Postępowanie niefarmakologiczne oznacza zmiany w stylu życia, m. in. zaprzestanie palenia tytoniu, zmniejszenie masy ciała, ograniczenie nadmiernego spożywania alkoholu, ćwiczenia fizyczne, zmniejszenie spożycia soli i tłuszczów (zwłaszcza tzw. tłuszczów nasyconych), zwiększenie spożycia owoców i warzyw.
Kiedy nie trzeba zażywać leków?
To, czy należy rozpocząć leczenie farmakologiczne, czy też można poprzestać na modyfikacji stylu życia, zależy od dwóch czynników – wyjściowej wysokości ciśnienia tętniczego i całkowitego ryzyka sercowo-naczyniowego.
U pacjenta już poważnie chorego (z chorobami serca lub nerek), obarczonego tak wysokim ryzykiem, że w ciągu najbliższych 10 lat może doświadczyć tak groźnych powikłań, jak udar mózgu lub zawał serca (a nawet – w ich konsekwencji – zgonu) powinno się natychmiast rozpocząć leczenie farmakologiczne, nawet gdy wartości ciśnienia są jeszcze prawidłowe.
Z drugiej strony, człowiek „całkowicie zdrowy”, który zgłasza się do lekarza z bardzo wysokimi wartościami ciśnienia (w stopniu 3. – tzn. kiedy ciśnienie skurczowe przekracza 180 mm Hg lub rozkurczowe przekracza 110 mm Hg) również powinien zacząć leczenie farmakologiczne.
Istnieje oczywiście dużo stanów pośrednich pomiędzy dwoma wymienionymi przykładami – decyzję zawsze podejmuje się indywidualnie, biorąc pod uwagę nie tylko wysokość ciśnienia, ale współistnienie innych chorób i czynników ryzyka, stan ogólny chorego, jego wiek, zdolności do współpracy i kontroli i inne.
Jak długo stosować leczenie niefarmakologiczne?
Sama modyfikacja stylu życia często bywa niewystarczająca i najczęściej po jakimś czasie, podczas którego pacjent nie jest leczony za pomocą tabletek, ale jest ściśle monitorowany przez lekarza, wymaga dołączenia leczenia farmakologicznego.
Jednak, nawet jeśli zostaną włączone leki, zmiana stylu życia jest ogromnie istotna, nie jest obarczona żadnymi skutkami ubocznymi ani kosztami i ma ogromny wpływ na jakość i długość życia pacjentów (na przykład palenie tytoniu jest związane nie tylko z pogorszeniem przebiegu samego nadciśnienia tętniczego i znacznym wzrostem ryzyka chorób mu towarzyszących i powikłań, takich jak miażdżyca, zawał serca czy udar mózgu, ale też stanowi ogromnie wpływowy czynnik ryzyka innych ciężkich, powodujących śmierć lub kalectwo chorób, takich jak przewlekła obturacyjna choroba płuc lub nowotwory). Dlatego leczenie niefarmakologiczne powinno się stosować przez całe życie, niezależnie od tego, czy pacjent jest leczony tabletkami, czy nie i jakie są wartości ciśnienia tętniczego.
 Zaprzestanie palenia jest prawdopodobnie najskuteczniejszą pojedynczą zmianą w stylu życia, która może zapobiec wielu chorobom sercowo-naczyniowym, w tym udarowi mózgu i zawałowi serca |
Rola palenia papierosów
Wypalenie papierosa powoduje wzrost ciśnienia i przyspieszenie czynności serca, związane najpewniej z pobudzeniem aktywności nerwowego układu współczulnego. Istnieją badania, w których wykazano, że palacze mają wyższe wartości ciśnienia tętniczego w ciągu dnia, jednak żadne badania nie udowodniły, że zaprzestanie palenia tytoniu powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego, dlaczego zatem lekarze tak nalegają na rzucenie palenia przez pacjentów?
Dlatego, że palenie tytoniu jest bardzo silnym czynnikiem ryzyka sercowo-naczyniowego. Ocenia się, że zaprzestanie palenia jest prawdopodobnie najskuteczniejszą pojedynczą zmianą w stylu życia, która może zapobiec wielu chorobom sercowo-naczyniowym, w tym udarowi mózgu i zawałowi serca.
Drażniące substancje zawarte w dymie tytoniowym powodują powstawanie i podsycanie już istniejących stanów zapalnych w wielu miejscach organizmu – przede wszystkim dotyczy to układu oddechowego – tu długotrwałe drażnienie i spowodowany nim przewlekły proces zapalny mogą powodować przebudowę ściany i skurcz oskrzeli, czyli przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, a także liczne nowotwory narządów narażonych bezpośrednio na drażniący i wywołujący przewlekłe zapalenie wpływ dymu – języka, krtani, płuc.
Palenie papierosów powoduje też narażenie organizmu na zawarte w dymie tytoniowym substancje, które wnikając do komórki mogą spowodować mutacje genetyczne przyczyniające się do powstawania nowotworu. Są to tak zwane czynniki rakotwórcze, czyli karcynogeny. Dym tytoniowy zawiera kilkadziesiąt tego typu substancji (np. benzopireny czy nitrozaminy) i oprócz wyżej wymienionych zwiększa ryzyko zachorowania na wiele innych nowotworów – m.in. raka pęcherza moczowego czy trzustki.
Przewlekłe narażenie na substancje zawarte w dymie tytoniowym i substancje uwalniane w organizmie pod wpływem palenia papierosów, w tym wolne rodniki, nasila także zmiany miażdżycowe. Według amerykańskich analiz, w latach 1995—1999, palący mężczyźni żyli krócej od niepalących o ponad 13, a palące kobiety o ponad 14 lat. Badania pokazują, że osoby, które zaprzestały palenia przed osiągnięciem wieku średniego, zwykle żyją równie długo jak osoby, które nigdy nie paliły.
Rola otyłości
Udowodniono bezpośredni związek między masą ciała a ciśnieniem – im większą pacjent ma masę ciała, tym wyższe będzie miał ciśnienie tętnicze. U osób otyłych i z nadwagą zmniejszenie masy ciała wiąże się z obniżeniem ciśnienia tętniczego – im większa redukcja masy ciała, tym większy spadek ciśnienia krwi.
Sama otyłość brzuszna (czyli obwód talii przekraczający 88 cm u kobiet i 102 cm u mężczyzn) stanowi czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Otyłość wiąże się też z ryzykiem rozwoju innych schorzeń lub stanów predysponujących do poważnych chorób – takich jak insulinooporność, zespół metaboliczny, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby, choroba zwyrodnieniowa stawów i wiele innych, bezpośrednio lub pośrednio związanych z chorobami układu sercowo-naczyniowego.
 Regularna aktywność fizyczna nie tylko zmniejsza masę ciała i obniża ciśnienie, a co za tym idzie - redukuje ryzyko udaru mózgu czy zawału serca, ale też zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy |
Rola aktywności fizycznej
Regularne ćwiczenia fizyczne powodują obniżenie ciśnienia tętniczego. Natomiast mała aktywność fizyczna wiąże się z większym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego.
- Pacjenci prowadzący siedzący tryb życia powinni regularnie wykonywać ćwiczenia fizyczne przez 30—45 minut dziennie. Powinny to być głównie ćwiczenia wytrzymałościowe, takie jak chodzenie, bieganie czy pływanie.
- Nigdy nie należy zabierać się do intensywnych ćwiczeń, jeśli ciśnienie tętnicze jest nieuregulowane.
- Także osoby, które do tej pory nie ćwiczyły regularnie i prowadzą siedzący tryb życia, nie powinny zaczynać swojej aktywności od dużego i długiego wysiłku.
- Intensywne ćwiczenia izometryczne (czyli takie, przy których napina się mięśnie bez ich rozciągania – na przykład podnoszenie ciężarów) mogą powodować nagły wzrost ciśnienia tętniczego. Dlatego przed przystąpieniem do ćwiczeń najlepiej skonsultować się z lekarzem co do ich zakresu i charakteru.
Regularna aktywność fizyczna nie tylko zmniejsza masę ciała i obniża ciśnienie, a co za tym idzie - redukuje ryzyko udaru mózgu czy zawału serca, ale też zmniejsza insulinooporność, ryzyko rozwoju cukrzycy oraz zmienia niekorzystny profil gospodarki tłuszczowej organizmu.
Umiarkowane spożycie alkoholu
Badania naukowe donoszą, że im więcej pacjent pije alkoholu, tym bardziej prawdopodobne jest wystąpienie u niego nadciśnienia tętniczego. Duże spożycie alkoholu wiąże się też z wysokim ryzykiem udaru mózgu, zwłaszcza gdy alkohol pije się w nadmiernej ilości naraz – czyli kiedy dochodzi do „upijania się”. Pacjentom z nadciśnieniem tętniczym zaleca się ograniczenie spożycia alkoholu do maksymalnej dawki 20—30 gramów u mężczyzn i 10—20 gram u kobiet dziennie - 10 gramów czystego alkoholu to jeden kieliszek wina (125 ml), pół kieliszka wódki (25 ml) lub niepełna szklanka piwa (200 ml).
Ograniczenie spożycia sodu
Sód jest zawarty w soli kuchennej. Wykazano związek między ilością spożywanej soli kuchennej, a wzrostem ciśnienia krwi. Udowodniono także, że ograniczenie spożywania soli kuchennej prowadzi do zmniejszenia ciśnienia tętniczego – ten efekt jest szczególnie wyraźny u osób rasy czarnej, w średnim i podeszłym wieku, u chorych na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę i przewlekłą chorobę nerek.
Nadmierne spożycie soli może też powodować słaby efekt stosowanych leków obniżających ciśnienie.
Co oznacza ograniczenie spożycia soli kuchennej? Otóż w ogóle nie powinno się dosalać pokarmów oraz unikać pokarmów, które zawierają jej dużo (głównie gotowych, przetworzonych produktów - zobacz: Produkty obfitujące w sód), natomiast powinno się jeść głównie pokarmy przyrządzane bezpośrednio z naturalnych produktów, najlepiej zawierających dużo potasu. Maksymalne spożycie soli kuchennej nie powinno przekraczać 5 g na dobę (to jest około 1 łyżeczki). Jest to ilość zawarta we wszystkich pokarmach spożywanych, a nie jedynie to co dodajemy „do smaku” kiedy dosalamy. Dlatego bardzo istotne jest sprawdzanie zawartości soli kuchennej w kupowanych produktach.
Co jeszcze można zmienić w diecie, aby obniżyć ciśnienie?
W dużych badaniach udowodniono, że większe spożycie potasu oraz odżywianie się wg tak zwanej diety DASH powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego.
DASH (od ang. dietary approaches to stop hypertension, czyli dietetyczne podejście do powstrzymania nadciśnienia) to dieta stosowana podczas dużego amerykańskiego programu klinicznego, podczas którego badano wpływ diety na ciśnienie tętnicze – stosując tę dietę udało się obniżyć ciśnienie tętnicze u dużej grupy pacjentów.
Dieta stosowana podczas badania DASH składa się z 4—5 małych posiłków dziennie bogatych przede wszystkim w warzywa i owoce, produkty zbożowe, ryby, chude, białe mięso, odtłuszczone przetwory mleczne. Ograniczono w niej tłuste i czerwone mięso, pokarmy bogate w tłuszcze nasycone i cholesterol, słodycze i słodzone napoje.
Przejdź do działu Dieta i aktywność fizyczna, aby dowiedzieć się więcej.
