Co to są przeciwwskazania do szczepień?
Przeciwwskazania do szczepień są to stany i sytuacje kliniczne, w których przeprowadzenie szczepienia ochronnego wiązałoby się dla pacjenta ze zwiększonym ryzykiem działań niepożądanych lub brakiem skuteczności. Przeciwwskazania zależą od rodzaju szczepionki i sytuacji klinicznej. Są wskazówkami, które pomagają podjąć decyzję o szczepieniu, natomiast nie zwalniają lekarza z oceny korzyści i ryzyka. Przykładowo wysoka gorączka niezależnie od jej przyczyny jest ogólnym przeciwwskazaniem do szczepienia, ale pacjent pogryziony przez psa podejrzewanego o wściekliznę powinien zostać zaszczepiony pomimo gorączki, bo zagrożenie wścieklizną jest w tej sytuacji ważniejsze dla pacjenta i uzasadnia akceptację nieco większego ryzyka.
Jakie są rodzaje przeciwwskazań do szczepień?
Przeciwwskazania do szczepień można podzielić pod względem czasu trwania na czasowe (przejściowe, okresowe) oraz trwałe (stałe). Przykładem przeciwwskazania czasowego jest ciąża, a przykładem przeciwwskazania trwałego anafilaksja, która wystąpiła po podaniu poprzedniej dawki szczepionki. Przeciwwskazania można także podzielić pod względem „siły zalecenia” na bezwzględne, zwane po prostu „przeciwwskazaniami” oraz przeciwwskazania względne, „słabsze” pod względem siły zalecenia, zwane obecnie stanami wymagającymi zachowania szczególnej ostrożności.
Przeciwwskazania bezwzględne to stany, w których ze względu na duże ryzyko wystąpienia ciężkich niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP) należy całkowicie zrezygnować ze szczepienia ochronnego lub szczepienie odroczyć (np. po reakcji anafilaktycznej na poprzednią dawkę szczepionki rezygnujemy z dalszych dawek, z kolei szczepionki żywe są bezwzględnie przeciwwskazane u kobiet w ciąży).
Przeciwwskazanie względne, czyli sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności, to stany, które wiążą się z nieznacznie zwiększonym ryzykiem wystąpienia NOP po szczepieniu (np. szczepienie przeciwko grypie osoby, która podaje wystąpienie wysypki uczuleniowej po spożyciu białka jaja kurzego) lub zwiększonym ryzykiem braku skuteczności szczepienia (np. podanie szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce osobie, której niedawno podano immunoglobuliny lub przetoczono krew). W takich sytuacjach klinicznych ryzyko wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych jest istotnie mniejsze, niż w stanach będących bezwzględnymi przeciwwskazaniami do szczepienia. W efekcie bilans korzyści ze szczepienia (istotne zmniejszenie ryzyka ciężkich powikłań choroby zakaźnej, która realnie zagraża osobie szczepionej) przewyższają ryzyko wystąpienia i konsekwencje NOP. Jednak w sytuacji, gdy krótkotrwałe odroczenie szczepienia ze względu na stan wymagający zachowania szczególnej ostrożności nie naraża pacjenta na zwiększone ryzyko zachorowania, szczepienie można odroczyć. Na przykład, pacjent jest obecnie chory na grypę i wysoko gorączkuje. W tej sytuacji klinicznej podanie, np. dawki przypominającej szczepionki przeciwko tężcowi i błonicy w 14. roku życia można spokojnie odroczyć o 2–3 tygodnie bez szkody dla pacjenta.
Jaka właściwość szczepionki ma największy wpływ na rodzaj przeciwwskazań do jej podania?
Najważniejszą cechą szczepionki, która w decydujący sposób wpływa na przeciwwskazania do jej podania jest zawartość żywych drobnoustrojów. Dlatego dla przeciwwskazań do szczepienia najistotniejszy jest podział szczepionek na żywe i zabite.
Jakie jest jedyne trwałe bezwzględne przeciwwskazanie do szczepień?
Zgodnie z ogólnymi zaleceniami amerykańskiego Komitetu Doradczego do spraw Szczepień (ACIP) oraz powszechnie przyjętych rekomendacji jedynym trwałym, bezwzględnym przeciwwskazaniem do dalszego wykonywania szczepień ochronnych jest reakcja anafilaktyczna, która wystąpiła po poprzedniej dawce szczepionki lub podaniu jakiegokolwiek jej składnika. W niektórych krajach, w tym w Polsce i Stanach Zjednoczonych, za trwałe przeciwwskazanie do dalszych szczepień niemowląt przeciwko krztuścowi uważa się wystąpienie encefalopatii po poprzedniej dawce szczepionki. Nie jest to powszechnie przyjęte przeciwwskazanie bezwzględne, gdyż związek przyczynowy między szczepieniem przeciwko krztuścowi, a encefalopatią pozostaje nieudowodniony, stąd różnice pod względem zaleceń obowiązujących w różnych krajach.
Jakie przeciwwskazania do szczepień ochronnych są najczęstsze?
W praktyce, najczęstszymi przeciwwskazaniami do szczepień są przemijające stany wymagające zachowania szczególnej ostrożności, czyli przeciwwskazania czasowe względne. Należą do nich ostra choroba o umiarkowanym lub ciężkim przebiegu, niezależnie od tego czy przebiega z gorączką czy bez, np. angina paciorkowcowa, grypa, ostre zapalenie oskrzeli czy ostra biegunka. Ponadto przeciwwskazaniem czasowym względnym jest zaostrzenie przewlekłego procesu chorobowego, np. astmy oskrzelowej czy nieswoistego zapalenia jelit. W tych przypadkach szczepienia ochronne powinny być odroczone do chwili ustąpienia ostrych objawów chorobowych, a w chorobach przewlekłych do uzyskania remisji i ustabilizowania się stanu pacjenta.
Jakie są bezwzględne przeciwwskazania do stosowania szczepionek żywych?
Należą do nich głębokie zaburzenia odporności, zarówno wrodzone, jak i nabyte. Sytuacje kliniczne, w których istnieją przeciwwskazania do wykonania niektórych (ale nie wszystkich) szczepień żywych, to: reakcje anafilaktyczne w wywiadzie, zakażenie HIV (np. w stosunku do szczepionki BCG), pierwsze 2 lata po przeszczepieniu szpiku, ciężkie zaburzenia odporności oraz ciąża.
Co to są fałszywe przeciwwskazania do szczepień?
W świadomości społecznej liczne częste zaburzenia lub choroby niesłusznie utrwaliły się jako czasowe przeciwwskazania do szczepień ochronnych.
Podobnie łagodnie przebiegająca ostra choroba zakaźna z niewielką gorączką (np. przeziębienie) lub przewlekła antybiotykoterapia (np. stosowana w profilaktyce gorączki reumatycznej) lub kontynuowana, gdy pacjent czuje się już dobrze, nie są rzeczywistymi przeciwwskazaniami do wykonania szczepień ochronnych. Do przeciwwskazań nie należą też: okres rekonwalescencji po przebytej chorobie zakaźnej, wcześniactwo czy narażenie na chorobę zakaźną (np. kontakt z chorym, zachorowanie w rodzinie). Do fałszywych przeciwwskazań należą także alergie na penicylinę lub inne substancje, które nie wchodzą w skład szczepionki, jak też obciążenie alergią w wywiadzie rodzinnym, np. u osób spokrewnionych. Przeciwwskazaniem do podania żywych szczepionek, np. przeciwko odrze, śwince i różyczce lub rotawirusom, nie jest wspólne zamieszkiwanie z osobą nieuodpornioną, w tym kobietami ciężarnymi i osobami z zaburzeniami odporności, z wyjątkiem szczepienia żywą szczepionką przeciwko poliomyelitis (OPV, w Polsce obecnie niestosowana) osób zamieszkujących z osobą z ciężkimi zaburzeniami odporności. Podobnie karmienie piersią nie jest przeciwwskazaniem do szczepień. W praktyce najczęściej niesłusznie odracza się szczepienia ochronne w łagodnych zakażeniach, po chorobie oraz z powodu antybiotykoterapii.
