×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Tężec

dr hab. n. med. Ernest Kuchar
Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym WUM

Co to jest tężec i jakie są jego przyczyny?

Tężec jest ciężką chorobą układu nerwowego cechującą się skurczami mięśni. Chorobę wywołuje zakażenie rany beztlenową bakterią – laseczką tężca (Clostridum tetani), zwykle w wyniku zabrudzenia rany lub skóry w jej okolicy ziemią. W  warunkach beztlenowych laseczki tężca rozmnażają się i wytwarzają toksynę, która uszkadza układ nerwowy, co objawia się zwiększonym napięciem mięśni i silnymi „tężcowymi” skurczami, stąd pochodzi nazwa choroby. Rezerwuarem bakterii jest przewód pokarmowy zwierząt. Z ich odchodami bakterie są wydalane do środowiska. Choroba występuje na całym świecie, ale zakażenia są częstsze w krajach o niższych standardach higieny. Przebycie choroby nie pozostawia trwałej odporności.

Jak się można zarazić tężcem?

Tężec występuje rzadko w krajach rozwiniętych, jednakże zarodniki tężca powszechnie występują w środowisku, dlatego choroba wciąż pozostaje zagrożeniem dla osób nieszczepionych. Pomimo że tężec jest chorobą zakaźną (zakażenie bakteryjne), nie jest zaraźliwy – kontakt z chorym nie grozi zakażeniem. W skali globu tężec jest przyczyną zgonu około 50 000 osób rocznie. W krajach rozwiniętych najbardziej narażeni na zachorowanie są ludzie w podeszłym wieku, pacjenci z oparzeniami, ranami chirurgicznymi oraz narkomani, a większość zgonów dotyczy osób po 50. roku życia. Tężec może się rozwinąć również jako zakażenie poporodowe u kobiet (wrota stanowią drogi rodne) oraz wystąpić u noworodka (tężec noworodków; wrotami zakażenia jest kikut pępowiny).

Kiedy dochodzi do rozwoju tężca po zabrudzeniu rany?

Zarodniki tężca wymagają do rozwoju środowiska bez tlenu. Takie warunki istnieją w głębokich ranach z towarzyszącą martwicą tkanek. W ranach płytszych laseczki tężca mogą się mnożyć pod warunkiem współistnienia zakażenia drobnoustrojami tlenowymi, które zużywają tlen, wytwarzając miejscowe warunki beztlenowe. Do rozwoju tężca dochodzi najczęściej w ranach głębokich lub miażdżonych, rzadko poprzez zwykłe otarcie naskórka. Zakażenie wiąże się z zanieczyszczeniem rany ziemią, nawozem lub poprzez ciało obce skażone zarodnikami tężca. Laseczki tężca wytwarzają w miejscu zakażenia toksyny: tetanospazminę, tetanolizynę i fibrynolizynę. Osoba nieszczepiona jest wrażliwa na ich toksyczne działanie.

Jak działają toksyny tężcowe?

Tetanospazmina atakuje komórki nerwowe poprzez wiązanie się z obwodowym neuronem ruchowym, następnie wnika do aksonu i wędruje do pnia mózgu i rdzenia kręgowego. Następnie tetanospazmina uszkadza synapsę, co prowadzi do stałego nadmiernego pobudzenia neuronów ruchowych, czego konsekwencją jest wzmożone napięcie mięśni szkieletowych oraz napady prężeń (skurczów). Tetanolizyna powoduje hemolizę (rozpad) erytrocytów oraz przyczynia się do miejscowej martwicy tkanek.

Jakie postacie kliniczne może przyjmować tężec?

W zależności od wieku zakażonej osoby i miejsca zakażenia, tężec może przyjąć 4 różne postaci kliniczne: najczęstszą (4/5 przypadków tężca) i najcięższą postać uogólnioną, łagodniejszą postać miejscową, postać czaszkową lub może przebiegać jako tężec noworodków.

Jak przebiega tężec?

Okres wylęgania tężca może wynosić 2–40 dni, zwykle 1–2 tygodni od zakażenia rany. Wyjątkowo może się przedłużyć nawet do kilku miesięcy. Najkrótszy okres wylęgania charakteryzuje tężec noworodków oraz zakażenia przyranne w pobliżu nerwów (układu nerwowego). Im krótszy okres wylęgania, tym przebieg choroby jest cięższy a śmiertelność większa.

Tężec uogólniony

Pierwszymi objawami tężca są zwykle zaburzenia czucia, przeczulica, głównie zranionej okolicy, niepokój, bóle głowy, uczucie wzmożonego napięcia różnych grup mięśniowych (kończyny dolne, brzuch i tułów). Wkrótce potem pojawia się wzmożone napięcie mięśni żuchwy, żwaczy, aż do wystąpienia szczękościsku. Pojawiają się trudności w połykaniu. Następnie wzmożone napięcie (skurcz) obejmuje inne partie mięśni szkieletowych, tułów i kończyny. Skurcz mięśni mimicznych twarzy wywołuje charakterystyczny grymas, zwany uśmiechem sardonicznym (twarz z wysuniętymi wargami, przymkniętymi oczami i pomarszczonym czołem). Skurcze obejmują stopniowo mięśnie karku, klatki piersiowej, grzbietu i kończyn. Okresowo dochodzi do napadów wzmożonego napięcia i drgawek („prężeń”), które trwają po 5–10 sekund i są wywoływane przez bodźce zewnętrzne, takie jak hałas czy dotyk. Prężenia obejmują jednocześnie wiele grup mięśniowych, są bardzo bolesne, często dotyczą mięśni oddechowych, dając objawy duszenia się. Czasem podczas napadu może dojść do złamania kompresyjnego kręgów, najczęściej w piersiowym odcinku kręgosłupa. Początkowo napady są krótkotrwałe, kilkusekundowe, następnie przybierają na sile i częstości.

Chory ma przez cały czas zachowaną świadomość. W postaci uogólnionej skurczom mięśni towarzyszy zwykle nadczynność układu autonomicznego, która objawia się drażliwością, niepokojem, skokowymi wzrostami ciśnienia tętniczego, nadmiernym poceniem się, gorączką, przyspieszonym oddechem i szybką akcją serca. Ponadto występują zaburzenia połykania, duszność, bezdech, sinica, utrata świadomości. Chory wymaga leczenia na oddziale intensywnej terapii. Pomimo współczesnej opieki medycznej, śmiertelność w przypadku tężca pozostaje wysoka i sięga 40%, zwłaszcza wśród osób w starszym wieku.

Klasyczny napad tężcowy

W czasie napadu tężcowego chory ma zwykle zaciśnięte zęby. Silne napięcie mięśni przykręgosłupowych, tułowia i karku powoduje przyjęcie przymusowej pozycji z łukowatym wyprężeniem ciała ku tyłowi, napięty brzuch, kończyny dolne w przeproście. Prężenia obejmują jednocześnie wiele grup mięśniowych, są bardzo bolesne, a ponieważ często dotyczą mięśni oddechowych, chory dusi się. Skurcze mięśni mogą być tak silne, że czasem podczas napadu dochodzi do złamania kompresyjnego (ze ściskania) kręgów, najczęściej w piersiowym odcinku kręgosłupa. Początkowo napady są krótkotrwałe, kilkusekundowe, następnie przybierają na sile i częstości. Chory cały czas ma w pełni zachowaną świadomość.

Tężec miejscowy

Tężec miejscowy objawia się utrzymującym się przez kilka tygodni wzmożeniem napięcia mięśni w okolicy zranienia bez towarzyszącego szczękościsku, chyba, że rana umiejscowiona jest w obrębie głowy lub szyi. Mogą wystąpić słabe i krótkotrwałe prężenia. Postać miejscowa tężca jest znacznie mniej niebezpieczna niż postać uogólniona i wiąże się z małą śmiertelnością. Występuje rzadko.

Tężec czaszkowy

Występuje głównie u dzieci w krajach rozwijających się (około 1/3 przypadków tężca u dzieci w Afryce i Indiach). Choroba rozwija się na podłożu zapalenia ucha środkowego. Zajęte są nerwy czaszkowe, zwłaszcza nerw twarzowy (nerw VII).

Tężec noworodków

Tężec noworodków jest bardzo ciężką, gwałtownie przebiegającą chorobą. Pierwsze objawy, skurcze mięśni żuchwy i twarzy, występują w drugim lub trzecim dniu po zakażeniu. Wkrótce dochodzi do szczękościsku i nie jest możliwe karmienie dziecka piersią. Skurcze stopniowo obejmują mięsnie tułowia i kończyn, ciało noworodka wygina się łukowato. Bodźce zewnętrzne: światło, dźwięk lub nawet dotyk wyzwala napady tężcowe. Zgon następuje w ciągu 3 do 28 dni po porodzie.

Jak lekarz ustala rozpoznanie tężca?

Tężec rozpoznaje się na podstawie wywiadu i charakterystycznego obrazu klinicznego choroby. Szczególnie istotny w wywiadzie jest brak szczepień przeciwko tężcowi. Trzeba wykluczyć inne choroby o podobnych objawach, na przykład zatrucia.

Jak leczy się tężec?

Choremu, u którego podejrzewa się tężec, trzeba jak najwcześniej podać antytoksynę, która ma zdolność neutralizowania toksyn tężcowych. Chorzy wymagają hospitalizacji na oddziale intensywnej opieki medycznej. Bardzo ważne jest dokładnie oczyszczenie chirurgiczne rany, co poza usunięciem martwych tkanek (razem z ciałami obcymi i przetrwalnikami tężca) przywraca właściwe ukrwienie. Stosowanie antybiotyków  ma znaczenie pomocnicze.

W jaki sposób można zapobiegać tężcowi?

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania tężcowi są szczepienia ochronne, które w Polsce są powszechnie stosowane od 1961 roku. Obecnie szczepienia przeciw tężcowi są obowiązkowe dla dzieci i młodzieży do 19. roku życia. Dzieci otrzymują szczepionkę skojarzoną, która jednocześnie chroni przed tężcem, błonicąkrztuścowi (DTP). Osoby dorosłe, szczepione w dzieciństwie powinny przyjmować pojedyncze dawki przypominające co 10 lat. Osoby nigdy nieszczepione powinny jak najszybciej przeprowadzić szczepienie podstawowe składające się z trzech dawek. Po zranieniu, w razie potrzeby stosuje się profilaktykę poekspozycyjną, która polega na podaniu surowicy przeciwtężcowej lub swoistej ludzkiej immunoglobuliny. Na zwiększone ryzyko zachorowania na tężec są narażone osoby zatrudnione w rolnictwie, przy zwierzętach gospodarskich oraz do prac wymagających częstego kontaktu z glebą, jak też przy usuwaniu odpadów komunalnych i nieczystości oraz konserwacji urządzeń służących temu celowi. Zapobieganiu tężcowi służy też przestrzeganie higieny przy pracy.

Jakie powikłania może mieć tężec?

Powikłania tężca zależą od wieku chorego i postaci klinicznej tężca. Tężec jest bardzo ciężką chorobą zagrażającą zgonem.

Aktualna sytuacja epidemiologiczna w Polsce

Przed wprowadzeniem powszechnych szczepień ochronnych tężec był w Polsce częstą i groźną chorobą. Jeszcze w latach 50. XX wieku zgłaszano rocznie setki zgonów wywołanych przez tężec. Największe ryzyko zachorowania dotyczyło noworodków oraz dzieci w wieku 5–14 lat. Wprowadzenie powszechnych szczepień przeciwko tężcowi (za pomocą trójwartościowej, pełnokomórkowej szczepionki skojarzonej przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTPw) bardzo poprawiło tę niekorzystną sytuację. Od 1984 roku w Polsce nie zarejestrowano zachorowań na tężec noworodków. Korzystna sytuacja epidemiologiczna utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Rocznie zgłaszanych jest kilkanaście przypadków tężca, głównie wśród osób starszych, po 60. roku życia.

05.06.2017
Zobacz także
  • Zakażenia pałeczką okrężnicy
  • Zakażenia pałeczką ropy błękitnej
  • Zakażenie gronkowcowe
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
Wybrane treści dla Ciebie
  • Promienica
  • Trąd
  • Tularemia
  • Różyca
  • Nokardioza
  • Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
  • Jersinioza
  • Riketsjozy
  • Zakażenia pałeczką okrężnicy
  • Dur brzuszny
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta