×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Nowotwór - co to, rozwój, podział

dr n. med. Joanna Wysocka, prof. nadzw. dr hab. n. med. Wojciech Wysocki
Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Nowotwór to nieprawidłowa tkanka. Nowotwory mogą był łagodne lub złośliwe. Łagodne nowotwory są częste, nie powodują powstania przerzutów i w większości są nieszkodliwe, choć mogą np. uciskać sąsiednie tkanki. Nowotwory złośliwe (np. raki) mogą powodować przerzuty i prowadzić do śmierci. Nowotwory mogą powstawać w zdrowych tkankach lub w tzw. zmianach przednowotworowych, czyli zmianach, które nie są nowotworami złośliwymi, ale których obecność powoduje większe ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy. W leczeniu nowotworów zasadniczą rolę odgrywa czas - im wcześniej leczenie zostanie podjęte, tym większa szansa wyleczenia.

Co to jest nowotwór?

Nowotwór to nieprawidłowa tkanka powstająca z jednej „chorej” komórki organizmu. Rośnie ona w wyniku niekontrolowanych podziałów komórek, połączonych z jednoczesnym zaburzeniem różnicowania się powstających komórek. Proces tworzenia nowotworu, czyli nowotworzenia to karcynogeneza.

Organizm traci kontrolę nad procesem namnażania się komórek w wyniku mutacji różnych genów, które kodują białka pełniące istotną rolę w cyklu komórkowym. Geny takie nazywamy protoonkogenamiantyonkogenami.

Część nowotworów rozwijających się u człowieka jest dziedziczna – stanowią one około 5–10% wszystkich chorób nowotworowych. Nowotwory rozwijają się tylko w takich tkankach, których komórki cechują się zdolnością do rozmnażania. Nie powstają zatem z dojrzałych neuronów (komórki nerwowe) i kardiomiocytów (komórki mięśnia sercowego), ponieważ wymienione komórki utraciły już zdolność do namnażania się.

Rozwój nowotworu

W piśmiennictwie medycznym stosuje się też dwa terminy związane bezpośrednio z rozwojem nowotworu czy też przemianą (transformacją) zmiany niezłośliwej w nowotwór.

Zmiana przednowotworowa – co to jest?

Zmianą przednowotworową nazywamy taką zmianę, która wiąże się z większym ryzykiem rozwoju nowotworu złośliwego (z takiej zmiany częściej rozwinie się nowotwór). Przykładem tego typu zmian są polipy gruczolakowe jelita grubego, na podłożu których może się rozwinąć rak jelita grubego.

Samo słowo polip oznacza guzowaty twór wyrastający ze śluzówki (błony śluzowej). Polipy są określeniem makroskopowym, co oznacza, że dana zmiana ma formę polipa, ale nie określa, jakiego rodzaju jest to zmiana. Polipy mogą występować w różnych okolicach ciała i są ogólnie nowotworami łagodnymi, choć w formie polipa mogą się rozwijać nowotwory złośliwe.

Stan przednowotworowy

Stan przednowotworowy to choroba związana ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia nowotworu złośliwego. Chorzy, u których rozpoznano taką chorobę, powinni być poddani bacznej obserwacji lekarskiej i należy u nich wykonywać odpowiednie badania diagnostyczne, co umożliwia wczesne wykrycie zmian przednowotworowych lub już nowotworów i skuteczne leczenie. Przykład stanu przednowotworowego stanowi choroba zapalna jelita grubego o nazwie wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa), w przebiegu której istnieje zwiększone ryzyko rozwoju raka jelita grubego.

Polipy jelita grubego są zmianami znajdowanymi podczas badań endoskopowych (kolonoskopii lub rektoskopii), wykonywanych z różnych powodów. Usuwa się je podczas takiego badania i następnie wykonuje badanie histopatologiczne, w celu określenia charakteru zmiany (łagodny lub złośliwy guz) i ustalenia dalszego postępowania leczniczego. Najczęściej pod pojęciem polipa jelita grubego rozumie się łagodne nowotwory błony śluzowej tego odcinka przewodu pokarmowego, czyli polipy gruczolakowe – jak wspomniano wyżej są to zmiany przednowotworowe. Wiążą się one z ryzykiem rozwoju raka jelita grubego i dlatego należy je usuwać (zabieg taki nazywamy polipektomią), zapobiegając w ten sposób zachorowaniu na nowotwór.

Podział nowotworów

Nowotwory można podzielić na łagodne (niezłośliwe) i złośliwe (tę grupę często potocznie określa się mianem „raków”, choć z medycznego punktu widzenia nie jest to prawidłowe; zostanie to wyjaśnione później).

Nowotwory łagodne występują znacznie częściej niż złośliwe. Swoją budową i wyglądem tworzących go komórek nowotwór może być mniej lub bardziej podobny do prawidłowej tkanki, z której się wywodzi. Nazywamy to zróżnicowaniem nowotworu – można przyjąć, że im bardziej jest on podobny do tkanek prawidłowych, tym mniej jest złośliwy. Nowotwory łagodne cechują się bardzo dużym stopniem zróżnicowania.

Nowotwory złośliwe – podział w zależności od pochodzenia

Nowotwory złośliwe można podzielić na kilka dużych grup, w zależności od tego, z jakiej tkanki pochodziła pierwsza komórka, która dała początek rozwojowi nowotworu:

  • nowotwory złośliwe pochodzenia nabłonkowego (a więc rozwijające się z komórek nabłonka) nazywa się rakami (carcinoma)
  • nowotwory wywodzące się z komórek mezenchymalnych to mięsaki (sarcoma), a
  • nowotwory tkanki limfatycznej i układu krwiotwórczego to chłoniaki (lymphoma) i
  • białaczki (leucemia).

Istnieją jeszcze nowotwory wywodzące się z pierwotnej komórki płciowej; zwykle rozwijają się one w gonadach (jądra i jajniki) i nazywamy je nowotworami germinalnymi. Ponadto osobną grupę stanowią nowotwory ośrodkowego układu nerwowego (mózgu i rdzenia kręgowego).

Chłoniak żołądka w postaci owrzodzenia błony śluzowej

Ryc. 1. Chłoniak żołądka w postaci owrzodzenia błony śluzowej

Nowotwory złośliwe - przerzuty

Nowotwory złośliwe charakteryzują się występowaniem kilku cech, które decydują o tym, że zasługują one na nazwanie ich „złośliwymi” i określają biologiczne zachowanie opisywanych zmian. Dwie główne takie cechy to naciekanie okolicznych tkanek (czyli ich przerastanie) oraz zdolność do tworzenia przerzutów do węzłów chłonnych lub narządów odległych. Naciekanie wiąże się z niszczeniem tkanek otaczających nowotwór lub narząd, z którego się on wywodzi. Komórki nowotworu mają zdolność naciekania także naczyń krwionośnych i chłonnych. Dzięki temu, po dostaniu się do światła naczynia wraz z krwią lub chłonką, mogą się rozsiewać po całym ciele. Jeśli w innym, odległym miejscu komórki nowotworowe napotkają korzystne warunki do osiedlenia się i namnażania – pozostają tam i tworzą nowy guz nowotworowy nazywany przerzutem.

Przerzuty powstające drogą naczyń chłonnych najpierw pojawiają się w najbliższych pierwotnemu nowotworowi węzłach chłonnych. W ten sposób rozsiewają się głównie raki. Natomiast przerzuty związane z rozsiewem drogą naczyń krwionośnych mogą powstać w każdym miejscu organizmu, najczęściej w płucach, wątrobie i kościach. Przez naczynia krwionośne rozprzestrzeniają się przede wszystkim mięsaki.

Komórki nowotworowe mogą także wykorzystać do rozsiewu drogę płynu mózgowo-rdzeniowego – dotyczy to nowotworów ośrodkowego układu nerwowego bądź też rozsiewać się do jam ciała (np. rak jajnika do jamy opłucnej lub otrzewnej), czemu zwykle towarzyszy pojawienie się w tych jamach płynu (np. wodobrzusze, czyli płyn w jamie brzusznej). Im większy nowotwór, tym więcej komórek się w nim dzieli (namnaża) i tym większe prawdopodobieństwo pojawienia się przerzutów. Dlatego tak ważne jest wykrywanie nowotworów złośliwych wtedy, gdy ich rozmiary nie są duże i możliwe jest skuteczne leczenie.

Inne cechy nowotworów złośliwych

Pozostałe cechy nowotworów złośliwych, które w każdym przypadku nowotworu mogą się pojawić w różnym zestawieniu, to:

  • zwykle szybki wzrost
  • brak torebki otaczającej guz
  • odrastanie w miejscu pierwotnego występowania po niedokładnym usunięciu pierwszej zmiany (czyli wznowa miejscowa)
  • cechy złośliwości dotyczące samych komórek (np. kształt i wygląd jądra komórkowego)
  • duża zdolność tworzenia nowych, nieprawidłowych naczyń krwionośnych (czyli angiogenezy), które doprowadzają krew do guza, umożliwiając mu wzrost
  • duże zróżnicowanie wyglądu komórek nowotworowych.

Angiogeneza to proces tworzenia nowych, drobnych naczyń krwionośnych. Zjawisko takie występuje w rozwoju embrionalnym, kiedy rozwijają się poszczególne tkanki i narządy, ale także po urodzeniu. Tworzenie nowych naczyń jest związane z takimi zdarzeniami, jak gojenie się ran, cykl miesiączkowy u kobiet (regeneracja błony śluzowej trzonu macicy), wzrost kości, ale także z rozwojem nowotworów. Wówczas nowo powstające naczynia zapewniają ukrwienie i odżywianie rosnącego guza.

Obecnie dzięki postępowi medycyny i wykorzystywanym w tym celu badaniom diagnostycznym coraz więcej nowotworów złośliwych można wykryć na wczesnym etapie, co umożliwia wyleczenie chorych. W leczeniu chorych na nowotwory wykorzystuje się m.in. specjalne leki antynowotworowe (chemioterapia), napromienianie (radioterapia) oraz leczenie chirurgiczne.

Ostatnim osiągnięciem medycyny i jednocześnie dziedziną, której dotyczy wiele toczących się obecnie badań jest tzw. leczenie celowane – czyli stosowanie leków skierowanych przeciwko konkretnym, „zepsutym”, nieprawidłowym cząsteczkom występującym w komórkach nowotworowych.

Nowotwory łagodne

Dla porównania, cechy nowotworów łagodnych to:

  • ostre odgraniczenie guza od otaczających go tkanek (brak naciekania okolicznych tkanek, nawet przy braku torebki guza)
  • rozprężający typ wzrostu, co oznacza, że guz nie nacieka na otaczające tkanki, tylko rośnie sam, w uproszczeniu „rozpychając” otaczające go tkanki
  • zwykle obecność torebki zbudowanej z tkanki włóknistej
  • brak zdolności tworzenia przerzutów.

Guzy tego typu rosną powoli przez wiele lat, stopniowo się powiększając. Jednak od wymienionych zasad istnieją wyjątki. Naczyniaki, które są łagodnymi guzami zbudowanymi z naczyń krwionośnych nie są otoczone torebką i wciskają się nieregularnymi wypustkami pomiędzy komórki narządu, w którym rosną.

Tempo wzrostu mięśniaków macicy (czyli łagodnych nowotworów zbudowanych z tkanki mięśniowej; są to najczęstsze nowotwory występujące u kobiet) jest zależne od działania hormonów. Dlatego mięśniaki mogą się szybko powiększać u kobiet w ciąży.

Polip żołądka

Ryc. 2. Polip żołądka

Polip esicy (części jelita grubego)

Ryc. 3. Polip esicy (części jelita grubego) widoczny w kolonoskopii wirtualnej

Część nowotworów łagodnych rośnie w postaci polipów – jest to tylko określenie kształtu danej zmiany, czyli uszypułowanego tworu o obłym obrysie, wystającego ponad powierzchnię danej płaszczyzny. W formie polipa może się także rozwijać nowotwór złośliwy lub zmiana związana ze stanem zapalnym.

Zagadnienie to szczegółowo omówiono w artykule dotyczącym raka jelita grubego (zob. Rak jelita grubego). Oprócz przewodu pokarmowego zmiany polipowate można też spotkać w górnych drogach oddechowych (jama nosowa, zatoki), w jamie macicy oraz w drogach moczowych.

Nowotwory miejscowo złośliwe

Oprócz nowotworów łagodnych i złośliwych istnieją także zmiany, które określa się terminem nowotworów miejscowo złośliwych. Są to takie guzy, które wykazują część cech nowotworów złośliwych (przede wszystkim zdolność do naciekania i niszczenia otaczających tkanek i narządów), jednak nie tworzą one przerzutów lub wyglądają jak guz łagodny, ale mogą nawracać po usunięciu. Najczęściej występującym guzem tego typu jest nowotwór skóry nazywany rakiem podstawnokomórkowym. Pomimo swojej nazwy (rak) wyjątkowo rzadko tworzy on przerzuty odległe, choć niszczy tkanki w obrębie których rośnie.

Nowotwór złośliwy na wczesnym etapie rozwoju – bez cech naciekania i możliwości przerzutów

Odrębnego omówienia wymaga zagadnienie nowotworu nabłonkowego (czyli raka) na wstępnym etapie rozwoju – w odniesieniu do takiej zmiany stosuje się nazwę „raka nienaciekającego” (po łacinie in situ, czyli w miejscu swojego powstania). Słowo „rak” oznacza, że jest to już nowotwór złośliwy, jednak ponieważ nie przekroczył on jeszcze granic nabłonka, a więc nie nacieka i nie niszczy sąsiadujących z nim tkanek. Co za tym idzie, nie ma jeszcze możliwości tworzenia przerzutów. Jest to więc bardzo wczesny etap rozwoju raka, który wykryty w takim stadium jest całkowicie wyleczalny. W medycynie na określenie takiego stadium rozwoju raka używa się terminu „neoplazja śródnabłonkowa” lub „dysplazja”. Taka zmiana zbudowana jest z komórek, które wykazują wszystkie cechy złośliwości, zarówno pod względem wyglądu samych komórek, jak i budowy nabłonka. Jednak na tym etapie zmiana jest ograniczona do samego nabłonka, nie ma dostępu do podścieliska, jest od niego oddzielona błoną podstawną, nie nacieka otoczenia, można ją usunąć z niewielkim marginesem zdrowych tkanek i w ten sposób zapobiec wystąpieniu raka naciekającego (a więc w pełni złośliwego nowotworu, który ma zdolność tworzenia przerzutów).

Dysplazję w nabłonku można podzielić na zmiany małego stopnia (nie obejmują one pełnej grubości nabłonka, ryzyko rozwoju raka jest małe) i dużego stopnia (zmiany obejmują pełną grubość nabłonka, a ryzyko rozwoju raka w takim przypadku jest bardzo duże). W uproszczeniu można przyjąć, że gdyby udało się wykrywać wszystkie raki na etapie neoplazji śródnabłonkowej, możliwe byłoby wyleczenie wszystkich chorych na raka.

Jaki nowotwór złośliwy można wykryć na wczesnym etapie i całkowicie go wyleczyć?

Jednym z narządów, w których możliwe jest takie wczesne wykrywanie zmian nowotworowych i zapobieganie ich dalszemu rozwojowi jest szyjka macicy. Badanie, które umożliwia wykrycie dysplazji w nabłonku wielowarstwowym płaskim pokrywającym tarczę części pochwowej szyjki macicy jest cytologia ginekologiczna. Jest to prosta, tania, niebolesna procedura, polegająca na pobraniu wymazu specjalną szczoteczką z tarczy części pochwowej i kanału szyjki macicy.

Pamiętaj o regularnym wykonywaniu cytologii, ponieważ może ona uchronić cię przed rozwojem zaawansowanego raka.

W odniesieniu do szyjki macicy pojęcia „dysplazja” i „neoplazja śródnabłonkowa” zostały zastąpione terminologią wywodzącą się z języka angielskiego. Mówimy o zmianach typu CIN (ang. cervical intraepithelial neoplasia, czyli neoplazja śródnabłonkowa szyjki macicy i skrót wywodzący się od pierwszych liter angielskiej nazwy) lub SIL (squamous intraepithelial lesion, czyli zmiana śródnabłonkowa w obrębie nabłonka wielowarstwowego płaskiego i analogicznie utworzony skrót). Dodatkowo zmiany występujące w nabłonku szyjki macicy można stopniować, jak wspomniano wyżej, na takie, które wiążą się z dużym (mówimy wówczas o CIN II lub CIN III albo w przypadku badania cytologicznego o H-SIL [litera „H” pochodzi od angielskiego słowa „high” i oznacza duże ryzyko rozwoju raka]) albo z małym ryzykiem rozwoju raka (w tym przypadku używa się terminu CIN I lub w badaniu cytologicznym L-SIL [analogicznie litera „L” oznacza angielskie słowo „low” i służy do określenia małego ryzyka rozwoju raka]). Pojęcia dysplazji i neoplazji śródnabłonkowej używane są także w stosunku do zmian w obrębie nabłonka gruczołowego, np. w żołądku i jelicie grubym i stosuje się wówczas podobny podział na zmiany o małym i dużym stopniu dysplazji. I tak np. usunięty polip gruczolakowy jelita grubego może zawierać ogniska dysplazji dużego lub małego stopnia.

Ile osób w Polsce choruje na nowotwory złośliwe?

Rocznie w Polsce nowotwory złośliwe rozpoznaje się u około 170 tys., a ponad 100 tys. osób umiera z ich powodu. Obecnie ponad 1,17 mln Polaków żyje z chorobą nowotworową. Nowotwory złośliwe są drugą w kolejności przyczyną zgonu w Polsce (po chorobach układu krążenia), odpowiadając za około jedną czwartą wszystkich zgonów.

U mężczyzn najwięcej zachorowań notuje się między 55. a 79. rokiem życia. U kobiet najwięcej zachorowań przypada na grupę wieku 50–74 lat. W grupie wiekowej 20–59 lat kobiety chorują częściej niż mężczyźni. Najwięcej zgonów nowotworowych u obu płci przypada na siódmą i ósmą dekadę życia.

Najczęstsze nowotwory w Polsce

Według raportu Nowotwory złośliwe w Polsce w 2019 roku najczęściej występujące nowotwory u kobiet w Polsce to rak piersi, płuc i jelita grubego. Najwięcej Polek umiera na raka płuca, dlatego że rak płuc często jest wykrywany w zaawansowanym stadium, kiedy szanse na wyleczenie są już znacząco mniejsze. Drugie i trzecie miejsca pod kątem umieralności kobiet w Polsce zajmują kolejno nowotwory piersi i jelita grubego.

Najczęstszym nowotworem mężczyzn jest nowotwór gruczołu krokowego, na drugim miejscu znajduje się rak płuc, nadal jednak stanowią dominującą nowotworową przyczynę zgonu mężczyzn. Na trzecim miejscu znajduje się rak jelita grubego.

10.10.2023
Wybrane treści dla Ciebie
  • Wybrane nowotwory dziedziczne
  • Polipektomia
  • Nowotwory jelita cienkiego (łagodne i złośliwe)
  • Polipy jelita cienkiego – objawy, czy są groźne, leczenie
  • Polipy jelita grubego — przyczyny, leczenie, zagrożenie nowotworem
  • Polip hiperplastyczny
  • Nowotwór złośliwy a ciąża
  • Badanie dermatoskopowe
  • Rak jelita cienkiego i inne złośliwe nowotwory jelita cienkiego
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta