Ciemny mocz – przyczyny ciemnego koloru moczu

Badanie ogólne moczu jest jednym z najczęściej zlecanych testów diagnostycznych. Zmiana jego zabarwienia zdarza się często. Mimo iż w większości przypadków przyczyny takiego stanu są łagodne i odwracalne, w niektórych sytuacjach ciemna barwa moczu powinna nas zaniepokoić i skłonić do poszukiwania pomocy u specjalisty.

Fot. istockphoto.com

Badanie moczu – na czym polega?

Badanie ogólne moczu to jedno z podstawowych testów diagnostycznych w praktyce lekarskiej, które dostarcza cennych informacji na temat stanu zdrowia chorego. Analiza cech fizykochemicznych moczu, takich jak barwa, przejrzystość, ciężar właściwy oraz odczyn pH, a także ocena obecności elementów upostaciowanych, czyli komórek lub kryształów, może być pomocna w postawieniu wstępnej diagnozy, monitorowaniu procesu leczenia lub obserwacji rozwoju choroby. W pierwszej kolejności ocenie „gołym okiem”, czyli makroskopowej, podlega barwa i przejrzystość moczu, która powinna być słomkowożółta i klarowna. Ciężar właściwy moczu informuje o tym, czy nerki prawidłowo filtrują krew ze zbędnych produktów przemiany materii i jakie jest ostateczne zagęszczenie moczu. Odczyn pH odzwierciedla równowagę kwasowo-zasadową organizmu. W tym ostatnim przypadku istotna jest również ocena obecności w moczu glukozy, białka oraz ciał ketonowych.

W każdej próbce oznacza się ponadto zawartość bilirubiny i urobilinogenu, które są produktami metabolizmu hemoglobiny. Ostatnim i najważniejszym etapem badania moczu jest ocena mikroskopowa osadu po odwirowaniu. Tak przygotowany preparat pozwala uwidocznić obecność w osadzie moczu elementów upostaciowanych, czyli różnych komórek, w tym krwinek, nabłonków, bakterii, grzybów czy pierwotniaków oraz kryształów i wałeczków.

Czytaj też:Ogólne badanie moczu

Jak prawidłowo oddać mocz do badania?

Niezwykle ważne jest, aby dostarczona do badania próbka moczu została pobrana i przechowana w sposób prawidłowy. Wymienione czynności mają bezpośredni wpływ na wiarygodność uzyskanego wyniku badania. Przed oddaniem moczu do badania, należy dokładnie przemyć okolice cewki moczowej, aby uniknąć zanieczyszczenia moczu bakteriami znajdującymi się bezpośrednio w otoczeniu ujścia cewki. Należy pobrać pierwszą poranną porcję moczu do sterylnego, jednorazowego pojemnika. Ważne jest, aby próbka moczu pochodziła ze środkowego strumienia, co oznacza, że należy rozpocząć oddawanie moczu do muszli klozetowej, a dopiero po kilku sekundach kontynuować oddawanie moczu do pojemnika tak, aby wypełnić go minimalnie w połowie (40–60 ml). Mocz przeznaczony do badania powinien być pobrany po około 8-godzinnym odpoczynku. Ponadto, należy zrezygnować z intensywnego wysiłku fizycznego w dniu bezpośrednio poprzedzającym badanie, ponieważ może to wpłynąć na uzyskany wynik. Z kolei, Polskie Towarzystwo Diagnostyki Laboratoryjnej zaleca zachowanie co najmniej 3-dniowej abstynencji seksualnej przed badaniem. Zalecenie to dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn i wiąże się z ryzykiem zanieczyszczenia próbki moczu plemnikami. Kobiety w okresie okołomenstruacyjnym powinny poczekać z wykonaniem badań diagnostycznych moczu aż błona śluzowa macicy ulegnie całkowitemu złuszczeniu. Pobrany materiał należy dostarczyć w ciągu 2 godzin do laboratorium. Jeżeli nie mamy takiej możliwości, to wyjątkowo czas można wydłużyć do 4 godzin, przechowując próbkę w lodówce. Zbyt długie przetrzymywanie moczu może wpłynąć na namnażanie bakterii, wytrącanie kryształów oraz rozpad zawartych w nim komórek i białek, a wynik takiego badania nie będzie użyteczny klinicznie.

Od czego zależy barwa moczu?

W zależności od stopnia zagęszczenia moczu jego barwa może mieć ciemniejszy lub jaśniejszy odcień. Osoby, które w ciągu dnia przyjmują za mało płynów, będą rzadziej oddawać mniejsze ilości ciemnożółtego moczu. Z kolei osoby, które dbają o odpowiednie nawodnienie organizmu, będą ze zwiększoną częstością oddawać większe porcje rozcieńczonego bladożółtego moczu. Ponadto, kolor moczu zależy od zawartych w nim związków chemicznych. Źródłem barwników może być nasz organizm lub spożywane z dietą składniki odżywcze, czy przyjmowane suplementy i leki. Na przykład zielonkawa barwa moczu może wskazywać na dietę bogatą w warzywa liściaste, zwłaszcza szpinak.

Z kolei suplementacja witaminą C widoczna będzie w postaci żółtego zabarwieniu moczu. Niekiedy barwa moczu zmienia się także w trakcie zakażenia bateryjnego dróg moczowych, pod wpływem obecnych bakterii (np. bakterie z rodzaju Serratia).

Zobacz: Naukowcy ustalili, dlaczego mocz jest żółty

Czy ciemny mocz może wystąpić u zdrowej osoby?

Nie zawsze zmiana zabarwienia moczu wiąże się z problemem zdrowotnym. Dlatego, jeśli stwierdzimy, że mocz zmienił barwę, zamiast wpadać w panikę, powinniśmy spróbować ustalić możliwą przyczynę. Najlepiej zacząć od analizy jadłospisu z danego dnia oraz ustalenia przyjmowanych suplementów i leków.

• barwa od różowej do czerwonej może towarzyszyć spożyciu dużych ilości buraków, jagód, rzodkiewki, czerwonej kapusty czy żurawiny
• jasnobrązowy mocz może tłumaczyć spożycie dużych ilości produktów zbożowych, jaj, mięsa lub warzyw liściastych bogatych w witaminę B₂ i karotenoidy
• fasola, bób lub rabarbar mogą dać barwę ciemnobrązową
• ciemniejszą barwę moczu może powodować intensywny wysiłek fizyczny
• w trakcie menstruacji mocz może przybrać barwę od żywoczerwonej do brunatnej
• zmianę barwy moczu powodować mogą przyjmowane leki (p. niżej).

W przypadku jakichkolwiek wątpliwości lub jeśli ciemny kolor moczu utrzymuje się dłużej, należy skonsultować się z lekarzem w celu dokładnej oceny stanu zdrowia.

Kolor moczu a przyjmowane leki

Leki stanowią jedną z częstych przyczyn zmiany koloru moczu. Barwę czerwonobrunatną moczu obserwuje się w trakcie stosowania leków przeciwdrobnoustrojowych zawierających, takie substancje czynne jak furazydyna zawarta w dostępnym bez recepty leku stosowanym w bakteryjnych zakażeniach dróg moczowych, furazolidon stosowany w bakteryjnym zapaleniu jelit, czy metronidazol stosowany w leczeniu zakażeń bakteriami beztlenowymi. Inny przykład to lewodopa stosowana w leczeniu choroby Parkinsona. Podobny efekt dają leki przeciwmalaryczne, do których zalicza się chininę i chlorochinę. Tę ostatnią od lat stosuje się także w leczeniu chorób autoimmunizacyjnych, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów czy toczeń rumieniowaty układowy. Ciemnoczerwone zabarwienie moczu może być też efektem stosowania salicylanów (leki przeciwzapalne i przeciwbólowe) oraz fenacetyny (lek przeciwbólowy).

Warto wspomnieć, że z kolei na jasnoróżowo mocz barwią fenytoina (lek przeciwpadaczkowy, obecnie bardzo rzadko stosowany), ryfampicyna (antybiotyk stosowany m.in. w leczeniu gruźlicy) oraz azatiopryna (lek immunosupresyjny stosowany w chorobach autoimmunologicznych oraz po przeszczepieniu narządów).

Ciemny mocz – przyczyny związane z chorobami

Jeżeli zmiana koloru moczu jest trwała, to może wskazywać na poważne problemy zdrowotne, takie jak choroby nerek, zakażenie dróg moczowych, niedokrwistość hemolityczna, żółtaczka czy uszkodzenie mięśni. W niektórych z wymienionych stanów klinicznych zmiana barwy wiąże się z obecnością w moczu czerwonych krwinek. Krwawienie może pochodzić z górnych dróg moczowych, tj. nerek i moczowodów podczas którego obserwować będziemy brunatne zabarwienie moczu. W przypadku dolnych dróg moczowych, tj. krwawienia z pęcherza lub cewki moczowej, mocz będzie miał żywoczerwoną barwę. Przyczyną krwawienia z układu moczowego mogą być torbiele, złogi nierozpuszczalnych substancji chemicznych, zakażenia bakteryjne, naciek nowotworowy czy substancje o działaniu toksycznym. Pojawienie się w moczu hemoglobiny, która pochodzi z krwinek czerwonych prowadzi do zmiany zabarwienia moczu na brązowy do nawet czarnego. Sytuacja taka ma miejsce w przebiegu niedokrwistości hemolitycznej i przyspieszonego rozpadu krwinek czerwonych. Podobna barwa moczu towarzyszyć będzie zwiększonemu wydalaniu z moczem mioglobiny. Białko to jest podstawowym budulcem komórek mięśni szkieletowych. Stąd też w wyniku zbyt intensywnego wysiłku fizycznego bądź na skutek rozległego urazu i rozpadu tkanki mięśniowej, do krwiobiegu uwalniana jest duża ilość mioglobiny. Zarówno hemoglobina, jak i mioglobina, przedostając się do moczu może uszkadzać nerki (szczególnie działając na kanaliki nerkowe).

Kolejną cząsteczką, którą wykrywa się w moczu w trakcie choroby jest bilirubina, która powoduje, że mocz przybiera pomarańczowobrunatne zabarwienie. Obecność bilirubiny w moczu informuje o dolegliwościach ze strony wątroby lub dróg żółciowych.

Przytoczone przykłady przyczyn ciemnej barwy moczu są tymi najpowszechniej występującymi. Warto w tym miejscu również wspomnieć o rzadkich chorobach genetycznych, w których jednym z charakterystycznych objawów jest zmiana barwy moczu. Jedną z takich grup chorób są porfirie, w których dochodzi do zaburzenia jednego z etapów syntezy hemu. Prowadzi to do akumulacji w organizmie i zwiększonego wydalania z moczem związków chemicznych zwanych porfinami, które zmieniają barwę moczu na ciemnofioletowy lub purpurowy kolor – w praktyce obecność porfiryn można podejrzewać, gdy mocz przyjmuje ciemną barwę po dłuższym odstawieniu.

Więcej na ten temat:

• Ostra porfiria przerywana — przyczyny, objawy i leczenie
• Porfiria skórna późna – przyczyny, objawy, leczenie

Innym przykładem jest alkaptonuria, w której nieprawidłowy metabolizm aminokwasu tyrozyny prowadzi do gromadzenia się w organizmie substancji pośrednich. W wyniku utleniania tych substancji w moczu, jego barwa zmienia się na czarną.

Ciemny mocz i ból pleców, ból podbrzusza, pieczenie – o czym świadczy

Gdy ciemnej barwie moczu towarzyszy ból pleców lub podbrzusza, a także uczucie pieczenia w trakcie oddawania moczu, to może to świadczyć o:

• zakażeniu układu moczowego, którego najczęstszym czynnikiem etiologicznym jest bakteria E. coli, a charakterystyczne są objawy dyzuryczne (ból, pieczenie i parcie na mocz) oraz gorączka i dreszcze
• kamicy nerkowej spowodowanej zalegającym złogiem w postaci kamienia, który powoduje nagły, intensywny ból w okolicy lędźwiowej tzw. kolkę nerkową i krwiomocz zależny od rozległości uszkodzeń mechanicznych
• ostrym zapaleniu nerek, zwykle spowodowanym infekcją bakteryjną, który charakteryzuje się skąpomoczem, krwiomoczem, białkomoczem oraz bakteriurią.

Ciemny mocz w ciąży

W przebiegu ciąży przyczyny pojawienia się ciemnego moczu mogą się wiązać z nieprawidłowym nawodnieniem lub suplementacją witaminami. W sytuacji, gdy kobieta w ciąży zauważy zmiany w kolorze moczu, zwłaszcza jeśli towarzyszą temu inne objawy, każdorazowo zaleca się pilną konsultację z lekarzem, aby wykluczyć potencjalne problemy zdrowotne.

Główną przyczyną ciemnego moczu w ciąży są zakażenia układu moczowego, których ryzyko w tym okresie wzrasta. Wynika to z faktu, iż powiększona macica wywiera ucisk na moczowody, co powoduje, że czas zalegania moczu w drogach moczowych jest wydłużony. Dodatkowo w moczu kobiet ciężarnych stosunkowo często pojawia się glukoza, która stanowi łatwą pożywkę dla bakterii. Najczęściej zakażenie ogranicza się do stanu zapalnego w obrębie dolnych dróg moczowych, jednak może dojść do powikłania i rozwoju bakteryjnego zakażenia miąższu nerek. Objawy związane z zakażeniem pęcherza moczowego mogą być niezauważalne, gdyż częste parcie na mocz jest powszechną dolegliwością u kobiet ciężarnych. Dlatego należy ściśle przestrzegać zaleceń lekarza prowadzącego ciążę i regularnie wykonywać badania ogólne moczu według wskazań lekarskich, ponieważ nawet bezobjawowa obecność bakterii w moczu w czasie ciąży mogą stanowić przyczynę porodu przedwczesnego oraz małej masy urodzeniowej dziecka.

Jak postępować w przypadku stwierdzenia ciemnego koloru moczu?

Jeżeli zauważymy w trakcie oddawania moczu, że jego barwa jest podejrzanie zmieniona, zachowując spokój i rozsądek, należy przeanalizować krok po kroku możliwe przyczyny. Po wykluczeniu czynników związanych z dietą, stylem życia, stosowanymi lekami i suplementacją i przy utrzymującej się zmianie barwy, należy niezwłocznie udać się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Podobnie należy się zachować, jeżeli zmianie barwy moczu towarzyszą inne objawy, takie jak dyskomfort lub ból podczas oddawania moczu, zmieniona częstość i objętość oddawanego moczu, ból w okolicy lędźwiowej, ból podbrzusza, gorączka i dreszcze oraz wymioty.