Zakażenia układu moczowego u dzieci

Co to jest zakażenie układu moczowego i jakie są jego przyczyny?

Zakażenie układu moczowego (ZUM) u dzieci jest stanem zapalnym wywołanym obecnością bakterii (rzadziej wirusów lub grzybów) w drogach moczowych. Jeżeli zapalenie dotyczy nerek (odmiedniczkowe zapalenie nerek) mówi się o zapaleniu górnych dróg moczowych. Stan zapalny pęcherza i cewki moczowej nosi nazwę zapalenia dolnych dróg moczowych. ZUM należy do częstych zakażeń u dzieci.

Najczęstszą drogą zakażenia jest droga wstępująca, przez cewkę moczową, pęcherz i moczowody do nerek, ale – u najmłodszych dzieci (noworodków, młodych niemowląt) – istnieje ryzyko zakażenia drogą krwiopochodną. 85% ZUM u dzieci wywołuje pałeczka okrężnicy, Escherichia coli – pospolita bakteria zasiedlająca nasz przewód pokarmowy. Predysponowane do ZUM są dziewczynki. Nawroty zakażenia układu moczowego mogą przemawiać za obecnością wady w drogach moczowych lub nieprawidłowej czynności pęcherza moczowego (ryc.).

Jak się objawia zakażenie układu moczowego?

Objawy ZUM zależą od wieku dziecka. U najmłodszych dzieci mogą być to bóle i tkliwość brzucha, brak łaknienia, kolka jelitowa, wymioty, biegunka i gorączka o niejasnej przyczynie. U starszych dzieci najczęściej występujące objawy to bolesne oddawanie moczu, pieczenie okolicy ujścia cewki moczowej, częstomocz, bolesne parcie na mocz, mimowolne oddawanie moczu (moczenie), bolesność okolicy lędźwiowej, dyskomfort w podbrzuszu i gorączka. U starszych dzieci wstrząsanie okolicy lędźwiowej bywa bolesne (dodatni objaw Goldflama). Zmieniają się właściwości moczu: staje się on mętny, pachnie amoniakiem, może być ciemniejszy.

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Przede wszystkim należy zbadać mocz! Badanie moczu obejmuje badanie ogólne (ocena ciężaru właściwego, obecności białka, leukocytów, erytrocytów lub innych nieprawidłowych składników) i posiew – badanie bakteriologiczne, które pozwala na wykrycie bakterii i ich identyfikację.

U dzieci powinno się pobierać się mocz po umyciu okolicy krocza i narządów moczowo-płciowych, najczęściej ze strumienia pod koniec mikcji. Nie zaleca się pobierania moczu do woreczków przyklejanych na krocze, a to ze względu na możliwość uzyskania fałszywie dodatnich wyników (zwłaszcza posiewów). Alternatywą jest pobranie moczu cewnikiem z pęcherza, co obniża ryzyko zanieczyszczenia próbki, a w przypadku wykonywania posiewu bakteriologicznego moczu, pozwala na uzyskanie wiarygodnego wyniku.

Doświadczenie i praktyka kliniczna mówią, że lekarze nie informują rodziców, jak prawidłowo pobrać mocz, co prowadzi często do fałszywie dotatnich wyników i zbędnego leczenia. Pobierając mocz na badanie ogólne, nie musimy – poza podmyciem dziecka – dbać w jakiś szczególny sposób o jałowość (wystarczy czysty słoik, wyparzony nocniczek, czysty pojemnik na mocz). Warunkiem większej wiarygodności badania jest jednak mocz pozyskany pod koniec mikcji. Pierwsze porcje moczu mogą zawierać u dziewczynek nabłonki i leukocyty oraz bakterie z dróg rodnych, u chłopców – wypłukaną zawartość spod napletka. Mocz pobrany w ten sposób powinien być zbadany jak najszybciej, najlepiej wstępnie paskiem testowym. Woreczek nie nadaje się do pobierania moczu na posiew, gdyż - musimy o tym pamiętać - liczba bakterii w podklejonym woreczku podwaja się co 45 minut (rośnie w postępie geometrycznym). Przetrzymanie moczu o 2 godziny z reguły prowadzi do rozpoznania w nim liczby bakterii typowej dla zakażenia (100 000 kolonii/ml; 105/ml). Błąd ten można zmniejszyć, obsikując bezpośrednio płytkę z pożywką (Uromedium) lub zanurzając ją na chwilę w pojemniku ze świeżo oddanym moczem. Wyniki badań moczu z próbek zalegających godzinami przed wykonaniem badania ogólnego lub bakteriologicznego są mało wiarygodne. Za mało wiarygodne uznaje się również wyniki moczu, w którym stwierdza się kilka szczepów bakterii równocześnie (zanieczyszczenie).

W razie wystąpienia objawów i towarzyszących nieprawidłowych wyników moczu należy się zgłosić do lekarza.

Jak lekarz stawia diagnozę?

Lekarz rozpoznaje ZUM na podstawie zebranego wywiadu, badania dziecka oraz wyników badań dodatkowych: moczu ogólnie, posiewu moczu oraz morfologii krwi obwodowej (wysokiej leukocytozy, zmienionego obrazu odsetkowego krwinek białych), przyspieszonego OB i zwiększonego stężenia białka C-reaktywnego (CRP) we krwi. U dzieci, zwłaszcza z pierwszym epizodem ZUM, należy bezwzględnie wykonać USG jamy brzusznej. O innych badaniach układu moczowego, pozwalających określić stan i czynność pęcherza moczowego (cystouretrografia mikcyjna) i nerek (scyntygrafia) powinien zadecydować lekarz, pediatra-nefrolog.

Jakie są sposoby leczenia?

W przypadku wystąpienia objawów klinicznych ZUM lub ropomoczu u dzieci powinno się rozpocząć leczenie antybiotykiem (cefuroksym, amoksycylina z klawulanianem). Im mniejsze dziecko, tym dożylna droga podania leku jest skuteczniejsza. Wymiotujące lub odwodnione dzieci powinny być leczone w szpitalu. Leczenie trwa zwykle ok. 7 dni, podawanie leku można kontynuować doustnie. Lżejsze postaci ZUM lub stany zapalne pęcherza można leczyć doustnie kotrimoksazolem, trimetoprimem lub furazydyną.

Co robić, aby uniknąć zachorowania?

Dbać o higienę dzieci, unikać zaparć, pilnować, by dzieci skutecznie i do końca opróżniały pęcherz moczowy, nie przetrzymywały moczu. Skutecznie leczyć robaczyce przewodu pokarmowego. Obficie poić. W wielu przypadkach – zwłaszcza przy współistnieniu wad układu moczowego, ryzyko nawrotów ZUM zmniejsza się po leczeniu urologicznym. W wielu przypadkach leczenie farmakologiczne zaburzeń czynności pęcherza zmniejsza częstość ZUM. U dzieci z odpływami pęcherzowo-moczowodowymi przewlekłe profilaktyczne podawanie leków przeciwdrobnoustrojowych (np. kotrimoksazolu, trimetoprimu lub furazydyny) zmniejsza ryzyko nawrotów ZUM, ale nie w każdym przypadku jest w stanie uchronić dziecko przed rozwinięciem się nefropatii odpływowej i marskości nerki. Przestrzeganie zaleceń lekarskich jest ważne, ponieważ wady i zakażenia układu moczowego mogą po wielu latach niewłaściwego postępowania doprowadzić do przewlekłej choroby nerek i ich niewydolności.