Nudności i wymioty: co oznaczają, sposoby radzenia sobie

lek. Magdalena Wiercińska

Nudności i wymioty to dość często objawy, które mogą mieć wiele przyczyn. Nudności i wymioty mogą występować niezależnie, ale najczęściej są ze sobą związane. Często towarzyszą innym objawom, takim jak ból w nadbrzuszu, zgaga, odbijanie i jadłowstręt. Nasilone wymioty mogą prowadzić do odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych.

Co to są wymioty i nudności?

Nudności i wymioty nie są chorobami, lecz objawami chorób.

Nudności to nieprzyjemne, niebolesne, subiektywne uczucie potrzeby zwymiotowania.

Wymioty to gwałtowne wyrzucenie treści żołądka przez usta w wyniku silnych skurczów mięśni brzucha i klatki piersiowej. Zwykle poprzedzone są nudnościami (jako sygnałem ostrzegawczym), ale czasem występują bez poprzedzających nudności.

Regurgitacja to przemieszczanie się zawartości żołądka do jamy ustnej bez wysiłku i bez odruchów charakterystycznych dla wymiotów. Treść pokarmowa cofa się z żołądka do jamy ustnej.

Ruminacja (przeżuwanie) to żucie i połykanie pokarmu cofającego się z żołądka do jamy ustnej wskutek świadomego zwiększenia ciśnienia w jamie brzusznej kilka minut po zjedzeniu lub w trakcie jedzenia.

Nudności i wymioty mogą występować niezależnie od siebie, ale najczęściej są ze sobą powiązane. Nierzadko towarzyszą innym objawom, takim jak ból w nadbrzuszu, zgaga, odbijanie i jadłowstręt.

Nudności i wymioty – jak powstają?

Ośrodek nerwowy odpowiedzialny bezpośrednio za odruch wymiotny mieści się w rdzeniu przedłużonym (tzw. ośrodek wymiotny). Jest na bieżąco „informowany” przez tzw. strefę chemoreceptorową w dnie IV komory mózgu.

Do ośrodka wymiotnego bodźce wzbudzające wymioty dochodzą z następujących okolic:

  1. z receptorów w błonie śluzowej gardła (dlatego można wyzwolić wymioty, drażniąc tylną ścianę gardła)
  2. z receptorów różnych narządów jamy brzusznej i otrzewnej (w chorobach przewodu pokarmowego, w tym w zatruciach pokarmowych i w zapaleniu otrzewnej, a nawet dróg moczowych)
  3. z receptorów serca (wymioty mogą być wczesnym objawem zawału serca) oraz z receptorów opłucnej i płuc
  4. z ucha wewnętrznego (tzw. błędnika, odpowiedzialnego za kontrolę równowagi), dlatego wymioty są typowym objawem choroby morskiej, lokomocyjnej albo mogą być np. konsekwencją jazdy na karuzeli, turlania się
  5. z węchomózgowia (przykra woń może wyzwolić nudności lub wymioty)
  6. z ośrodków asocjacyjnych kory mózgowej (jak wiadomo, wymioty mogą być konsekwencją przykrych, budzących obrzydzenie obserwacji i doświadczeń)
  7. ze wspomnianej wyżej strefy chemoreceptorowej – dlatego wymiotują kobiety w ciąży, ale także osoby w stanie ciężkiego zatrucia obejmującego cały organizm, spowodowanego np. toksynami bakteryjnymi, truciznami, lekami lub alkoholem, a także w chorobach wątroby czy nerek (ciężka niewydolność nerek, tzw. mocznica).

„Decyzja” podejmowana przez ośrodek wymiotny realizowana jest poprzez skurcze żołądka, jelit i przełyku (tzw. skurcze antyperystaltyczne, czyli przebiegające w kierunku odwrotnym do normalnej perystaltyki przewodu pokarmowego) z równoczesnym rozluźnieniem zwieraczy przełyku. Towarzyszy im silny skurcz mięśni brzucha i przepony, a potem mięśni klatki piersiowej, w konsekwencji ciśnienie w żołądku o 100–200 mm Hg przewyższa to w przełyku i jamie ustnej. Dochodzi do wyrzucania treści żołądka najpierw do przełyku, a następnie na zewnątrz. U osób przytomnych, bez ciężkich chorób układu nerwowego, wymiociny nie przedostają się do dróg oddechowych, gdyż równocześnie następuje zatrzymanie wdechu i zamknięcie głośni. Odruchowe uniesienie się podniebienia miękkiego chroni przed dostaniem się treści do części nosowej gardła i jamy nosowej, natomiast odruch zamknięcia głośni i wstrzymanie oddechu pomaga zapobiec dostaniu się treści do dróg oddechowych. Zwykle współwystępują inne tzw. odruchy wegetatywne (w części wskutek pobudzenia nerwu błędnego), takie jak spadek ciśnienia, zmniejszenie częstotliwości rytmu serca, wzmożone wydzielanie śliny (ślinotok) i zblednięcie.

Z założenia wymioty mają na celu usunięcie szkodliwych toksyn lub drobnoustrojów, które przedostały się do organizmu, zwłaszcza do przewodu pokarmowego.

Nudności i wymioty - przyczyny

Nudności i wymioty występują powszechnie i często można je połączyć ze względnie niegroźnymi stanami, np. nadużyciem alkoholu, stresem czy wczesnym okresem ciąży.

Jednak nudności i wymioty mogą stanowić też objawy ciężkich lub poważnych chorób.

Wymioty ostre to wymioty trwające 1–2 dni. Najczęściej są wywołane przez choroby infekcyjne, leki, toksyny egzogenne, czyli dostarczane do organizmu z zewnątrz – alkohol, grzyby lub endogenne, czyli gromadzące się organizmie w wyniku chorób – mocznicy, cukrzycowej kwasicy ketonowej.

Wymioty przewlekłe, trwające ponad 7 dni są zwykle objawem chorób przewlekłych, w tym psychicznych.

Przyczyny wymiotów:

  1. leki (m.in. cytostatyki, zwłaszcza cisplatyna, dakarbazyna, digoksyna, opioidy) i toksyny (m.in. nadużycie alkoholu)
  2. choroby ośrodkowego układu nerwowego (OUN)migrena, nowotwory i inne guzy OUN, guz rzekomy mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub mózgu, incydenty naczyniomózgowe (np. udar mózgu), krwawienie wewnątrzczaszkowe
  3. choroby psychicznedepresja, jadłowstręt psychiczny, bulimia, wymioty psychogenne – towarzyszące silnemu stresowi
  4. choroby błędnika – nowotwory, zapalenia, choroba Méniere’a, choroba lokomocyjna
  5. choroby przewodu pokarmowego i otrzewnej – infekcyjny nieżyt żołądkowo-jelitowy o ostrym przebiegu, zatrucie pokarmowe, nadwrażliwość pokarmowa, niedrożność jelita cienkiego, zespół tętnicy krezkowej górnej, gastropareza, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zapalenie wyrostka robaczkowego, choroba Leśniowskiego i Crohna, ostre rozdęcie okrężnicy, zapalenie otrzewnej
  6. choroby dróg żółciowych – zapalenie pęcherzyka żółciowego, kolka żółciowa
  7. choroby wątroby – zapalenie, marskość i niewydolność wątroby
  8. choroby trzustki – ostre zapalenie, nowotwory
  9. choroby gruczołów wewnątrzwydzielniczych – cukrzycowa kwasica ketonowa, przełom nadnerczowy, przełom tarczycowy, nadczynność i niedoczynność przytarczyc
  10. choroby układu moczowego – mocznica, kolka nerkowa, odmiedniczkowe zapalenie nerek
  11. inne choroby – zawał serca, niewydolność serca, hipotensja, zespół żyły głównej górnej, hiperwitaminoza A lub D, przewlekłe głodzenie, ostra porfiria przerywana, nudności i wymioty pooperacyjne, radioterapia
  12. przyczyny fizjologiczne – ciąża, pewne bodźce zapachowe, smakowe i wzrokowe.

Wymioty po posiłku

Wymioty w krótkim czasie po posiłku mogą być skutkiem: zwężenia odźwiernika żołądka (z powodu choroby wrzodowej, nowotworu), ostrego zapalenia pęcherzyka żółciowego, trzustki lub zapalenia żołądka, nadwrażliwości pokarmowej lub zaburzeń psychicznych: jadłowstrętu psychicznego, bulimii lub depresji.

Czy nudności i wymioty mogą być groźne?

Wymioty budzą naturalny niepokój, ponieważ są nie tylko bardzo uciążliwe i nieprzyjemne, ale rodzą też lęk dotyczący ich możliwych przyczyn. Często, szczególnie w początkowej fazie diagnostyki, lekarz również nie potrafi określić przyczyny wymiotów, co pogłębia lęk pacjenta. Należy odróżnić wymioty od regurgitacji lub ruminacji (patrz wyżej).

Wymioty niezależnie od przyczyny powodują szkodliwe następstwa wynikające z utraty wody i elektrolitów. Znaczna utrata wody może powodować różnego stopnia odwodnienie, a utrata elektrolitów może prowadzić do licznych zaburzeń, w tym groźnych nieprawidłowości pracy serca i objawów neurologicznych. Dlatego wymioty, szczególnie obfite i utrzymujace się dłużej, wymagają nie tylko diagnostyki w celu określenia ich przyczyny i wdrożenia odpowiedniego leczenia, ale także uzupełnienia strat wody i elektrolitów, które jest szczególnie pilne u dzieci i pacjentów w podeszłym wieku, u których objawy odwodnienia i zaburzenia elektrolitowe rozwijają się szybciej niż u zdrowych osób dorosłych. Wyrównywanie strat wody i elektrolitów spowodowanych przez wymioty wymaga podawania odpowiednich płynów wieloelektrolitowych. Ponieważ wymioty mogą utrudniać lub uniemożliwiać podanie odpowiedniej ilości takich płynów drogą doustną, konieczne może być ich podawanie dożylnie w formie kroplówek. Takie postępowanie wymaga przyjęcia pacjenta na SOR lub na oddział szpitalny.

Innymi powikłaniami wymiotów mogą być: zachłyśnięcie i zachłystowe zapalenie płuc, pęknięcie ściany przełyku, linijne pęknięcia błony śluzowej w rejonie połączenia żołądkowo-przełykowego oraz niedożywienie przy długotrwałych, przewlekłych wymiotach.

Nudności i wymioty - badania

Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, badaniu przedmiotowym (fizykalnym) i badaniach dodatkowych. Często już zebranie dokładnego wywiadu i badanie fizykalne rozstrzygają o rozpoznaniu – typowe dolegliwości towarzyszą np. zatruciu pokarmowemu (biegunka), chorobom błędnika (zawroty głowy „jak na karuzeli”), zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych (ból głowy, sztywność karku), zapaleniu otrzewnej (ból brzucha, zatrzymanie stolca i wiatrów), czy anginie u dzieci (charakterystyczny obraz gardła). W części przypadków powód wymiotów jest oczywisty (np. u chorego na nowotwór, który przyjmuje chemioterapię lub osoby, która nadużyła alkoholu) i można go ustalić na podstawie samego wywiadu lekarskiego. Z drugiej strony u każdej kobiety z nudnościami i wymiotami o niejasnej przyczynie, która może być w ciąży, należy natychmiast wykonać test ciążowy, a do chwili uzyskania wyniku nie należy jej podawać żadnych leków.

W innych przypadkach pomocne są badania laboratoryjne krwi (np. duże stężenie glukozyśpiączce cukrzycowej, kreatyninymocznika w mocznicy, hormonów tarczycy w chorobach tego narządu, bilirubinywirusowym zapaleniu wątroby, troponiny w świeżym zawale serca). Podobne znaczenie ma zbadanie moczu chorego – charakterystyczne zmiany obserwuje się w przebiegu cukrzycy, chorób nerek, różnego rodzaju chorobach wątroby, itp.

Jeśli taka wstępna ocena pacjenta nie daje jasnej odpowiedzi na pytanie o przyczynę nudności/wymiotów, lekarz rozważy wykonanie dalszej diagnostyki. Mogą to być na przykład:

  • badania obrazowe czaszki (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny), jeśli podejrzenie kieruje się w stronę chorób OUN
  • nakłucie lędźwiowe z pobraniem płynu mózgowo-rdzeniowego (podejrzenie krwotoku podpajęczynówkowego lub zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych)
  • badanie radiologiczne klatki piersiowej (zapalenie płuc)
  • EKG i ew. koronarografia w razie podejrzenia zawału serca
  • endoskopia górnego odcinka przewodu pokarmowego (zwłaszcza w razie podejrzenia uszkodzenia błon śluzowych tego odcinka, jak w chorobie refluksowej przełyku lub chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy)
  • USG lub tomografia komputerowa brzucha w podejrzeniu innych chorób przewodu pokarmowego.

Czasem wymioty są jednym z objawów poważnego stanu, jakim jest niedrożność przewodu pokarmowego. Wskazuje na to ostry ból brzucha z wymiotami lub nagłym zatrzymaniem gazów i stolca. Objawy gwałtownie się rozwijają i stanowią zagrożenie życia, niezbędne jest leczenie chirurgiczne.

Rzadko zdarza się, że nie udaje się ustalić przyczyny nudności i wymiotów opisanym wyżej postępowaniem. Zwykle dotyczy to wymiotów przewlekłych, czyli trwających ponad 7 dni. Wówczas konieczna może być dodatkowa diagnostyka, taka jak konsultacja endokrynologa (lista chorób narządów wydzielania wewnętrznego powodujących wymioty i nudności jest długa, a najbardziej typowe przyczyny to choroby tarczycy lub przytarczyc), pobranie wycinków z błony śluzowej przewodu pokarmowego, badania czynnościowe (tzw. elektrofizjologiczne) motoryki górnego odcinka przewodu pokarmowego lub konsultacje psychologa i psychiatry (wymioty mogą być objawem bulimii, anoreksji lub mają podłoże psychogenne).

Wymioty – postępowanie i unikanie

Nudności i wymioty słabo nasilone, o oczywistej przyczynie (choroba lokomocyjna, nadużycie alkoholu, potwierdzona ciąża, przykre zapachy czy wyobrażenia) nie wymagają natychmiastowej konsultacji lekarza. W części przypadków wystarczy unikanie wywołującej je przyczyny. Same nudności można często powstrzymać bardzo głębokim i powolnym oddychaniem. Należy również pamiętać, że w części przypadków nie ma sensu wstrzymywać wymiotów, gdyż mają one charakter obronny, usuwają truciznę z organizmu (najlepszym przykładem jest nadużycie alkoholu). Nie zawsze celowe jest również leczenie wymiotów u kobiet w ciąży, chociaż w razie tzw. niepowściągliwych wymiotów ciężarnych, konieczna jest wizyta u ginekologa i zastosowanie odpowiedniego leczenia.

Osoby, u których przyczynę wymiotów zdiagnozowano, a pojawiają się one ponownie, powinny unikać sytuacji i pokarmów, które je wywołują (np. w chorobach żołądka, dwunastnicy, trzustki, dróg żółciowych i wątroby). Należy też unikać leków, które powodują nudności i wymioty (np. niesteroidowych leków przeciwzapalnych, preparatów naparstnicy).

Gdy przyczyna wymiotów jest niejasna i mają one charakter nawracający i przewlekły (nawet jeśli nie są bardzo nasilone), należy zgłosić się do lekarza rodzinnego.

U osób z chorobami powodującymi wymioty, takimi jak depresja, cukrzyca, choroby nerek i tarczycy, konieczne jest prawidłowe leczenie choroby podstawowej.

Wymioty – kiedy potrzebna jest pilna konsultacja lekarza

Pilna konsultacja lekarza jest konieczna gdy wymioty rozwijają się gwałtownie lub towarzyszą im inne ciężkie objawy chorobowe (np. wysoka gorączka, silny ból głowy, klatki piersiowej, jamy brzusznej lub okolicy lędźwiowej). Objawem alarmowym są także wymioty z krwią lub tzw. wymioty fusowate, czyli zawierające treść przypominającą fusy z kawy, a które są objawem krwawienia z przewodu pokarmowego. Zobacz: Krwiste lub fusowate wymioty.

Należy pamiętać, że ciężkie wymioty mogą prowadzić nawet do bardzo poważnego odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych.

03.08.2022
Zobacz także
  • Jakie mogą być przyczyny uporczywych mdłości i wymiotów?
  • Wymioty występujące od razu po spożyciu posiłku
  • Wymioty po wysiłku fizycznym
  • Wymioty a ostre przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka
  • Ból brzucha: skąd się bierze i w jakich przypadkach należy się zgłosić do lekarza
  • Odbijanie
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta