Fot. iStock
Polski system szczepień obowiązkowych jest bezpieczny i działa sprawnie, zapewniając odporność zaszczepionym dzieciom i całej populacji – stwierdza NIK w najnowszym raporcie. Izba zwraca jednocześnie uwagę, że niepokojąco rośnie liczba dzieci nieszczepionych. Ale kontrolerzy odkryli coś znacznie bardziej niepokojącego: duży odsetek placówek prowadzących szczepienia w ogóle nie przekazuje informacji o osobach uchylających się od obowiązku szczepień!
NIK podkreśla w raporcie, że systematycznie – co roku o około 40% – zwiększa się liczba dzieci nieszczepionych. W latach 2011–2014 liczba osób uchylających się od poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym zwiększyła się ponad 2-krotnie: z około 5 000 do ponad 12 000. „Liczba osób uchylających się od obowiązku szczepień nie zagraża na razie bezpieczeństwu epidemiologicznemu, w ocenie NIK wymaga jednak stałego monitorowania” – czytamy w raporcie.
Równocześnie raport stawia pod znakiem zapytania wiarygodność danych na temat odsetka niezaszczepionych dzieci, jakimi dysponują Państwowa Inspekcja Sanitarna i Narodowy Instytu Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (NIZP-PZH). Co prawda trudno wyciągać jednoznaczne wnioski ze względu na niewielką liczbę placówek objętych kontrolą (12), ale aż połowa skontrolowanych świadczeniodawców nie przekazywała w kwartalnych sprawozdaniach informacji o osobach uchylających się od szczepień obowiązkowych, pomimo że kontrola NIK takie osoby wykazała, a kolejny świadczeniodawca wskazał jedynie liczbę uchylających się osób, nie dołączając imiennego wykazu. Dlaczego placówki nie przekazują danych? Tłumaczą się m.in. przeoczeniem lub faktem, że pracownicy inspekcji sanitarnej w trakcie kontroli nie zwrócili uwagi na konieczność przekazywania tych informacji.
Również działania egzekucyjne powiatowych inspektorów sanitarnych wobec opiekunów dzieci uchylających się od wykonania obowiązku szczepień ochronnych NIK ocenia jako „często nieskuteczne i niewystarczające”. „Pomimo prawnego obowiązku wszczynania postępowań egzekucyjnych oraz otrzymywanych od GIS i WIS wytycznych i zasad postępowania, nie wszyscy pracownicy Powiatowej Inspekcji Sanitarnej prawidłowo realizowali obowiązki wierzyciela” – czytamy w raporcie. NIK podaje jako przykład Opole, Lubliniec i Gostyń, gdzie inspektorzy sanitarni nie wysyłali upomnień do opiekunów, pomimo że świadczeniodawcy przekazali im wymagane informacje o osobach uchylających się od realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych. Z kolei Powiatowa Inspekcja Sanitarna w Toruniu posiadała informację o 220 osobach uchylających się od realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych, a wystawiła jedynie 54 upomnienia i 38 tytułów wykonawczych (5 osób zrealizowało obowiązek szczepienia po upomnieniu). „Brak działań egzekucyjnych tłumaczono m.in. pracochłonnością czynności związanych z przygotowaniem dokumentacji do prowadzenia tych postępowań, wysokim poziomem wyszczepialności oraz niejednoznacznym stanem prawnym w tym zakresie” – czytamy w raporcie NIK. Są jednak i pozytywne przykłady. W Bochni w przypadku otrzymania od świadczeniodawcy informacji o osobach uchylających się od szczepień Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny wysyłał do rodziców pisemną informację o skutkach niezaszczepienia wraz z ulotką informacyjną na temat szczepień ochronnych, a w przypadku posiadania numeru telefonu pracownicy Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej (PSSE) również dzwonili do rodziców w celu ich zachęcenia do wykonania obowiązkowych szczepień. Natomiast pracownicy PSSE w Skarżysku-Kamiennej przeprowadzali wizyty domowe, mające na celu uświadomienie korzyści płynących z realizacji obowiązku szczepień i konsekwencji w przypadku dalszego uchylania się. „Działania te cechowały się wysoką skutecznością” – podkreślili kontrolerzy.
W latach 2011–2015 (okres objęty kontrolą) na opiekunów dzieci nierealizujących obowiązkowych szczepień ochronnych nałożono ponad 1000 grzywien na łączną kwotę 596 500 zł w celu przymuszenia do obowiązku, z czego do 30 czerwca 2015 roku wyegzekwowano 32 600 zł. Tylko wojewodowie podlaski i zachodniopomorski zdecydowali się na ponowne nałożenie grzywien (w sumie 60) na opiekunów konsekwentnie odmawiających szczepienia dziecka.
Znaczącym problemem, na który zwraca uwagę NIK, jest brak rozszerzania i unowocześniania katalogu szczepień obowiązkowych. Są rekomendacje ekspertów, jest pozytywne stanowisko Ministerstwa Zdrowia. Brakuje pieniędzy – około 200 mln zł. NIK dobrze oceniła zmianę przepisów, przenoszącą obowiązek finansowania szczepień ochronnych z budżetu państwa do Narodowego Funduszu Zdrowia (ustawa uchwalona latem 2015 roku). Zmiana ta, w ocenie NIK, daje możliwość poszerzenia i unowocześnienia Programu Szczepień Ochronnych (PSO). Kontrola została zakończona przed ogłoszeniem przez nowe kierownictwo Ministerstwa Zdrowia o wycofaniu się z tego rozwiązania.
Jednym z wniosków, jakie Izba skierowała do Ministra zdrowia jest zmiana rozporządzenia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych polegająca na rozszerzeniu szczepień przeciwko pneumokokom na całą populację dzieci oraz o uwzględnienie w przedstawianym do NFZ szacowanym koszcie zakupu szczepionek służących do realizacji PSO w 2017 roku kosztu zakupu szczepionek przeciwko pneumokokom dla całej populacji dzieci oraz szczepionek wysoce skojarzonych w szczepieniach przeciwko: błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis i Haemophilus influenzae typu b (Hib). „Uwzględnienie rekomendowanych przez Pediatryczny Zespół Ekspertów ds. PSO i Radę Sanitarno Epidemiologiczną zmian w PSO już w 2017 roku wymaga zmiany rozporządzenia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (w szczególności w zakresie wprowadzenia szczepień przeciwko pneumokokom dla całej populacji dzieci) oraz oszacowania kosztu zakupu niezbędnych szczepionek, w tym szczepionek wysoce skojarzonych (5 w 1)” – czytamy w raporcie. Zmiany te powinny być uwzględnione w PSO, jaki Główny Inspektor Sanitarny ogłasza do 31 marca (PSO na 2017 rok jest, ale zmian dotyczących szczepienia przeciwko pneumokokom nie zawiera). „W odpowiedzi na wystąpienie pokontrolne Minister Zdrowia zadeklarował, że wnioski NIK zostaną uwzględnione w pracach nad rozporządzeniem w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych” – czytamy dalej w raporcie. Rozporządzenie pod koniec lutego zostało wysłane do konsultacji, ale podczas ich trwania do konsultacji trafił też projekt ustawy, który przywraca finansowanie szczepień ochronnych do budżetu państwa.
NIK zwraca uwagę, że PSO – w zakresie szczepień obowiązkowych – tylko w części jest finansowany ze środków publicznych. Co roku około 60% dzieci (do 18. mż.) szczepionych jest przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis i Hib nowoczesnymi szczepionkami wysoce skojarzonymi (tzw. 5 w 1 lub 6 w 1). Zakupy finansują rodzice, rezygnując ze szczepionek kupowanych przez Ministra Zdrowia, wymagających większej liczby wkłuć. „Dzięki takiej postawie rodziców, planując zakup szczepionek na kolejne lata Ministerstwo Zdrowia nie musi uwzględniać wszystkich dzieci, podlegających obowiązkowym szczepieniom, prognozując, że część z nich, podobnie jak co roku, zdecyduje się na indywidualny zakup szczepionek wysoce skojarzonych. Stanowi to istotne odciążenie budżetu państwa” – czytamy w raporcie. Kontrolerzy zwracają jednak uwagę, że nie wszyscy świadczeniodawcy wystarczająco informują rodziców o warunkach bezpiecznego transportu zakupionej poza placówką szczepionki, zaś niektórzy – odmawiają szczepienia preparatem zakupionym poza poradnią czy apteką mieszczącą się w tym samym budynku co przychodnia.
NIK zwróciła też uwagę na konieczność zmian w systemie rejestracji niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP). Z ustaleń kontroli wynika, że wciąż jeszcze nie wszyscy lekarze przestrzegali terminu i obowiązku przekazania informacji o NOP. Jednocześnie jednak zauważalne zwiększenie rejestrowanych przypadków NOP tłumaczone jest zwiększeniem czułości systemu zabezpieczeń i większą świadomością części lekarzy o obowiązku ich zgłaszania. „Liczba zgłoszonych NOP zwiększyła się w latach 2011-2014 ponad 2-krotnie: z 1136 do 2346 przypadków. W kategorii odczynów ciężkich liczba wahała się między 8 (2011 r.) a 6 (2014 r.). Zaobserwowano większą liczbę zgłoszonych odczynów poważnych (odpowiednio z 91 do 125) i lekkich (z 1 037 do 2 215)” – czytamy w raporcie.
NIK wnioskuje do Ministra Zdrowia, aby w rozporządzeniu doprecyzował termin i sposób przekazywania przez lekarzy informacji o wystąpieniu ciężkiego lub poważnego NOP, tak aby dopuszczalna w aktualnym stanie prawnym forma listu wysyłanego pocztą nie generowała zbędnej zwłoki w przypadku ciężkich zdarzeń wymagających pilnej interwencji.
