Co to jest Haemophilus influenzae?
Bakteria została po raz pierwszy opisana w 1892 roku i omyłkowo nazwana „influenzae”, ponieważ sądzono, iż jest ona przyczyną grypy (łac. influenza). Zidentyfikowano sześć głównych typów serologicznych Haemophilus influenzae różniących się składem otoczki bakteryjnej lub jej brakiem (szczepy bezotoczkowe, niepoddające się typowaniu, ang. nontypeable), które oznaczono literami od a do f. Typ b bakterii (Hib) oraz szczepy bezotoczkowe mają największe znaczenie kliniczne.
Szczepy Haemophilus influenzae typu b powodują najczęściej zachorowania u noworodków i dzieci w wieku <6. roku życia, natomiast bezotoczkowe wywołują najczęściej zakażenia błon śluzowych. Haemophilus influenzae jest patogenem wyłącznie człowieka, rozprzestrzenia się drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z wydzielinami lub wydalinami.
Szczepy bezotoczkowe kolonizują górne odcinki układu oddechowego u około 75% zdrowych dorosłych, przy czym szczepy te okresowo zmieniają się, jedne zastępowane są innymi. Haemophilus influenzae typu b powoduje zakażenia układowe poprzez rozsiew krwiopochodny z układu oddechowego do odległych miejsc, takich jak opony mózgowe, kości czy stawy. Bardzo ważnym czynnikiem określającym zjadliwość tej bakterii jest jej otoczka, dzięki której unika ona jednego z ważnych etapów odpowiedzi immunologicznej, umożliwiając rozsiew zakażenia. Bezotoczkowe szczepy Haemophilus influenzae wywołują choroby na skutek lokalnej inwazji błon śluzowych i są to najczęściej zapalenie ucha środkowego i zapalenie oskrzeli.
Jak często występuje zakażenie Haemophilus influenzae?
Zakażenia Haemophilus influenzae typu b występują na całym świecie i dotyczą głównie nieszczepionych dzieci oraz osób z niekompletnym podstawowym cyklem szczepień. Niektóre grupy osób charakteryzują się większą zapadalnością na inwazyjną postać choroby wywoływaną przez Hib w porównaniu z populacją ogólną, co warunkuje m.in. wiek pacjenta, w którym doszło do ekspozycji na działanie bakterii, warunki socjoekonomiczne oraz różnice genetyczne i zdolność organizmu do odpowiedzi immunologicznej. Poziom przeciwciał nabytych od matki w czasie ciąży obniża się od urodzenia do 6. miesiąca życia, a przy braku szczepienia pozostaje mały aż do około 2.–3. roku życia. Jest to wiek, w którym obserwuje się zależność pomiędzy najniższym poziomem przeciwciał a szczytowym nasileniem występowania zachorowań.
Następnie w kolejnych latach przeciwciała narastają w wyniku ekspozycji na Hib i w konsekwencji zachorowania u dzieci powyżej 6. roku życia są niezwykle rzadkie w związku z osiągnięciem ochronnego poziomu przeciwciał. Stosowane aktualnie szczepionki skoniugowane są bardzo skuteczne w zapobieganiu zakażeniom inwazyjnym u dzieci. W krajach, w których wprowadzono obowiązkowe szczepienie dzieci przeciwko Hib odnotowano ogromne zmniejszenie liczby zachorowań. W Polsce według danych Państwowego Zakładu Higieny, rocznie stwierdza się około 50 przypadków choroby wywołanej przez Haemophilus influenzae, w tym kilka przypadków zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i kilkanaście przypadków posocznicy. Pozostałe przypadki raportowane są, jako choroba inna i nieokreślona.
Jak się objawia zakażenie Haemophilus influenzae?
Haemophilus influenzae typu b. Najpoważniejszym objawem zakażenia wywołanego przez Hib jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Podstawowym objawem jest gorączka oraz objawy dotyczące zmiany funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Mogą pojawić się objawy oponowe, np. objaw sztywności karku polegający na braku możliwości biernego przygięcia głowy do klatki piersiowej. Jeżeli pomimo stosowanego właściwego leczenia u dziecka występują drgawki, porażenie połowicze lub postępujące otępienie, powinno się podejrzewać wystąpienie wylewów podtwardówkowych, które są najczęściej spotykanym powikłaniem.
Zapalenie nagłośni jest kolejną zagrażającą życiu infekcją wywoływaną przez Hib, charakteryzującą się szczególnie szybką progresją. Rozwijający się stan zapalny może doprowadzić do ostrego zwężenia światła górnych dróg oddechowych. Do charakterystycznych cech epidemiologicznych zapalenia nagłośni należy częstsze występowanie w starszych grupach wiekowych – zwykle od 2 do 7 lat, chociaż chorują również dorośli. Podstawowe objawy to: ból gardła, gorączka, zaburzenia połykania, ślinienie się. Hib może również spowodować zapalenie tkanki łącznej, głównie u małych dzieci i najczęściej infekcja lokalizuje się w obrębie głowy i szyi. Zajęty obszar przybiera charakterystyczne niebieskoczerwone zabarwienie. Hib może również spowodować zapalenie płuc o typowym przebiegu oraz inne rzadziej występujące infekcje: szpiku kostnego, stawów, osierdzia, tkanki łącznej oczodołu, gałki ocznej oraz układu moczowego.
Bezotoczkowe szczepy Haemophilus influenzae (niepoddające się typowaniu). Bakterie te są pospolitą przyczyną bakteryjnego zapalenia płuc, szczególnie u chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc. Pacjenci zgłaszają gorączkę, kaszel oraz obecność ropnej plwociny. RTG klatki piersiowej ujawnia typowe zmiany zapalne w płucach. Bakterie te są również jedną z trzech najczęściej spotykanych przyczyn zapalenia ucha środkowego u dzieci. U niemowląt pojawia się gorączka i drażliwość, starsze dzieci skarżą się na ból ucha. Zapalenie ucha środkowego jest często poprzedzone objawami infekcji wirusowej górnych dróg oddechowych. Bezotoczkowe szczepy Haemophilus influenzae wywołują również posocznicę połogową i są ważną przyczyną bakteriemii u noworodków. Powodują również zapalenie zatok przynosowych u dzieci i dorosłych.Co robić w przypadku wystąpienia objawów zakażenia Haemophilus influenzae?
W przypadku zaobserwowania opisanych wyżej objawów, szczególnie u dziecka nieszczepionego lub niekompletnie szczepionego, należy zgłosić się do lekarza.
W jaki sposób lekarz ustala rozpoznanie zakażenia Haemophilus influenzae?
Najbardziej wiarygodną metodą rozpoznania zakażenia Hib jest izolacja w hodowli mikrobiologicznej (zob. Diagnostyka zakażeń bakteryjnych). Próbkę płynu mózgowo-rdzeniowego pochodzącą od pacjenta, u którego podejrzewa się zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych należy poddać barwieniu oraz wykonać posiew mikrobiologiczny. Dodatnie wyniki posiewów mikrobiologicznych innych płynów ustrojowych, które w normalnych warunkach są ujemne, takich jak: krew, płyn stawowy, płyn opłucnowy i osierdziowy, jak również wysięk podtwardówkowy, mają potwierdzające znaczenie w przypadku innego rodzaju infekcji. W diagnostyce zakażeń Hib wykonuje się również badania serologiczne mające na celu wykrycie antygenów otoczkowych Haemophilus influenzae. Są one szczególnie pomocne wówczas, gdy pacjenci byli wcześniej leczeni antybiotykami i w związku z tym wyniki posiewów mikrobiologicznych są ujemne.
Rozpoznanie zapalenia ucha środkowego opiera się na wykryciu obecności płynu metodą otoskopii. Określenie czynnika etiologicznego wymaga nakłucia błony bębenkowej – postępowanie takie nie jest wykonywane rutynowo. Określenie czynnika wywołującego zapalenie zatok przynosowych wymaga również postępowania inwazyjnego, dlatego leczenie najczęściej prowadzi się empirycznie po ustaleniu rozpoznania na podstawie objawów klinicznych oraz wykonaniu zdjęcia RTG zatok.
Jakie są metody leczenia zakażenia Haemophilus influenzae?
W leczeniu zakażeń powodowanych przez Haemophilus influenzae stosuje się antybiotyki oraz leki objawowe i wspomagające, m.in. przeciwobrzękowe, przeciwbólowe. Zastosowanie glikokortykosteroidów u pacjentów z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych wywoływanych przez Hib zmniejsza częstość występowania powikłań neurologicznych. Niekiedy zachodzi konieczność zastosowania mechanicznej wentylacji za pomocą respiratora.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenie zakażenia Haemophilus influenzae?
Całkowite wyleczenie zakażeń Haemophilus influenzae z zastosowaniem odpowiedniej antybiotykoterapii jest możliwe. Niemniej, w przypadku zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych wywołanych przez Hib śmiertelność wynosi około 5%. Wśród osób, które przeżyły zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, u 6% występują stałe ubytki słuchu, a u około 25% pojawiają się inne powikłania prowadzące do inwalidztwa.
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia zakażenia Haemophilus influenzae?
Pacjenci, którzy zakończyli leczenie z powodu zapalenia opon mózgowych wywołanego przez Haemophilus influenzae typu b powinni pozostać pod kontrolą lekarską ze względu na możliwość ujawnienia się ubytków neurologicznych. Może być również konieczna rehabilitacja. W przypadku nieinwazyjnych zakażeń Haemophilus influenzae po ich skutecznym wyleczeniu nie jest konieczna dalsza obserwacja.
Co robić, aby uniknąć zakażenia Haemophilus influenzae?
Szczepienia. Powszechne stosowanie szczepionek zabezpieczających przed Hib spowodowało uderzające zmniejszenie współczynnika kolonizacji wywoływanej przez Hib oraz częstości zakażeń powodowanych przez Haemophilus influenzae typ b. Niestety występująca na całym świecie postać inwazyjna zakażenia dotyka głównie dzieci nieszczepionych oraz osób z niekompletnym podstawowym cyklem szczepień. W Polsce, kalendarz szczepień obowiązkowych również uwzględnia podanie 4 dawek szczepionki przeciw Haemophilus influenzae dzieciom szczepionym od 2. miesiąca życia lub mniejszej liczby dawek w zależności od wieku dziecka. Obecnie nie są dostępne szczepionki zabezpieczające przed chorobami wywoływanymi przez bezotoczkowe szczepy Haemophilus influenzae.
Chemioprofilaktyka. Ryzyko zachorowania na inwazyjną postać zakażenia Hib u osób pozostających w ścisłym kontakcie z chorym gwałtownie wzrasta w porównaniu z populacją ogólną. Przeprowadzenie chemioprofilaktyki zaleca się jak najszybciej, we wszystkich gospodarstwach domowych, w których doszło do zachorowania, a wśród domowników przynajmniej jedna z osób nie ukończyła 4 lat. Za osobę z kontaktu uważa się każdego domownika albo osobę, która odwiedziła dom i przebywała w nim dłużej niż 4 godziny w przeciągu 5–7 dni poprzedzających rozpoznanie zakażenia inwazyjnego Hib. Profilaktyka powinna również dotyczyć osób dorosłych, natomiast dzieci, które otrzymały pełny cykl szczepienia przeciw Hib jej nie wymagają. Jako chemioprofilaktykę stosuje się antybiotyk przez 4 dni.
