Agorafobia – czym jest? Jakie są jej objawy i przyczyny oraz jak wygląda leczenie?

Agorafobia to zaburzenie psychicznie z grupy zaburzeń lękowych, które polega na doświadczaniu lęku w sytuacjach lub miejscach, z których ciężko byłoby się wydostać lub w których uzyskanie pomocy byłoby trudne. Postępowanie terapeutyczne polega na psychoterapii oraz farmakoterapii, często obie metody leczenia stosuje się łącznie

Co to jest agorafobia?

Agorafobia jest zaburzeniem psychicznym należącym do większej grupy zaburzeń lękowych, dawniej nazywanych nerwicowymi, czy też nerwicami (aktualnie odchodzi się od tego określenia z uwagi na jego negatywny wydźwięk). Wspólną cechą i podstawowym objawem wszystkich zaburzeń z tej grupy jest lęk, czyli przejmujące, wszechogarniające poczucie zagrożenia, niebezpieczeństwa, które w odróżnieniu od strachu, nie pojawia się w odpowiedzi na realne zagrożenie.

Agorafobia z języka starogreckiego dosłownie oznacza lęk przed otwartą przestrzenią (agora – „plac” „rynek”, phobos – „strach”, „lęk”), jednak jej istotą jest doświadczanie lęku w sytuacjach lub miejscach, w których albo ciężko byłoby uzyskać szybką pomoc w razie potrzeby (wszelkie okoliczności, w których człowiek jest pozostawiony sam sobie), albo z których ciężko się wydostać (przebywanie w tłumie, zamkniętych pomieszczeniach, środkach komunikacji miejskiej). Dość często zdarza się, że fobia ta jest następstwem wystąpienia ataku paniki w przeszłości. Atak paniki charakteryzuje się występującym spontanicznie, nieprzewidywalnym uczuciem intensywnej obawy i dyskomfortu, niezwiązanym w sposób konsekwentny z określoną sytuacją lub przedmiotem. Napady zaczynają się nagle i najczęściej trwają od kilku do kilkunastu minut, po czym samoistnie ustępują. Tego typu epizodom towarzyszą objawy „z ciała" – zwykle przyspieszenie rytmu serca, pocenie się czy uczucie duszności. Pacjent, pamiętając ten epizod, boi się, że wydarzy się on ponownie i albo nie uzyska pomocy, albo stanie się pośmiewiskiem. Pamiętając okoliczności, w których do napadu doszło, chory odczuwa lęk, kiedy kolejny raz się w nich znajdzie.

Jakie są objawy agorafobii?

Agorafobia może objawiać się na różne sposoby – zdarza się, że u dwóch osób, którym postawiono właśnie taką diagnozę, doświadczane objawy są w dużej mierze odmienne. Lęk bowiem poza tym, że oddziałuje na sferę psychiczną, co skutkuje odczuwaniem obawy przed utratą kontroli nad sytuacją, przed śmiercią, poczuciem „zwariowania”, oszołomienia, wyłączaniem się czy wrażeniem nierealności przedmiotów lub samego siebie, wpływa także znacznie na odczucia somatyczne, czyli cielesne. W związku z tym może dochodzić m.in.

• do przyspieszenia rytmu serca
• czucia „kołatania serca”
• nadmiernego pocenia się
• drżenia mięśni
• suchości w jamie ustnej
• duszności
• uczucia dławienia się,
• bólu lub dyskomfortu w klatce piersiowej
• nudności
• uderzeń gorąca
• zimnych dreszczy
• poczucia drętwienia
• zawrotów głowy.

Co powoduje agorafobię?

Wskazanie konkretnych przyczyn wszelkich zaburzeń lękowych nie jest proste. Mimo dużego postępu w zakresie opracowywania skutecznych metod leczenia większości chorób natury psychicznej, w tym też agorafobii, ich etiologia pozostaje na razie nie do końca jasna i jej ustalenie wymaga dalszych badań. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy uznaje się, że wiele różnych czynników przyczynia się do powstania agorafobii, czyli etiologię określa się jako wieloczynnikową. Można jednak wyodrębnić dwie większe grupy tych czynników:

• predyspozycje biologiczne i
• elementy psychospołeczne.

Za potencjalne czynniki biologiczne odgrywające rolę w powstawaniu agorafobii uznaje się nieprawidłowości w przekaźnictwie różnego rodzaju neuroprzekaźników w mózgu, np. serotoniny czy kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), zmiany czynnościowe lub strukturalne w mózgu, np. zmniejszoną objętość hipokampa, czynniki genetyczne, nadmierne pobudzenie tzw. osi podwzgórze–przysadka–nadnercza, co prowadzi m.in. do wydzielania dużych ilości hormonów „stresowych”. Istotna jest także rola czynników ewolucyjnych, których wpływ jest podkreślany szczególnie w przypadku zaburzeń lękowych w postaci fobii, co tłumaczy się zjawiskiem typowo pierwotnego kojarzenia przez człowieka niektórych sytuacji czy przedmiotów z zagrożeniem i automatycznym generowaniem lęku, nawet tylko na samą myśl o tych potencjalnie zagrażających okolicznościach.

Natomiast czynniki psychospołeczne mające wpływać na rozwój agorafobii są zróżnicowane w zależności od podejścia psychoterapeutycznego. Według teorii psychoanalitycznych zaburzenia lękowe, w tym agorafobię, powodują nierozwiązane konflikty wewnętrzne, według teorii poznawczo – behawioralnych – nieprawidłowe, wyuczone, procesy myślowe i zaburzone schematy poznawcze, według teorii humanistycznych – traktowanie dążeń, nastawienia i doświadczeń innych ludzi, jako własnych, co generuje lęk, a według teorii systemowych – dysfunkcjonalnie działająca rodzina, niezaspokajająca podstawowych potrzeb człowieka. Generalnie za czynniki ryzyka zaburzeń lękowych uznaje się płeć żeńską, młody wiek, niższy poziom wykształcenia, samotność oraz niższy status społeczny.

Czy agorafobia jest dziedziczna?

Należy doprecyzować, że udział czynników genetycznych w etiopatogenezie agorafobii nie oznacza, że ustalono konkretną mutację genową, która miałaby warunkować powstanie tego zaburzenia lękowego. Dziedziczna jest podatność na zachorowanie, jednak przy braku dodatkowych czynników sprzyjających jej rozwojowi, objawy agorafobii się nie pojawią. Generalnie udział czynników genetycznych w stosunku do tzw. „środowiskowych” w rozwoju zaburzeń lękowych oceniany jest na odpowiednio 30% i 70%. Natomiast dla agorafobii odziedziczalność szacowana jest na ok. 60%, czyli istnieje prawdopodobieństwo rzędu 60%, że dziecko osoby z tym zaburzeniem, również zachoruje.

Jakie są metody leczenia agorafobii?

Metodami najpowszechniej stosowanymi w leczeniu agorafobii są:

1. psychoterapia, z najlepszymi dowodami naukowymi pod kątem skuteczności dla nurtu poznawczo-behawioralnego oraz
2. farmakoterapia.

Odnośnie do pierwszego z wymienionych sposobów postępowania, nie należy zakładać, że pozostałe podejścia terapeutyczne są nieefektywne – w przypadku terapii poznawczo-behawioralnej najłatwiej jest jednak uzyskać obiektywne dane, które można wykorzystać do jej oceny statystycznej.

Lekami, które najczęściej wykorzystuje się w leczeniu agorafobii są głównie leki z grup:

• SSRI (selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny) i
• SNRI (inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny)
tradycyjnie nazywane lekami przeciwdepresyjnymi, wykazujące także wyraźne działanie przeciwlękowe.

Poza tym doraźnie oraz na początku farmakoterapii lekami przeciwdepresyjnymi, zanim te zaczną dawać efekt terapeutyczny (w przypadku zaburzeń lękowych takie efekty mogą niekiedy nastąpić dopiero po 4–6 tygodniach), można stosować leki typowo przeciwlękowe, głównie z grupy benzodiazepin. Należy zachowywać szczególną ostrożność i czujność pod kątem częstości korzystania z tej opcji, gdyż wykazują one silny potencjał uzależniający. Za bezpieczne uznaje się ich regularne przyjmowanie maksymalnie przez 4 tygodnie, następnie konieczne jest ich stopniowe odstawienie. Często skutecznym rozwiązaniem, zwłaszcza w przypadku nasilonych objawów somatycznych lęku, pod postacią np. przyspieszenia rytmu serca, jest doraźne przyjmowanie leków z grupy beta-blokerów, np. propranololu, w celu wyciszenia współczulnego układu nerwowego. Lekarz psychiatra, chcąc uniknąć przepisywania benzodiazepin, może zdecydować o stosowaniu objawowo w sytuacjach nasilenia lęku i niepokoju, poza wspomnianymi beta-blokerami, także leków z innych grup, które wykazują działanie uspokajające, np. pregabaliny czy kwetiapiny.

Zaleca się, aby w przypadku decyzji o wdrożeniu farmakoterapii rozpoczynać leczenie od małej dawki leku i ewentualnie ją zwiększać, jeśli istnieje taka potrzeba. Należy stosować leki w najmniejszych skutecznych dawkach i najlepiej, aby był to tylko jeden lek. Przy braku jakiejkolwiek poprawy po 4–6 tygodniach powinno się rozważać jego zmianę na inny. Podobnie, zmiana jest konieczna, jeśli występują niemożliwe do zaakceptowania przez daną osobę objawy niepożądane. Kluczowe jest, aby wszelkie modyfikacje farmakoterapii konsultować z lekarzem psychiatrą, ponieważ w przypadku większości leków, ich nagłe odstawienie lub zbyt szybkie zwiększanie dawki, może skutkować nieprzyjemnymi objawami, a także pogorszeniem stanu psychicznego.

Poza psychoterapią i farmakoterapią dobrym wsparciem dla procesu leczenia agorafobii jest

• psychoedukacja
• treningi relaksacyjne
• interwencje wspierające
• treningi redukcji stresu oparte na uważności
• treningi technik radzenia sobie z lękiem
• treningi asertywności.

Niezależnie od wymienionych wcześniej sposobów nieoceniony wpływ na samopoczucie psychiczne i ogólną odporność na sytuacje lękotwórcze ma

• odpowiednia, dobrze zbilansowana dieta
• unikanie substancji psychoaktywnych (w tym kofeiny zawartej nie tylko w kawie, ale także w coca-coli i napojach energetyzujących)
• wysypianie się
• utrzymywanie regularnej aktywności fizycznej.

Jak długo trwa leczenie agorafobii?

Czas trwania leczenia agorafobii jest zależny od wielu różnych czynników i nie można określić go jednoznacznie. Za pewnik należy uznać jednak to, że proces ten nie może trwać zbyt krótko, ponieważ zwykle wówczas mimo uzyskania poprawy samopoczucia i lepszego funkcjonowania, po przerwaniu terapii dochodzi do szybkiego nawrotu objawów. Dlatego też powszechnie mówi się o minimum kilku-kilkunastu miesiącach (najczęściej w literaturze można spotkać się z okresem 9–12 mies.) systematycznego przyjmowania leku w dawce, która okazała się skuteczna. Psychoterapia podobnie jak farmakoterapia jest procesem długotrwałym, trwającym minimum kilka miesięcy, jednak należy podkreślić, że połączenie obu tych metod zwiększa szansę na uzyskanie szybszej i bardziej trwałej poprawy.

Czy agorafobię można wyleczyć?

Zaburzenia lękowe w postaci fobii, w tym agorafobia, mają charakter przewlekły, co oznacza, że ich przebieg jest długotrwały i istnieje ryzyko, że nie uzyska się całkowitego ustąpienia objawów. Pełne ustąpienie objawów obserwuje się niestety tylko w ok. 10% przypadków. Mniejsza szansa na znaczącą i trwałą poprawę istnieje wówczas, gdy w początkowym okresie chorowania objawy lękowe były bardziej nasilone, gdy choroba zaczęła się w młodszym wieku, gdy dodatkowo rozpoznaje się depresję, a także kiedy dana osoba w dzieciństwie czy na etapie dorastania doświadczyła separacji z rodzicem.

Jak radzić sobie z atakami paniki spowodowanymi agorafobią?

Ataki paniki same w sobie, w sytuacji, gdy agorafobia jest prawidłowo leczona, nie powinny się pojawiać, gdyż leki skuteczne w przypadku agorafobii najczęściej wykazują skuteczność także w leczeniu zaburzenia lękowego z napadami paniki. Podobnie psychoterapia powinna dążyć do ograniczenia objawów lękowych, z jakimi boryka się dana osoba. Zdarza się jednak, że podejmowane działania terapeutyczne nie są w pełni skuteczne i mimo wszystko napady paniki od czasu do czasu występują. Wówczas najskuteczniejsze w ich opanowywaniu okazują się, również wspomniane wcześniej, leki uspokajające z grupy benzodiazepin, głównie szybkodziałające.

Poza tym, szczególnie gdy napadom towarzyszy przyspieszenie oddechu, można stosować techniki jego kontroli, co pozwala zastopować „błędne koło”, które obserwuje się w przypadku ataku paniki – lęk wywołuje alarmujące objawy somatyczne (np. kołatanie serca, ból w klatce piersiowej, duszność), które nasilają lęk… Dlatego też uspokojenie oddechu daje szansę na opanowanie niepokoju. Istnieją także różnego rodzaju techniki relaksacyjne i wizualizacyjne, których można nauczyć się np. podczas psychoterapii, dzięki którym możliwe jest złagodzenie napadu paniki i ograniczenie czasu jego trwania.