Na całym świecie żyje obecnie ok. 38 mln osób z HIV lub AIDS. W Polsce od początku epidemii (1985 r.) do 30 listopada 2022 r. zarejestrowano 30 092 osoby zakażone HIV. Na AIDS zachorowało w tym czasie 4013 osób, z czego 1471 chorych zmarło.
Fot. Przemysław Skrzydło / Agencja Wyborcza.pl
- Liczba zakażeń HIV w Polsce niestety rośnie. Co więcej, statystyki nie ukazują pełnego obrazu, ponieważ zdaniem ekspertów tylko co druga osoba z HIV wie o swoim zakażeniu
- Dzięki odpowiedniej terapii większość osób, u których obecnie wykrywa się HIV, nie ma i nigdy nie będzie mieć AIDS
- Niestety, gigantyczny postęp w leczeniu nie idzie w parze ze wzrostem wiedzy na temat zagrożenia i odpowiednich form profilaktyki HIV
- W Polsce na koniec 2022 r. leczeniem antyretrowirusowym objętych było 18 199 osób z HIV
- W Polsce profilaktyka przedekspozycyjna jest płatna i oferują ją tylko nieliczne prywatne poradnie w największych miastach
- Poważnym wyzwaniem w Polsce jest upowszechnienie testowania, które jest całkowicie bezpłatne, anonimowe i nie wymaga skierowania
Pacjenci nadal obawiają się wyników diagnostyki, mimo że współcześnie zakażenie nie stanowi już śmiertelnego zagrożenia. Dzięki nowoczesnemu i w pełni dostępnemu – również w Polsce – leczeniu, z HIV można żyć jak osoby zdrowe i bez obaw o zakażenie innych. Co więcej, leczenie nie musi oznaczać już przyjmowania codziennie całej garści tabletek – wystarcza jedna-dwie tabletki dziennie bądź jeden zastrzyk co dwa miesiące.
Teoria liczb
Z tematem HIV i AIDS zetknęliśmy się bodaj wszyscy, zagrożenie dotyczy bowiem każdego aktywnego seksualnie człowieka. W około 90 proc. przypadków źródłem zakażenia są kontakty heteroseksualne. Mimo powszechnego i globalnego charakteru zagrożenia infekcją, wiedza o niej wciąż bywa niekompletna i nieprecyzyjna.
HIV – czyli Human Immunodeficiency Virus – to ludzki wirus upośledzenia odporności. Infekcja nie oznacza jednak automatycznie rozwoju choroby: osoba zakażona HIV może przez wiele lat nie mieć żadnych objawów schorzenia. Nie należy jednak określać jej mianem nosiciela. Nosiciel to bowiem ktoś, kto w żaden sposób nie odczuwa skutków obecności patogenu w organizmie. Tymczasem w przypadku HIV nieleczone bezobjawowe zakażenie systematycznie wyniszcza układ odpornościowy, prowadząc do AIDS.
AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) to angielska nazwa choroby wywoływanej przez HIV, czyli nabytego zespołu niedoboru odporności. O rozwoju AIDS mówimy, gdy zakażeniu HIV towarzyszy wystąpienie co najmniej jednej tzw. choroby wskaźnikowej: może to być np. ciężkie zapalenie płuc, ciężka infekcja grzybicza lub gruźlica.
– Dzięki odpowiedniej terapii większość osób, u których obecnie wykrywa się HIV, nie ma i nigdy nie będzie mieć AIDS – podkreśla dr Joanna Kubicka z Poradni Profilaktyczno-Leczniczej w Wojewódzkim Szpitalu Zakaźnym w Warszawie.
Niestety, gigantyczny postęp w leczeniu nie idzie w parze ze wzrostem wiedzy na temat zagrożenia i odpowiednich form profilaktyki HIV. Doskonale widać to w statystykach: w 2021 r. w Polsce zarejestrowano 1173 nowe zakażenia HIV, a w 2022 r. – aż 2384. Warto dodać, że na tę ostatnią liczbę złożyły się także przypadki zakażeń u osób narodowości innej niż polska: u 263 mężczyzn i 374 kobiet, co ma związek z napływem imigrantów z Ukrainy oraz z innych części świata.
Drogi wirusa
Zarówno polskie, jak i światowe dane jednoznacznie dowodzą, że dziś do zakażenia HIV dochodzi coraz częściej drogą heteroseksualnych kontaktów płciowych. Już od dawna AIDS nie jest w pierwszej kolejności zagrożeniem dla środowisk nieheteroseksualnych czy dla osób zażywających narkotyki. Wręcz przeciwnie: w tych grupach częstość nowych zakażeń HIV spada.
Niedostateczna wiedza na temat zagrożenia skłania z kolei ekspertów, by wysoko szacować liczbę przypadków niezdiagnozowanych. Brakuje bowiem świadomości społecznej, że wystarczy nawet jeden ryzykowny kontakt seksualny, choćby podczas wakacji czy delegacji, by zostać zakażonym. To oznacza, że każdy stosunek bez odpowiedniej ochrony jest przesłanką do tego, by wykonać test w kierunku HIV. Przypomnijmy, że wirus przenosi się poprzez kontakt uszkodzonej skóry lub błony śluzowej z krwią lub innym materiałem biologicznym chorego, a o to najłatwiej podczas stosunku – choć oczywiście nie są to jedyne okoliczności, w których może dojść do zakażenia. Warto jednocześnie pamiętać, że ślina, mocz czy kał nie stanowią źródła zakażenia, jeśli chodzi o ten patogen.
Bez podjęcia leczenia zakażenie HIV prowadzi, poprzez kilka faz, do rozwoju AIDS. Najpierw po wniknięciu HIV do organizmu szybko narasta wiremia, czyli liczba kopii wirusa krążących we krwi. W tym czasie może, ale nie musi, rozwinąć się ostra choroba retrowirusowa, która przypomina przeziębienie. Potem następuje okres zakażenia bezobjawowego. Ilość wirusa w organizmie okresowo spada, ale HIV atakuje układ odpornościowy (dokładniej – limfocyty CD4), którego stan bezobjawowo, lecz systematycznie się pogarsza. W kolejnym etapie dochodzi do rozwoju choroby spowodowanej przez patogeny, z którymi sprawny układ odpornościowy świetnie by sobie poradził – jest to na przykład pneumocystozowe zapalenie płuc. W obliczu takiego zagrożenia organizm osłabiony przez HIV staje się bezradny.
Cele terapii
Nadal nie dysponujemy terapią, która całkowicie wyeliminowałaby wirusa z organizmu człowieka, choć poszukiwania odpowiedniego leku trwają od wielu lat. Naukowcy poszukują też skutecznych szczepionek – profilaktycznej (zapobiegającej zakażeniu) i terapeutycznej (czyli eliminującej wirusa już obecnego w organizmie). Wiele nadziei przynosi postęp w medycynie, głównie w genetyce, ponieważ właśnie modyfikacje genetyczne jawią się jako szansa na zwycięstwo w walce z HIV.
Jednocześnie, już od dawna zakażenie HIV nie oznacza wyroku śmierci, istnieją bowiem skuteczne i bezpieczne leki antyretrowirusowe. Leczenie antyretrowirusowe można wdrożyć na każdym etapie przebiegu zakażenia, choć im wcześniej, tym lepiej: ponieważ celem terapii jest obniżenie liczby kopii wirusa w organizmie do wartości bardzo niskich, wręcz niewykrywalnych. A dzięki tej redukcji HIV przestaje rujnować układ odpornościowy zakażonego.
– W ostrej chorobie retrowirusowej w każdym centymetrze sześciennym krwi może występować kilka milionów cząsteczek kopii wirusa. Terapia antyretrowirusowa ma za zadanie zbicie tego wskaźnika poniżej 50 cząsteczek wirusa. Dzięki temu układ odpornościowy ma szansę odbudować się lub przynajmniej utrzymywać sprawność – wyjaśnia dr Joanna Kubicka.
Nowoczesne leczenie jest skuteczne pod względem wirusologicznym i immunologicznym: pozwala utrzymać niską wiremię oraz dobry stan układu odpornościowego, co zmniejsza podatność na inne choroby, z którymi nieleczone osoby z HIV zmagają się częściej niż osoby zdrowe. Oprócz chorób związanych bezpośrednio z namnażaniem się wirusa, pacjenci z HIV częściej niż populacja ogólna zapadają bowiem na choroby układu krążenia, nerek, nowotwory, osteoporozę, choroby układu nerwowego, depresję czy choroby zakaźne i dermatologiczne oraz schorzenia układu pokarmowego.
Terapia antyretrowirusowa zapewnienia więc pacjentom dobrą jakość życia, ale też zapobiega dalszemu rozprzestrzenianiu się HIV. Jak zapewniają specjaliści, osoba z wiremią poniżej poziomu wykrywalności nie zakaża poprzez kontakt seksualny.
W Polsce na koniec 2022 roku leczeniem antyretrowirusowym objętych było 18 199 osób z HIV.
Możliwości leczenia
Pierwszy lek skutecznie blokujący namnażanie się HIV w organizmie pojawił się w 1987 r. Wówczas zarejestrowano azydotymidynę, którą stosuje się do dzisiaj – w przeciwieństwie do wielu leków opracowanych w późniejszych latach, lecz o mniejszej skuteczności. Kolejnym istotnym krokiem było wdrożenie złożonej terapii antyretrowirusowej, datowane na rok 1996. Ostatnie lata to opracowanie kolejnych, nowoczesnych leków, które pozwalają osobom zakażonym HIV dobrze funkcjonować, a jednocześnie nie mają uciążliwych działań niepożądanych.
Najnowszym osiągnięciem jest pierwszy lek o przedłużonym działaniu. To połączenie kabotegrawiru i rylpiwiryny w formie zastrzyków domięśniowych, podawanych raz na dwa miesiące. Pozwala to pacjentom zapomnieć o chorobie, przez co jest to terapia preferowana przez wielu z nich, szczególnie tych młodszych, aktywnych, którzy mimo HIV pragną żyć pełnią życia. Przyjmowanie leków co 24 godziny nie daje takiego komfortu, ponieważ tabletki regularnie przypominają o zakażeniu. Tymczasem komfort terapii jest bardzo istotny, ponieważ zwiększa on szansę, że pacjent nie przerwie leczenia. Satysfakcję z leków długodziałających potwierdzają badania prowadzone wśród pacjentów, którzy już zdecydowali się na ten rodzaj terapii antyretrowirusowej. Jak podkreślają specjaliści, oprócz ewentualnych przeciwwskazań przy doborze terapii warto brać pod uwagę preferencje zakażonego.
Strategia na dziś
Światowa strategia walki z HIV i AIDS sprowadza się obecnie do celów wyrażonych trzema liczbami – 90-90-90, co oznacza: rozpoznać 90% zakażeń, leczyć 90% zakażonych HIV i w ten sposób – doprowadzić do sytuacji, w której 90% zakażonych ma wiremię niewykrywalną i nie zakaża kolejnych osób.
Ważna jest też poprawa świadomości zagrożenia HIV i AIDS oraz rozpowszechnienie wiedzy o tym, jak mu zapobiegać – czyli nieustanna edukacja. W Polsce jednym z jej elementów powinna być popularyzacja farmakologicznej profilaktyki przedekspozycyjnej i poekspozycyjnej, czyli stosowanej przed i po ryzykownym kontakcie seksualnym. Choć należy apelować o ostrożność i stosowanie odpowiednich zabezpieczeń, nie można jednocześnie udawać, że wszyscy zawsze postępują zgodnie z takim apelem. Warto więc informować o tych szczególnych formach przeciwdziałania HIV.
Profilaktyka przedekspozycyjna, PrEP (z ang. Pre-Exposure Prophylaxis) – to zastosowanie przed ewentualnym kontaktem seksualnym substancji chemicznych, które zapobiegają zakażeniu. W Polsce ta forma ochrony jest płatna i oferują ją tylko nieliczne prywatne poradnie w największych miastach. Tymczasem w wielu krajach, m.in. w Ukrainie, jest refundowana. W naszym kraju dostępny jest przy tym tylko jeden preparat PrEP, a w innych państwach – trzy.
Profilaktyka poekspozycyjna HIV, PEP (Post-Exposure Prophylaxis) – forma ochrony, którą należy wdrożyć w ciągu 48 godzin od potencjalnego narażenia na zakażenie. Trwa przez 28 dni i jest częściowo dostępna, m.in. dla personelu medycznego po narażeniu na zakażenie podczas pracy.
Bardzo poważnym wyzwaniem jest w Polsce upowszechnienie testowania, które jest całkowicie bezpłatne, anonimowe i nie wymaga skierowania, choć test można wykonać tylko w specjalnych punktach konsultacyjno-diagnostycznych (PKD). Ich listę można znaleźć np. pod adresem www.aids.gov.pl/pkd. Niestety, anonimowe testy nie są dostępne dla osób poniżej 18. roku życia, choć formalnie prawo w Polsce pozwala na kontakty seksualne już 16-latkom.
– Upowszechnienie testowania pod kątem obecności HIV powinno być m.in. misją lekarzy. Jak często dziś lekarze pierwszego kontaktu pytają o ryzykowne zachowania seksualne? Z drugiej strony, żeby takie pytania miały sens, lekarz musi mieć możliwość właściwej reakcji na możliwą twierdzącą odpowiedź pacjenta. Mówiąc wprost, w koszyku badań przepisywanych przez lekarza POZ powinny znaleźć się testy w kierunku HIV – podsumowuje dr Kubicka. I jednocześnie podkreśla, że zmiany w systemie opieki zdrowotnej muszą nieodłącznie iść w parze z propagowaniem odpowiednich informacji: – Cytując Nelsona Mandelę, edukacja to najpotężniejsza broń, jakiej możesz użyć, żeby zmienić świat.
Dziś z HIV można dożyć sędziwej starości, ale pod pewnymi warunkami: nie należy bać się testu ani jego niekorzystnego wyniku, ten bowiem absolutnie nie oznacza śmiertelnego zagrożenia, a jedynie konieczność natychmiastowego rozpoczęcia leczenia. Współczesne terapie antyretrowirusowe są bardzo skuteczne i nieuciążliwe, a polscy chorzy z HIV mają do nich taki sam dostęp, jak mieszkańcy najbogatszych krajów, nie ma bowiem kryteriów ani limitów w dostępie do leków. Trzeba tylko mieć odpowiednią wiedzę i motywację do działania. Ważne też, żeby w doborze terapii lekarz podejmował najlepszą decyzję dla pacjenta.
Informacja prasowa przygotowana przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia w związku z prelekcją dr n. med. Joanny Kubickiej w trakcie XXII Ogólnopolskiej Konferencji „Polka w Europie”, zorganizowanej pod hasłem „Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. Wyzwania dla polskiej ochrony zdrowia”. Wypowiedzi zostały autoryzowane. Jesień 2023.
