Czym jest depresja?
Depresją określa się potocznie zaburzenie afektywne, czyli zaburzenie nastroju, które objawia się przede wszystkim długotrwałym obniżeniem nastroju, co przejawia się jako dojmujące uczucie smutku i przygnębienia, utratą zdolności do odczuwania przyjemności z czynności, które dotąd ją przynosiły oraz często zmniejszeniem energii, co ma odbicie w zwiększonej męczliwości i odczuwania trudności w podejmowaniu codziennych, nawet najprostszych czynności. Długotrwałość oznacza, że stan taki musi trwać minimum 2 tygodnie, a objawy towarzyszą danej osobie przez większość czasu. Dodatkowo w przebiegu depresji zaobserwować można zaburzenia snu, głównie pod postacią bezsenności, zaburzenia apetytu – najczęściej jego osłabienie, utrudnioną zdolność koncentracji, uporczywe poczucie winy. Poza tym osoba dotknięta tą chorobą ma często znacznie obniżoną samoocenę, pesymistycznie patrzy w przyszłość, a w najcięższych epizodach towarzyszą jej myśli oraz tendencje samobójcze. Depresja ma zazwyczaj przebieg nawrotowy, co oznacza, że po jednym epizodzie, który zwykle trwa kilka miesięcy, nadchodzi różnie długi czas tzw. remisji, czyli braku objawów i dobrego funkcjonowania, po czym dochodzi do kolejnego epizodu depresyjnego.
Czym jest depresja sezonowa?
Depresja sezonowa (ang. seasonal affective disorder – SAD) jest podtypem zaburzenia afektywnego depresyjnego, czyli rodzajem depresji. Tym, co wyróżnia ten rodzaj depresji jest jej cykliczny, sezonowo-nawrotowy przebieg, co oznacza, że epizody depresyjne pojawiają się najczęściej u pacjenta późną jesienią lub wczesną zimą i trwają do wiosny, kiedy to dochodzi do poprawy nastroju. Zdarza się, choć znacznie rzadziej, że objawy choroby obserwuje się wiosną i latem, a w okresie jesienno-zimowym dochodzi do remisji.
Jak często występuje?
Uważa się, że SAD jest stosunkowo częstą chorobą. Częstość występowania jest różna w różnych populacjach w zależności przede wszystkim od szerokości geograficznej. Większe rozpowszechnienie SAD obserwuje się na wyższych szerokościach geograficznych. Szacuje się, że w strefie umiarkowanej około 4% społeczeństwa dotyka depresja sezonowa, natomiast na obszarach, gdzie odnotowuje się niedobór światła słonecznego, odsetek ten może sięgać nawet 10%. Zauważono także, że ryzyko zachorowania zwiększa się u osób, które migrują z niższych na wyższe wysokości geograficzne. SAD 4-krotnie częściej dotyka kobiety niż mężczyzn i wydaje się, że częstość występowania zmniejsza się wraz z wiekiem.
Co powoduje depresję sezonową?
Za czynnik, który uznaje się za kluczowy w rozwoju SAD uznaje się sezonowe zmiany długości dnia i nocy oraz intensywności światła słonecznego, dlatego też nawroty obserwuje się cyklicznie w konkretnych porach roku. Kwestie genetyczne także mogą grać rolę, jednak jak dotąd nie wykazano konkretnego genu, którego mutacja miałaby warunkować rozwój choroby. Podobnie jak w przypadku typowego przebiegu depresji, w SAD obserwuje się obniżenie poziomu serotoniny w mózgu oraz zaburzenia innych neuroprzekaźników, w tym noradrenaliny, dopaminy i melatoniny. Zarówno serotonina, jak i melatonina pomagają utrzymać codzienny rytm organizmu związany z sezonowym cyklem noc–dzień. U osób z depresją sezonową zmiany stężenia serotoniny i melatoniny zakłócają prawidłowy rytm sen–czuwanie. W efekcie osoby z SAD mają trudności w dostosowaniu się do sezonowych zmian długości dnia, co skutkuje zaburzeniami snu, nastroju i zachowania. Warto podkreślić także rolę witaminy D, której niedobór, mimo iż nie jest kluczowy w rozwoju depresji sezonowej, to może pogarszać jej przebieg i reakcję na wdrożone leczenie. Uważa się, że witamina D promuje aktywność serotoniny. Oprócz witaminy D spożywanej w diecie organizm wytwarza witaminę D pod wpływem ekspozycji promieni słonecznych na skórę. Przy mniejszej ilości światła dziennego w zimie osoby z SAD mogą mieć mniejsze stężenie witaminy D, co może dodatkowo utrudniać aktywność serotoniny.
Jakie objawy mogą wskazywać na depresję sezonową?
Objawy depresji sezonowej nie różnią się w istocie od tych obserwowanych w przypadku depresji o typowym przebiegu, które wymieniono wyżej. Zauważono jednak, że w przypadku SAD z epizodami w okresie jesienno-zimowym częściej spotyka się wycofanie społeczne, swego rodzaju „społeczną hibernację” oraz objawy atypowe pod postacią zwiększonej senności oraz zwiększonego apetytu, szczególnie na pokarmy słodkie, wysokowęglowodanowe, co prowadzi do zwiększenia masy ciała. Natomiast w rzadszych przypadkach epizodów występujących w okresie wiosenno-letnim bardziej charakterystyczna jest bezsenność, osłabienie apetytu skutkujące zmniejszeniem masy ciała, lęk, niepokój i pobudzenie oraz tendencja do zachowań agresywnych.
Jak rozpoznaje się depresję sezonową?
Nie istnieje test, dzięki któremu można rozpoznać konkretnie depresję sezonową. Do postawienia takiej diagnozy konieczne jest, aby dana osoba spełniała kryteria zaburzeń depresyjnych nawracających i jednocześnie, aby epizody depresyjne pojawiały się cyklicznie bądź to w sezonie jesienno-zimowym, bądź wiosenno-letnim. Co ważne, do pogorszenia nastroju nie musi dochodzić każdego roku, choć najczęściej tak właśnie się dzieje.
Lekarz, niekoniecznie psychiatra, chcąc odpowiedzieć sobie na pytanie czy jego pacjent cierpi na depresję może zadać 2 następujące pytania, służące niejako za tzw. test przesiewowy:
- Czy w ciągu ostatniego miesiąca odczuwał/odczuwała Pan/Pani zmniejszenie zainteresowań lub osłabienie odczuwania przyjemności?
- Czy w ciągu ostatniego miesiąca czuł/czuła się Pan/Pani smutny/smutna, przygnębiony/przygnębiona, miał/miała poczucie braku nadziei?
Odpowiedź twierdząca na jedno z nich oznacza, że należy pogłębić diagnostykę w tym kierunku i najlepiej skierować pacjenta do psychiatry. Psychiatrzy mają natomiast do dyspozycji różnego rodzaju skale i testy, które mogą wykorzystać celem postawienia odpowiedniej diagnozy lub wykluczenia zburzeń depresyjnych. Najpowszechniej stosuje się skalę depresji Becka. Żaden test nie jest w stanie jednak zastąpić wnikliwego badania psychiatrycznego, które polega w dużej mierze na rozmowie z pacjentem i obserwacji jego zachowania w trakcie wizyty. Ostatecznie diagnozę można postawić, jeśli co najmniej przez 2 tygodnie występują przynajmniej 2 z 3 następujących objawów: obniżenie nastroju, anhedonia, czyli wspomniana wcześniej nieumiejętność cieszenia się tym, co dotychczas było źródłem radości oraz zmniejszenie energii. Dodatkowo należy stwierdzić co najmniej 2 z takich objawów, jak trudności z koncentracją i uwagą, obniżona samoocena, poczucie winy, widzenie przyszłości w czarnych barwach, myśli i zachowania samobójcze, zaburzenia snu o różnym charakterze i zaburzenia apetytu, także o różnym charakterze. Ważne dla rozpoznania depresji nawracającej jest to, by pomiędzy kolejnymi epizodami depresyjnymi występowały co najmniej 2 miesiące wolne od zaburzeń nastroju, co w przypadku depresji sezonowej jest automatycznie spełnione, biorąc pod uwagę fakt, że objawy pojawiają się o konkretnej porze roku.
Jak wygląda leczenie?
Z uwagi na to, że za najbardziej prawdopodobną przyczynę występowania zaburzeń depresyjnych o charakterze sezonowym uznaje się zmniejszenie ilości światła słonecznego, które następuje w miesiącach jesienno-zimowych, uznaną i rekomendowaną metodą leczenia depresji sezonowej jest fototerapia. Stosuje się ją już od lat 80. XX wieku w przypadku rozpoznania SAD. Polega ona na wykonywaniu w godzinach porannych codziennie lub co drugi dzień zabiegów naświetlania światłem o natężeniu od 2500 do 10 000 luksów. Czas ich trwania dla najniższych wartości natężenia wynosi ok. 2 godzin, natomiast dla najwyższych ok. pół godziny. Lampa do fototerapii powinna znajdować się na wysokości oczu pacjenta. Całość terapii trwa zwykle od 2 do 3 tygodni. W efekcie uzyskuje się zmniejszenie stężenia melatoniny w organizmie, która uważana jest za substancję depresjogenną. Fototerapia uznana jest za metodę bezpieczną, jednak istotne jest, by u osób ze stwierdzonymi chorobami narządu wzroku wykonać konsultację okulistyczną, celem ustalenia czy istnieją przeciwwskazania do stosowania tak silnego światła bezpośrednio na oczy. Poza tym osoby przyjmujące leki, które zwiększają wrażliwość na światło słoneczne, mogą potrzebować alternatywnych metod leczenia lub terapii światłem wyłącznie pod nadzorem lekarza. Istnieje bowiem możliwość indywidualnego zakupu lampy do fototerapii w celu wykonywania zabiegów w warunkach domowych.
Kolejną metodą, którą można stosować w leczeniu depresji sezonowej jest psychoterapia. Za najskuteczniejszą uznaje się psychoterapię w nurcie poznawczo-behawioralnym (ang. cognitive behavioral therapy – CBT). Jej celem jest pomoc pacjentom w nauce radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Istnieje forma CBT dostosowana specjalnie do osób z rozpoznaniem depresji sezonowej (CBT-SAD). Zwykle sesje odbywają się 2 razy w tygodniu przez 6 tygodni i mają formę spotkań grupowych. Terapeuta koncentruje się w pracy z pacjentami na zastąpieniu negatywnych myśli związanych z sezonem zimowym bardziej pozytywnymi. CBT-SAD wykorzystuje również proces zwany aktywacją behawioralną, który pomaga pacjentom zaplanować przyjemne, angażujące zajęcia w ciągu dnia, aby uniknąć osłabienia aktywności, którego zwykle doświadczają zimą. Z badań wynika, że zarówno fototerapia, jak i CBT-SAD są równie skuteczne w łagodzeniu objawów depresji sezonowej, natomiast szybszy efekt obserwuje się w przypadku fototerapii, a bardziej długotrwałe korzyści wynikają ze stosowania psychoterapii. Obie formy leczenia można ze sobą łączyć.
W związku z tym, że SAD, podobnie jak inne rodzaje depresji, wiąże się z zaburzeniami aktywności serotoniny, leki przeciwdepresyjne zwane selektywnymi inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny (ang. selective serotonin reuptake inhibitor – SSRI) można również stosować w leczeniu SAD. Powszechnie stosowane SSRI obejmują fluoksetynę, citalopram, sertralinę, paroksetynę i escitalopram. Jednak spośród leków zaliczanych do antydepresantów za najbardziej skuteczny i rekomendowany w leczeniu SAD uznaje się bupropion, który oprócz leczenia może być wykorzystywany do profilaktyki nawrotów sezonowych epizodów depresji. Bupropion to inhibitor zwrotnego wychwytu noradrenaliny i dopaminy w ośrodkowym układzie nerwowym, więc dzięki jego przyjmowaniu dochodzi do zwiększenia poziomu tych neuroprzekaźników w mózgu. Uznaje się go za substancję bezpieczną, jednak tak jak w przypadku każdego leku, należy się liczyć z objawami niepożądanymi. Do najczęstszych należą bezsenność (dlatego najlepiej lek stosować w godzinach porannych), bóle głowy, uczucie suchości w jamie ustnej oraz nudności i wymioty.
Zważając na wspomnianą wcześniej rolę witaminy D, zaleca się od października do kwietnia jej suplementację w dawce 800–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży witaminy D w diecie. Jej źródłami w diecie są m.in. drożdże i grzyby oraz produkty pochodzenia zwierzęcego – przede wszystkim tłuste ryby morskie (np. łosoś, sardynka, makrela), oleje rybie (tran), jaja oraz wątróbka.
Czy możliwe jest zupełne wyleczenie depresji sezonowej?
Biorąc pod uwagę fakt, że depresja sezonowa jest podtypem zaburzeń depresyjnych nawracających, które charakteryzują się przewlekłym, nawrotowym przebiegiem, zupełne wyleczenie należy do rzadkości. Natomiast dobrze dobrana terapia, stosowanie się do zaleceń lekarskich oraz dbałość o higieniczny tryb życia mogą przyczynić się do osiągnięcia całkiem dobrego poziomu funkcjonowania we wszelkich obszarach życiowych. Należy podkreślić to, że korzystając niejako ze specyficznego, sezonowego przebiegu SAD, dzięki któremu możliwe jest przewidzenie, kiedy nastąpi nawrót choroby, można podejmować działania profilaktyczne pod postacią naświetlań czy też stosowania leków przeciwdepresyjnych jeszcze zanim pojawią się objawy. Kroki te nie zawsze są skuteczne, jednak mogą skutkować zmniejszeniem nasilenia epizodu oraz jego skróceniem, a w efekcie poprawą jakości życia pacjenta.
