Paciorkowiec - czym jest i jakie choroby wywołuje?

Paciorkowce (streptokoki) to bakterie, które mogą powodować różne choroby, m.in. anginę, ostre bakteryjne zapalenie ucha środkowego, zapalenie płuc i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. W leczeniu zakażeń paciorkowcowych stosuje się antybiotyki.

Co to są paciorkowce?

Paciorkowce, inaczej streptokoki (od łacińskiej nazwy Streptococcus) to Gramm dodatnie bakterie o kulistym kształcie. Zakażenie paciorkowcami może wywoływać różne choroby, m.in. zapalenie gardła i migdałków podniebiennych (anginę), płonicę, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie płuc, różę czy martwicze zapalenie powięzi. Nie wszystkie paciorkowce powodują choroby, niektóre z nich (nawet te potencjalnie powodujące choroby) mogą się znajdować we florze bakteryjnej jamy ustnej, gardła, skóry zdrowego człowieka.

Rodzaje paciorkowców

Paciorkowce dzieli się na grupy ze względu na ich zdolność do wywoływania hemolizy, czyli rozpadu krwinek czerwonych (erytrocytów). W medycynie największe znaczenie mają paciorkowce alfa-hemolizujące: Streptococcus pneumoniae (pneumokoki) i Streptococcus viridans oraz paciorkowce beta-hemolizujące grupy A i B: Streptococcus pyogenes (A) i Streptococcus agalactiae (B).

Streptokoki alfa-hemolizujące (α-hemolizujące)

Do grupy paciorkowców alfa-hemolizujących należą S. pneumoniae i S. viridans.

Streptococcus pneumoniae, czyli dwoinka zapalenia płuc (potocznie: pneumokoki)

Pneumokoki występują tylko u ludzi, a miejscem ich bytowania jest nosowa część gardła. Osiedlając się na błonie śluzowej nosa lub gardła, pneumokoki często nie wywołują objawów choroby u ogólnie zdrowych osób i prowadzą do rozwoju nosicielstwa (czyli stanu, kiedy w badaniach, np. w wymazie, można zidentyfikować bakterię, ale nie powoduje ona choroby). Częstość nosicielstwa pneumokoków jest bardzo zróżnicowana i zależy od wielu czynników, m.in. od wieku – szacuje się, że dotyczy 20–60% dzieci w wieku szkolnym oraz 5–10% dorosłych. Czas utrzymywania się nosicielstwa również jest dłuższy u dzieci niż u dorosłych.

Pneumokoki przenoszą się z człowieka (chorego lub nosiciela) na człowieka drogą kropelkową lub przez kontakt bezpośredni z osobą chorą/nosicielem. Okres wylęgania nie jest dokładnie znany. Szacuje się, że wynosi on około 1–3 dni. Nie jest również znany dokładny okres zakaźności. Po rozpoczęciu skutecznego leczenia przeciwbakteryjnego (antybiotykoterapii) pacjent może być nadal źródłem zakażenia przez <24 godziny.

Pneumokoki mogą powodować różne choroby.

W wyniku kontaktu z pneumokokiem może się rozwinąć:

• bezobjawowe nosicielstwo (opisane powyżej),
• tzw. zakażenie nieinwazyjne błon śluzowych (np. zapalenie ucha środkowego lub zapalenie zatok) albo
• zakażenie inwazyjne, np.
  • krwi (bakteriemia utajona, czyli obecność bakterii we krwi i posocznica),
  • ośrodkowego układu nerwowego (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) lub
  • tkanek (zapalenie płuc, ropne zapalenie stawów i in.).

Zdecydowanie rzadziej pneumokoki są przyczyną zapalenia wsierdzia, osierdzia, otrzewnej, skóry, kości, tkanek miękkich lub spojówek.

Streptococcus viridans

Streptococcus viridans (paciorkowiec zieleniący) może występować w jamie ustnej i przyczyniać się do powstawiania próchnicy, zakażeń okołozębowych, a także powodować zapalenie wsierdzia.

Paciorkowce beta-hemolizujące (β-hemolizujące)

W medycynie największe znaczenie mają paciorkowce beta-hemolizujące z grupy A i B. Należą do nich: Streptococcus pyogenes (A) i Streptococcus agalactiae (B).

Zakażenie paciorkowcem grupy A Streptococcus pyogenes jest wiodącą bakteryjną przyczyną zapalenia gardła i migdałków (anginy) u dorosłych i dzieci na całym świecie. Jest także jedną z niewielu przyczyn zapalenia migdałków lub gardła, w przypadku których zalecane jest leczenie antybiotykami. Może powodować też inne choroby, takie jakie płonica (szkarlatyna) i róża.

Ryc. 1. Wysypka na przedramieniu przy szkarlatynie

Rzadziej zakażenie tą bakterią jest przyczyną poważniejszych chorób, takich jak bakteryjne ropne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, paciorkowcowy zespół wstrząsu toksycznego, martwicze zapalenie powięzi lub mięśni, bakteriemia/sepsa i zapalenie płuc. Choroby te najczęściej dotyczą niemowląt, młodszych dzieci oraz osób w podeszłym wieku.

Paciorkowiec Streptococcus pyogenes w gardle

Obecność paciorkowca Streptococcus pyognes w gardle (potwierdzona np. w wymazie z gardła) nie zawsze wymaga leczenia. Lekarz zleci antybiotykoterapię pacjentom, u których paciorkowiec jest przyczyną choroby – zapalenia gardła i migdałków (anginy). Bezobjawowi nosiciele paciorkowca, czyli osoby, które nie mają objawów zapalenia gardła, zazwyczaj nie wymagają leczenia. Do objawów anginy paciorkowcowej należą między innymi: silny ból gardła i ból podczas połykania, ból głowy, wysoka gorączka (>38°C), zaczerwienienie gardła, czasem z towarzyszącym obrzękiem, wybroczyny, czyli czerwone plamki na błonie śluzowej podniebienia, powiększone węzły chłonne na szyi (z przodu), które mogą boleć przy dotyku. Angina paciorkowcowa zaczyna się nagle, nie towarzyszy jej kaszel ani katar. Przeczytaj więcej: Angina – objawy, przyczyny, leczenie

Ryc. 2. Angina paciorkowcowa i malinowy język. Źródło: Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna

W porównaniu z osobami z objawowym zapaleniem gardła wywołanym paciorkowcem, u nosicieli występuje znacznie mniejsze ryzyko, że przeniosą zakażenie na inne osoby. Jest również bardzo mało prawdopodobne, aby u nosicieli rozwinęły się powikłania.

Streptococcus pyogenes – paciorkowcowe zakażenie skóry

Chorobą skóry i tkanki podskórnej wywołaną przez paciorkowce beta-hemolizujące grupy A, głównie Streptococcus pyogenes (niekiedy paciorkowce z grup C i G) jest róża. Jest to ostra choroba zapalna skóry i tkanki podskórnej o nagłym początku i szybkim przebiegu. Objawem róży jest naciek zapalny: skóra staje się żywoczerwona, błyszcząca, obrzęknięta, bolesna przy dotyku, cieplejsza. Naciekowi zapalnemu towarzyszą obrzęki, ponieważ paciorkowce rozsiewają się m.in. poprzez naczynia chłonne. Oprócz zmian skórnych, chorobie często towarzyszą objawy ogólne: dreszcze, wysoka gorączka i złe samopoczucie. Przeczytaj więcej: Róża (choroba skóry) - objawy, przyczyny i leczenie

Streptococcus pyogenes – zapobieganie rozprzestrzenianiu się

Skutecznym sposobem ograniczania rozprzestrzeniania się paciorkowca jest odpowiednia higiena rąk oraz zakrywanie ust i nosa przedramieniem podczas kaszlu i kichania. Higiena rąk jest szczególnie ważna po kaszlu i kichaniu oraz podczas przygotowania żywności lub jedzenia. Po 12 godzinach od rozpoczęcia antybiotykoterapii ryzyko, że chora osoba zakazi innych, jest dużo mniejsze. Dlatego osoby z anginą paciorkowcową powinny pozostać w domu (nie chodzić do pracy, szkoły, przedszkola) dopóki mają gorączkę i nie upłynie co najmniej 12–24 godzin od rozpoczęcia odpowiednej antybiotykoterapii.

Streptococcus agalactiae

Streptococcus agalactiae, czyli paciorkowiec beta-hemolizujący z grupy może kolonizować drogi rodne i przewód pokarmowy. Powoduje on zakażenia u dorosłych, noworodków, niemowląt i kobiet w ciąży.

Streptococcus agalactiae u kobiet w ciąży

Streptococcus agalactiae u kobiet w ciąży i w połogu jest częstą przyczyną tzw. bezobjawowej bakteriurii (czyli obecności bakterii w moczu bez innych objawów), zakażenia układu moczowego, zakażenia dróg rodnych, zakażenia rany po cesarskim cięciu, poporodowego zapalenia macicy, zapalenia płuc, posocznicy połogowej i bakteriemii (czyli obecności bakterii we krwi). Streptococcus agalactiae może również powodować zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie wsierdzia, choć rzadko.

Ryc. 3. Łokieć pacjentki w ciaży zakażonej paciorkowcem grupy B. Fot. Public Health Image Library (PHIL)

U noworodków do zakażenia dochodzi w macicy lub w trakcie porodu, podczas przejścia przez pochwę. Zakażenie może spowodować sepsę, zapalenie płuc i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Z tego powodu stosuje się antybiotykoterapię śródporodową u kobiet, u których stwierdza się zakażenie S. agalactiae.

U dorosłych niebędących w ciąży Streptococcus agalatiae może spowodować sepsę, zakażenia tkanek miękkich i inne zakażenia ogniskowe u nieciężarnych dorosłych.

Paciorkowce – leczenie

W leczeniu zakażeń paciorkowcowych stosuje się antybiotyki. Ze względu na to, że paciorkowce mogą powodować poważne choroby o ciężkim przebieg, np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy posocznicę, to w tych przypadkach leczenie musi się odbywać w szpitalu.