osoby często wycofują się z aktywności towarzyskich z obawy przed ośmieszeniem; zapominają one również, kiedy po raz ostatni kontaktowały się z rodziną, przez to albo telefonują do bliskich zbyt często, albo zupełnie o tym zapominają
  • dbałości o higienę osobistą i zdrowie; osoby chore nie pamiętają, kiedy ostatni raz wykonywały daną czynność, dlatego mają poczucie, że było to niedawno; konieczna jest pomoc przy regularnych wizytach lekarskich oraz wykonywaniu niezbędnych czynności higienicznych; początkowo ma to charakter nadzoru, lecz w miarę postępu choroby należy chorego wyręczać.

Co może wspomagać pamięć osoby chorej

  • regularne przyjmowanie leków zaleconych zarówno ze względu na zaburzenia pamięci, jak i tych związanych z innymi chorobami
  • regularna kontrola stanu poznawczego i somatycznego
  • regularne wykonywanie ćwiczeń poznawczych indywidualnych oraz grupowych; uczestnictwo w zajęciach zorganizowanych dla osób z zaburzeniami pamięci
  • umieszczenie w domu głównej tablicy z informacjami przydatnymi w ciągu najbliższych dni, prowadzenie kalendarza, zachęcanie chorego do prowadzenia własnych zapisków dotyczących aktywności z danego dnia
  • rozmowy przy oglądaniu zdjęć, odświeżanie wspomnień oraz odnoszenie ich do bieżącej sytuacji
  • wspieranie, nie zaś wyręczanie chorego; czynności, które chory jest w stanie wykonać, powinien wykonać samodzielnie pod nadzorem opiekuna; jeśli chory nie pamięta części zadania, należy jedynie podpowiadać i pozwolić choremu na jego ukończenie.

Czy zaburzenia pamięci mogą dotyczyć mnie osobiście?

Zaburzenia pamięci dotyczą około 5% osób w wieku 65 lat, lecz już 35% osób 85-letnich. Dotyczą pamięci wydarzeń, ale też wpływają na sposób komunikowania się danej osoby, orientację w przestrzeni, stan emocjonalny i poczucie bezpieczeństwa. Pomoc adekwatna do obserwowanych trudności jest istotna zarówno dla opiekuna, jak i dla chorego, który wykonując określone działania, w dalszym ciągu czuje się wartościowym członkiem rodziny.

Indywidualna czynniki ryzyka (zaburzenia pamięci w wywiadzie rodzinnym, choroby układu krążenia, cukrzyca lub też niezdrowy styl życia) w sposób istotny wpływają na stopień zachowania funkcji poznawczych w późnym wieku. Czynniki środowiskowe (takie jak życie w poczuciu zagrożenia czy zanieczyszczenie środowiska) coraz częściej wymienia się jako pośrednie czynniki wpływające na wcześniejsze wystąpienie zaburzeń pamięci.

Wczesna i regularna terapia ma na celu jak najdłuższe utrzymanie dotychczasowego stanu funkcjonowania chorego. Leczenie farmakologiczne i terapię poznawczą dostosowuje się indywidualnie do stanu zdrowia i potrzeb chorego. Przestrzeganie zaleceń wpływa na wzmocnienie oczekiwanego efektu terapeutycznego oraz motywacji do dalszych wysiłków.

Piśmiennictwo


1. https://ec.europa.eu/health/indicators/healthy_life_years/hly_en#fragment2
2. http://ec.europa.eu/health/dyna/echi/datatool/index.cfm?inframe=1#
3. United Nations World Population Ageing report. 2013
4. WHO report: Dementia: a public health priority 2012
5. Alzheimer’s Disease International (ADI), World Alzheimer Report 2015. The Global Impact of Dementia. An analysis of prevalence, incidence, cost and trends, August 2015. London https://www.alz.co.uk/research/WorldAlzheimerReport2015.pdf
6. Prince M., Knapp M., Guerchet M.: Dementia. Alzheimer’s Society, London 2014.
7. Alzheimer’s Association. 2014 Alzheimer’s disease facts and figures. Alzheimer’s Dement 2014;10:e47ee92.
8. McKhann G.M., Knopman D.S., Chertkow H. i wsp.: The diagnosis of dementia due to Alzheimer's disease: Recom-mendations from the National Institute on Aging – Alzheimer's Association workgroups on diagnostic guidelines for Alzheimer's disease. Alzheimer's & Dementia. The Journal of the Alzheimer's Association 2011; 7 (3): 263–269.
9. Albert M.S., DeKosky S.T., Dickson D. i wsp.: The diagnosis of mild cognitive impairment due to Alzheimer's disease: Recommendations from the National Institute on Aging – Alzheimer's Association workgroups on diagnostic guidelines for Alzheimer's disease. Alzheimer's & Dementia. The Journal of the Alzheimer's Association 2011; 7 (3): 270–279
10. R.C. Petersen: New clinical criteria for the Alzheimer's disease spectrum. Minn. Med. 2012; 95 (1): 42–45.
11. Klekociuk S.Z., Summers M.J.: The learning profile of persistent mild cognitive impairment (MCI): a potential diagnostic marker of persistent amnestic MCI. Eur. J. Neurol. 2014; 21 (3): 470–477, e23-4. doi: 10.1111/ene.12333.
12. Petersen R.C., Caracciolo B., Brayne C. i wsp.: Mild cognitive impairment: a concept in evolution. J. Intern. Med. 2014; 275 (3): 214–228. doi: 10.1111/joim.12190.
13. Klekociuk S.Z., Summers M.J.: Lowered performance in working memory and attentional sub-processes are most prominent in multi-domain amnestic mild cognitive impairment subtypes. Psychogeriatrics 2014; 14 (1): 63–71. doi: 10.1111/psyg.12042.
14. Antoine P., Pasquier F.: Emotional and psychological implications of early AD diagnosis. Med. Clin. North Am. 2013; 97 (3): 459–475. doi: 10.1016/j.mcna.2012.12.015.
26.07.2018
Zobacz także
  • Otępienie czołowo-skroniowe
  • Otępienie
Wybrane treści dla Ciebie
  • Zaburzenia pamięci
  • Łagodne zaburzenia poznawcze
  • Czy długotrwałe stosowanie izotretynoiny może powodować problemy z pamięcią?
  • Choroba Alzheimera
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta