Jod jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, zwłaszcza tarczycy. Artykuł omawia rolę jodu, jego źródła pokarmowe oraz skutki nadmiaru i niedoboru tego mikroelementu. Poruszono również zagadnienia dotyczące profilaktyki jodowej i aktualnych zaleceń dotyczących jego spożycia.
Fot. pixabay.com
Rola jodu w organizmie
Jod (I) w organizmie człowieka znajduje się przede wszystkim w tarczycy. Jest niezbędny do wytwarzania hormonów tarczycy: tyroksyny i trijodotyroniny. Hormony te wpływają m.in. na prawidłowy rozwój oraz funkcjonowanie mózgu, układu nerwowego i układu kostnego. Biorą udział w przemianach wielu składników, np. białek, tłuszczu, węglowodanów i witamin. Regulują procesy wzrostu i dojrzewania komórek. Odpowiadają za utrzymanie prawidłowej temperatury ciała. Jod jest także jednym z najsilniejszych antyoksydantów i wykazuje działanie ochronne w procesach zapalnych oraz nowotworowych.
Produkty bogate w jod
Jod należy do składników odżywczych, które nie są magazynowane w organizmie człowieka i musi być dostarczany z dietą. Pewne ilości tego pierwiastka mogą być również absorbowane z powietrza przez układ oddechowy i skórę.
Największe ilości jodu znajdują się w żywności pochodzenia morskiego, tj. rybach i owocach morza. Ważne źródła tego pierwiastka w diecie to mleko i jego przetwory. Zawartość jodu w tych produktach zależy od jego ilości w paszy, którą spożywają zwierzęta. W niektórych krajach stosuje się jodowanie pasz. Mniejszą zawartością jodu charakteryzują się warzywa, owoce i produkty zbożowe.
Zawartość jodu w wybranych produktach spożywczych
| Tabela 1. Zawartość jodu w 100 g wybranych produktów spożywczych | |
|---|---|
| produkt | jod (µg) |
| sól kuchenna, jodowana | 2293,0 |
| dorsz świeży | 110,0 |
| mintaj świeży | 103,0 |
| makrela wędzona | 40,0 |
| ser edamski tłusty | 30,0 |
| sardynka w pomidorach | 25,0 |
| tuńczyk w oleju | 25,0 |
| orzechy laskowe | 17,0 |
| brokuły | 15,0 |
| szpinak | 12,0 |
| ser brie pełnotłusty | 11,2 |
| jaja kurze całe | 9,5 |
| płatki owsiane | 5,9 |
| czekolada mleczna | 5,5 |
| groszek zielony | 4,4 |
| salami popularne | 4,1 |
| ser twarogowy półtłusty | 3,7 |
| mleko 0,5% tł. | 3,4 |
| jogurt truskawkowy 1,5% tł. | 3,3 |
| wątroba wieprzowa | 3,1 |
| kapusta biała | 3,0 |
| fasola biała, nasiona suche | 3,0 |
| banan | 2,8 |
| bułki pszenne zwykłe | 2,8 |
| kakao 16%, proszek | 2,8 |
| chleb żytni razowy | 2,7 |
| mleko 3,5% tł. | 2,7 |
| czekolada gorzka | 2,3 |
| ryż biały | 2,2 |
| migdały | 2,0 |
| wieprzowina, karkówka | 1,8 |
| jabłko | 1,6 |
| karp świeży | 1,5 |
| wieprzowina, schab | 1,5 |
| pomarańcza | 1,2 |
| pomidor | 1,1 |
| szynka wieprzowa, gotowana | 1,0 |
| płatki kukurydziane | 0,9 |
| wołowina, pieczeń | 0,8 |
| Na podstawie: Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005. | |
Skutki niedoboru jodu
Niedobory jodu u ludzi są często obserwowane na świecie. W ich wyniku w organizmie dochodzi do powiększenia tarczycy (wole), częściej występują choroby tarczycy, w tym rak tarczycy. Pojawiają się także doniesienia wskazujące, że niedobory tego pierwiastka mogą zwiększać częstość wystąpienia raka żołądka.
Niedobory jodu mogą prowadzić do zaburzeń pracy mózgu, objawiających się np. ograniczeniem zdolności uczenia się, zapamiętywania i kojarzenia. Znaczny niedobór jodu u kobiet w ciąży może powodować nieodwracalny niedorozwój mózgu u płodu i kretynizm; może również stanowić przyczynę zaburzeń rozrodczości i większej śmiertelności dzieci.
Profilaktyka jodowa
Polska zaliczana jest do krajów europejskich, który należy do obszarów łagodnego i umiarkowanego niedoboru jodu. Z tego powodu w naszym kraju prowadzi się obligatoryjny model jodowania soli kuchennej. Już w 1997 r, ustawowo wprowadzono obowiązkowe jodowanie soli przeznaczonej do użytku gospodarstw domowych w ilości od 10 do 30 mg jodku potasu/kg. Jednocześnie obowiązkowe jest jodowanie odżywek dla niemowląt w dawce 10 µg jodku potasu/100 ml oraz dodatkowa suplementacja kobiet w ciąży i karmiących piersią.
Zobacz: Czy znaczące ograniczenie soli w diecie może powodować niedobór jodu?
Należy podkreślić, że stosowanie profilaktyki jodowej z użyciem soli jodowanej nie oznacza zwiększenia spożycia soli w diecie, ponieważ może to być przyczyną częstszego występowania nadciśnienia tętniczego i chorób serca. Aby ograniczyć możliwość przedawkowania jodu i wynikające z tego ryzyko wystąpienia zaburzeń na tle nadczynności tarczycy, obowiązek jodowania ograniczony został do soli przeznaczonej do bezpośredniego spożycia.
Po kilkuletnim okresie profilaktyki jodowej stwierdzono, że system jest efektywny i bezpieczny. W wyniku tego Polska w ocenie WHO została przesunięta z grupy krajów niedoborowych w jod do krajów europejskich z wystarczającą podażą jodu na poziomie populacyjnym, z zaznaczeniem potrzeby kontynuacji programu w kolejnych latach jako warunku utrwalenia uzyskanych wyników i całkowitego ustąpienia wola w młodym pokoleniu.
Suplementacja jodu – zalecenia dla kobiet w ciąży i karmiących piersią
Ciąża to stan, w którym zwiększa się zapotrzebowanie na jod. Jest to podyktowane koniecznością zabezpieczenia potrzeb rosnącego płodu oraz wyrównania zwiększonego wydalania jodu z moczem u kobiet w ciąży. Podobnie, większych ilości jodu potrzebują kobiety karmiące, z powodu konieczności uzupełninia ilości jodu przekazanego dziecku wraz z mlekiem.
Zgodnie z zaleceniami WHO w przypadku kobiet w ciąży i karmiących piersią wskazuje się na potrzebę suplementacji jodem w dawce 150 µg/d w postaci jodku potasu. Codzienna dieta powinna dostarczać jednocześnie około 100 µg tego pierwiastka.
Więcej na ten temat przeczytasz: Zapotrzebowanie na jod w okresie ciąży
Płyn Lugola
Roztwór wodny jodu, potocznie nazywany płynem Lugola, zawiera stabilny jod w postaci jodu lub jodku potasu. Roztwór ten stworzył w 1929 roku francuski lekarz – Jean Lugol.
Co jakiś czas pojawiają się informacje na temat przyjmowania doustnie płynu Lugola. Niektórzy rekomendują takie „profilaktyczne” działanie na wypadek zdarzeń radiacyjnych z uwolnieniem jodu promieniotwórczego. Podkreśla się jednak, że postępowanie takie nie ma podstaw naukowych, jest niebezpieczne oraz stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia.
Ponadto płyn Lugola jest preparatem przeznaczonym przede wszystkim do stosowania zewnętrznego, najczęściej do odkażania ran.
Polecamy: Płyn Lugola – nieuzasadnione przyjęcie może grozić arytmią i udarem mózgu
Nadmiar jodu
Przy prowadzeniu profilaktyki jodowej nie można zapominać o grupie osób, u których nadmierne ilości jodu mogą wywoływać nadczynność tarczycy. Nadmierne spożycie jodu z dietą oraz stosowanie suplementów diety zawierających jod może prowadzić do wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych, objawiających się m.in. ślinotokiem, podrażnieniem błon śluzowych układu oddechowego lub zaburzeniami ze strony przewodu pokarmowego (wymioty, biegunka). U części osób mogą wystąpić: wole oraz nowotwory. Przy większych dawkach jodu występują białkomocz i zaburzenia pracy serca.
Wchłanianie jodu
Jod z produktów spożywczych jest na ogół dobrze wchłaniany (ok. 90%), w żywności mogą jednak występować substancje utrudniające jego przyswajanie, takie jak glukozynolany – substancje wolotwórcze występujące w roślinach z rodziny krzyżowych (w przypadku dostatecznej podaży jodu substancje te nie stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi), glikozydy, siarkocyjanki, fluorki, wapń, magnez i żelazo.
Zapotrzebowanie na jod
Zgodnie z aktualnymi polskimi normami z 2020 r. średnie zapotrzebowanie na jod dla osób dorosłych wynosi 95 µg/d. Większe zapotrzebowanie na ten pierwiastek wyznaczono dla kobiet w ciąży – 160 µg/d, i dla kobiet karmiących – 210 µg/d.
