×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Wskazania i przeciwwskazania do stosowania preparatów z błonnikiem – czy błonnik jest odpowiedni dla wszystkich?

Joanna Chłopicka
Zakład Bromatologii
Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Wpływ błonnika na organizm człowieka jest zróżnicowany – z jednej strony wykazuje działanie dobroczynne, zarówno w profilaktyce, jak i we wspomaganiu procesu leczenia pewnych dolegliwości, z drugiej zaś nie działa korzystnie, a nawet powoduje zaostrzenie objawów niektórych zaburzeń.


Fot. pixabay.com

Błonnik pokarmowy stosowany w preparatach (suplementy diety) pochodzi głównie ze ścian komórek roślinnych. Pod względem chemicznym są to najczęściej polimery węglowodanowe, odporne na hydrolizę przez enzymy trawienne znajdujące się w jelicie cienkim; czasem mogą być fermentowane przez bakterie jelitowe.

Efekty działania błonnika

Efekt działania błonnika na organizm człowieka zależy od jego struktury. Większość wyników badań dotyczących działania błonnika dotyczy poszczególnych składników wyizolowanych z roślin, i to właśnie takie myślenie, bez uwzględnienia złożonej struktury błonnika, może doprowadzić do błędnych wniosków dotyczących spodziewanych efektów fizjologicznych spożywania błonnika.

Wyniki badań wskazują na to, że błonnik wywierający działanie głównie przeczyszczające w niewielkim stopniu ulega procesom fermentacji, pozostaje w prawie niezmienionym pod względem struktury stanie na całej długości przewodu pokarmowego i wiąże spore ilości wody. Wszystko to wpływa na zmianę konsystencji stolca, ułatwia wypróżnianie i skraca czas pasażu jelitowego. Błonnik nierozpuszczalny – np. celuloza i hemiceluloza B, lignina – mechanicznie pobudza błonę śluzową jelit, czym powoduje wydzielanie wody i śluzu do światła jelita i ułatwia wypróżnianie się.

Niektóre rodzaje włókien roślinnych należące do frakcji błonnika rozpuszczalnego (tworzącego żel), np. inulina, hemiceluloza A i pektyny, ulegają znacznej fermentacji w jelitach, wręcz opóźniają opróżnianie żołądka, nie wpływają znacząco na zwiększenie masy kałowej, spowalniają proces mieszania pokarmu w jelicie cienkim i działają właściwie przeciwnie do frakcji błonnika nierozpuszczalnego. Łatwo fermentujące składniki należące do błonnika o właściwościach żelotwórczych w niewielkim stopniu wpływają na zawartość wody w kale i wydajność wypróżniania, nie mogą więc powodować efektu przeczyszczającego.

Aby uzyskać odpowiedni efekt działania błonnika, trzeba analizować skład preparatu zawierającego błonnik i zwrócić uwagę na to, która jego frakcja w nim dominuje. Czasami jest to trudne, ponieważ budowa błonnika jest złożona i ciężko wyodrębnić poszczególne jego składniki ze względu na budowę i wynikające z niej właściwości.

W formułowaniu zaleceń żywieniowych dla osób z różnymi chorobami lub dolegliwościami często zaleca się spożywanie błonnika pokarmowego, ale nie uwzględnia jego złożoności. Na przykład nie określa się, czy bardziej pożądana jest frakcja rozpuszczalna, czy nierozpuszczalna, chociaż obecnie wiadomo, że do błonnika zalicza się różne związki, które znacznie się różnią pod względem właściwości biologicznych, chemicznych i fizjologicznych. Błonnik rozpuszczalny znajduje się w: owsie i otrębach owsianych, jęczmieniu, siemieniu lnianym, owocach i warzywach, orzechach, fasoli, roślinach strączkowych, soi i soczewicy. Natomiast źródłem błonnika nierozpuszczalnego są: chleb pełnoziarnisty, nasiona i skórki niektórych owoców i warzyw, a także orzechy. Dla przypomnienia, do błonnika częściowo lub słabo fermentującego można zaliczyć: celulozę (występuje w wielu warzywach i otrębach), hemicelulozę (występuje w ziarnach wielu zbóż), ligniny (znajdują się w zdrewniałych częściach roślin), woski roślinne oraz skrobię oporną (kukurydza, ziemniaki, zboża, rośliny strączkowe, zwłaszcza po obróbce cieplnej). Błonnik dobrze fermentujący to: ß-glukany (występujące w ziarnach owsa, jęczmienia i żyta), pektyny (owoce, warzywa, rośliny strączkowe, buraki cukrowe, ziemniaki), gumy naturalne, inulina (cykoria, słonecznik bulwiasty, cebula, pszenica) oraz oligosacharydy (cukry proste lub krótkołańcuchowe, pochodne fruktozy FOS, galaktozy GOS).

Błonnik pokarmowy i jego wpływ na wybrane jednostki chorobowe

Wiele badań epidemiologicznych wskazuje na silny związek między ilością spożywanego błonnika pokarmowego a częstością występowania takich chorób, jak: otyłość, cukrzyca typu 2, miażdżyca, choroby sercowo-naczyniowe, nowotwory (zwłaszcza jelita grubego), kamica żółciowa, wrzodziejące zapalenie okrężnicy czy uchyłkowatość jelita grubego. Zwiększone spożycie błonnika wpływa na regulowanie stężenia glukozycholesterolu we krwi, zmniejszenie zaburzeń żołądkowo-jelitowych (refluks, nadkwaśność), lepszą kontrolę sytości, a także złagodzenie dolegliwości spowodowanych żylakami odbytu (hemoroidy). Suplementy diety i preparaty zawierające błonnik mogą być więc pomocne zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu wielu chorób.

Błonnik a nadwaga i otyłość

Wskazania dotyczące zwiększonego spożycia błonnika u osób z nadwagą lub otyłością są rezultatem analizy wielu badań. Wyniki badań epidemiologicznych, czyli badań przeprowadzonych wśród dużych populacji ludzi, potwierdzają, że wpływ spożywania błonnika na masę ciała jest silnie zaznaczony, a jego duże spożycie jest odwrotnie proporcjonalne do masy ciała i ilości tkanki tłuszczowej badanych. Dodanie błonnika do diety – czy to w postaci naturalnych produktów, czy suplementów – ogólnie zmniejsza spożycie pokarmów, a co za tym idzie i masę ciała. Stwierdzono, że duże spożycie błonnika może zmniejszyć ilość tkanki tłuszczowej w okolicach brzucha. Wyniki badań pokazały, że nawet bez znaczących ograniczeń kalorycznych spożywanie przez 5 lat dodatkowo 10 gramów dziennie błonnika rozpuszczalnego wpłynęło na zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej o prawie 4% .

Badano również wpływ spożywania błonnika pokarmowego na odczuwanie głodu, sytości, spożycie energii i skład ciała zdrowych osób. Zgodnie z większością wyników badań zwiększenie ilości rozpuszczalnego oraz nierozpuszczalnego błonnika zwiększało uczucie sytości po posiłku i zmniejszało odczucie głodu. Nawet w przypadku braku ograniczenia spożycia energii w diecie zwiększone dzienne spożycie błonnika w ilości 14 gramów wiązało się z 10% spadkiem poboru energii i utratą masy ciała u badanych o średnio 2 kg w ciągu 4 miesięcy. U osób otyłych zaobserwowano jeszcze lepsze efekty zwiększenia spożycia błonnika i szybszej, i większą utratę masy ciała niż u osób z niewielką nadwagą. Obserwowane zmiany w poborze energii i masie ciała występowały zarówno wtedy, gdy błonnik pochodził z produktów naturalnie bogatych w ten składnik, jak i wówczas, gdy pochodził z suplementu diety czy preparatu zawierającego błonnik.

Gdyby ludzie dorośli zwiększyli spożycie błonnika do ilości powyżej 25 g dziennie, mogłoby to pomóc w ograniczeniu rozpowszechniania się otyłości w różnych populacjach. Żywność o wysokiej zawartości błonnika ma znacznie mniejszą gęstość energetyczną niż żywność przetworzona – wysokotłuszczowa i wysokokaloryczna. Uważa się, że im więcej błonnika spożywamy w diecie, tym mniej kalorii i składników odżywczych (np. wysokokalorycznych tłuszczów) dostarczamy do organizmu. Produkty z błonnikiem wymagają dłuższego żucia, co powoduje większe wydzielanie śliny i soków żołądkowych, w wyniku czego rozszerzają się ściany żołądka i zwiększa odczucie sytości.

Dodatkowo błonnik pokarmowy zmniejsza czas opróżniania żołądka, w związku z tym spowalnia się wchłanianie energii i składników odżywczych, a to prowadzi między innymi do zmniejszenia poposiłkowego stężenia glukozy i tłuszczów. Zwiększenie stężenia glukozy we krwi po spożyciu produktów wysokobłonnikowych jest powolniejsze, wolniej też wydziela się insulina, co zapobiega wahaniom poziomów cukru we krwi. Takie korzystne efekty są najbardziej widoczne u osób chorujących na cukrzycę. W tej grupie chorych zaleca się dzienne spożycie od 25 do 50 g błonnika (od 15 do 25 g / 1000 kcal), najlepiej pozyskanego ze zbóż. Zwiększone spożycie pokarmów bogatych w błonnik może przynieść ogromne korzyści w profilaktyce cukrzycy typu 2, szczególnie u osób z grupy o dużym ryzyku.

Błonnik pokarmowy a miażdżyca

Wiele badań epidemiologicznych wykazało słabą zależność między ilością spożywanego błonnika a ryzykiem rozwoju miażdżycy. Dalsze badania uwzględniające wpływ różnego rodzaju błonnika na rozwój chorób sercowo-naczyniowych pokazały, że błonnik rozpuszczalny w znacznym stopniu przyczynia się do zmniejszenia stężenia we krwi tłuszczów nasyconych, cholesterolu i triglicerydów, zmniejszając tym samym ryzyko zachorowania na choroby układu sercowo-naczyniowego. Obecnie uważa się, że spożywanie zarówno błonnika rozpuszczalnego, który spowalnia wchłanianie cholesterolu w jelitach (np. gumy, ß-glukany, pektyny śluzy), jak i nierozpuszczalnego, który usuwa nadmiar tłuszczów z jelita przez przyspieszenie pasażu jelitowego (celuloza, ligniny), korzystnie wpływa na prawidłowy profil lipidowy krwi i spowolnia rozwój miażdżycy. Błonnik zwiększa również wydalanie kwasów żółciowych z jelit i w ten sposób pośrednio zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi. Błonnik rozpuszczalny i cząsteczki skrobi opornej przyczyniają się do zwiększenia liczby dobroczynnych bakterii (probiotyków) w jelicie grubym i do zwiększonego wytwarzania krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (np. kwas octowy, kwas masłowy, kwas propionowy), które także pomagają zmniejszyć stężenie krążącego cholesterolu.

Dieta przeciwmiażdżycowa powinna dostarczać 20–40 gramów błonnika – głównie jego rozpuszczalnej frakcji – a duże spożycie błonnika całkowitego pochodzącego zarówno z diety, jak i z suplementów obniża ryzyko wystąpienia chorób serca. Większe spożycie błonnika wiąże się z niższym ryzykiem rozwoju zarówno chorób sercowo-naczyniowych, jak i choroby niedokrwiennej serca.

Błonnik pokarmowy a choroby nowotworowe

Analizy wielu badań wskazują, że zwiększone spożycie błonnika wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego. Uzyskane wyniki nie są jednak spójne, ponieważ nie uwzględniają mechanizmów takiego działania. Analizując wpływ błonnika na zwiększenie masy kału, skrócenie czasu przejścia treści pokarmowej w układzie pokarmowym i na związane z tym zmniejszenie czasu kontaktu potencjalnych karcynogenów z błoną śluzową jelita, stwierdzono, że długotrwała, zwiększona konsumpcja błonnika może chronić przed występowaniem raka okrężnicy i odbytu. Dodatkowe czynniki wpływające na zmniejszenie ryzyka zachorowania na nowotwór jelita grubego – wpływ błonnika rozpuszczalnego na rozwój flory jelitowej i związane z tym obniżenie pH treści jelitowej i zwiększona produkcja kwasów tłuszczowych o krótkim łańcuchu – mają właściwości hamujące proliferację (podział) i pobudzają procesy apoptozy, czyli zaprogramowanej śmierci komórek nowotworowych.

Obserwując przez 14 lat populację 61 433 kobiet w Szwecji, zaobserwowano zależność pomiędzy ilością spożywanych produktów pełnoziarnistych a ryzykiem wystąpienia nowotworu jelita grubego. W czasie trwania tego badania u 805 uczestniczek zdiagnozowano nowotwór jelita grubego. W tej grupie wykazano, że spożywanie więcej niż 4,5 porcji produktów pełnoziarnistych (pełnoziarniste żytnie pieczywo chrupkie, pełnoziarnisty chleb żytni, płatki zbożowe) dziennie istotnie obniża ryzyko zachorowania na nowotwór okrężnicy, w porównaniu z kobietami, które spożywały błonnik w ilości mniejszej niż 1,5 porcji. Dotyczyło to szczególnie błonnika spożywanego wraz z produktami zbożowymi.

Inne badania wykazały, że duże spożycie – 28 g dziennie – błonnika pokarmowego pochodzącego również ze zbóż oraz z pełnoziarnistych produktów zbożowych powodowało zmniejszenie ryzyka zachorowania na raka jelita, w porównaniu ze spożyciem jedynie 12 g błonnika dziennie. Co więcej, większe spożycie błonnika już po rozpoznaniu raka jelita grubego było związane z mniejszą śmiertelnością ogólną.

Badano również, czy spożywanie błonnika jest skorelowane ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania na raka piersi u kobiet w wieku pomenopauzalnym. Siedmioletnia obserwacja wykazała, że u kobiet, które spożywały przynajmniej 26 gramów błonnika dziennie, występowało ryzyko zachorowania zmniejszone o 13%, w porównaniu z kobietami, których dieta dostarczała jedynie 11 gramów błonnika w całodziennej racji pokarmowej. Ta zależność była szczególnie widoczna w przypadku nowotworów niehormonozależnych, co sugeruje, że błonnik pokarmowy może odgrywać ważną rolę w profilaktyce rozwoju nowotworów piersi u kobiet po menopauzie.

W innych badaniach podjęto próbę wyjaśnienia wpływu spożycia pełnoziarnistych produktów spożywczych zawierających duże ilości błonnika na ryzyko wystąpienia nowotworu trzustki. Stwierdzono, że spożywanie w ciągu dnia więcej niż 480 gramów produktów pełnoziarnistych, takich jak płatki lub otręby owsiane, kasze, ryż niepolerowany, istotnie zmniejszało ryzyko zachorowania na nowotwór trzustki, w porównaniu z osobami, które spożywały tych produktów mniej niż 240 gramów dziennie. Ponadto spożycie samego błonnika pokarmowego obniżało to ryzyko o 30–35%. W prospektywnym badaniu przesiewowym stwierdzono, że u osób spożywających najwyższą ilość błonnika zmniejszyło się ryzyko wystąpienia gruczolaka jelita grubego i dystalnego raka okrężnicy i że ten ochronny wpływ błonnika pokarmowego pochodzącego głównie ze zbóż i owoców może się rozpocząć już we wczesnej fazie rozwoju nowotworów jelita grubego i w znacznym stopniu opóźnić rozwój zaawansowanej postaci nowotworu. Większe spożycie błonnika może także obniżyć ryzyko zachorowania na nowotwory szyi (jamy ustnej i gardła).

Błonnik pokarmowy a kamica żółciowa

Zmniejszone spożycie błonnika jest jednym z czynników wpływającym na rozwój kamicy żółciowej. Chorym na kamicę żółciową zaleca się znaczne zwiększenie ilości błonnika w diecie, ponieważ wpływa on na prawidłowe obkurczanie się pęcherzyka żółciowego przez pobudzający wpływ na perystaltykę jelit. Inne ważne działanie błonnika u tych chorych obejmuje jego wpływ na wchłanianie kwasów żółciowych, a przez to modyfikowanie składu żółci i ograniczenie tworzenia się złogów w pęcherzyku żółciowym. Z badań oceniających związek między konsumpcją błonnika pokarmowego a rozwojem kamicy żółciowej wynika, że większe spożycie, zwłaszcza nierozpuszczalnego błonnika może zmniejszyć ryzyko operacji woreczka żółciowego u kobiet. U kobiet, które spożywały największą ilość błonnika pokarmowego frakcji nierozpuszczalnej, stwierdzono zmniejszone o 17% ryzyko operacji usunięcia woreczka żółciowego, w porównaniu z kobietami spożywającymi najmniejsze jego ilości. W kamicy żółciowej zaleca się spożywanie błonnika w ilości 35–45 gramów.

Błonnik pokarmowy a uchyłkowatość jelita grubego

Kolejna choroba, w której zaleca się spożywanie dużej ilości błonnika, to uchyłkowatość jelita grubego. Uchyłki, czyli uwypuklenia ściany jelita na zewnątrz narządu, klasyfikowane są jako rodzaj przepukliny błony śluzowej przez błonę mięśniową jelita. Uważa się, że jedną z przyczyn ich powstania jest niewielkie spożycie błonnika pokarmowego (uchyłki jelita grubego praktycznie nie występują u wegetarian). Zgodnie z prowadzonymi w Polsce badaniami średnie spożycie błonnika u osób ze stwierdzonymi uchyłkami wynosi 12,6 g/dobę, w porównaniu z zalecanym spożyciem 20–30 gramów. Pacjenci z rozpoznaną uchyłkowatością jelita grubego powinni spożywać nawet 20–40 g błonnika pokarmowego dziennie, stopniowo zwiększając jego ilość, począwszy od ok. 20 gramów dziennie. W badaniu populacyjnym stwierdzono, że dzienne spożywanie przez osoby dorosłe przynajmniej 25 gramów błonnika powodowało istotne statystycznie zmniejszenie ryzyka hospitalizacji, a nawet zgonu w wyniku powikłań w przebiegu choroby uchyłkowej jelita grubego.

Błonnik pokarmowy i inne choroby przewodu pokarmowego

Zwiększenie spożycia błonnika zaleca się także w takich chorobach, jak refluks, nadkwaśność i żylaki odbytu (hemoroidy). Wyniki badań sugerują, że większe spożycie błonnika może zmniejszać ryzyko wystąpienia refluksu. U osób spożywających pełnoziarniste pieczywo stwierdza się znacznie mniejsze ryzyko wystąpienia tej dolegliwości niż u preferujących pieczywo białe. Obserwacje te próbuje się tłumaczyć zdolnością włókna pokarmowego do wiązania tlenku azotu, który powstaje w żołądku w wyniku trawienia produktów spożywczych i przyczynia się do powstania refluksu, ponieważ obniża ciśnienie w dolnym zwieraczu przełyku. Ponadto nierozpuszczalna frakcja błonnika (warzywa i produkty pełnoziarniste) może przyspieszać przepływ treści żołądkowej do jelit, co zmniejsza prawdopodobieństwo refluksu żołądkowego.

W badaniach, w których uczestniczyło ponad 65 tysięcy osób, zaobserwowano, że spożycie błonnika było istotnie związane ze zmniejszaniem się nasilenia choroby refluksowej. W tym samym badaniu wykazano ponadto, że osoby wybierające chleb o wyższej zawartości błonnika dwukrotnie częściej odczuwały ulgę w objawach refluksu, w porównaniu ze spożywającymi chleb o mniejszej zawartości błonnika. Sugerowano, że być może podczas trawienia błonnika następuje rozluźnienie mięśni w dolnym zwieraczu żołądka. Chociaż wydaje się, że błonnik może łagodzić objawy refluksu, to jednak zbyt duża ilość lub niektóre jego rodzaje mogą nawet zaostrzyć objawy. Wykazano na przykład, że dieta zawierająca co najmniej 10 gramów skrobi o wysokiej podatności na procesy fermentacji może się znacząco przyczyniać do nasilenia epizodów refluksu. Podobnie przy spożywaniu dużej ilości fruktooligosacharydów (FOS) stwierdzono zwiększenie ilości objawów towarzyszących refluksowi. Należy również zauważyć, że nadwaga i otyłość należą do czynników ryzyka wystąpienia refluksu, a odpowiednie spożycie błonnika pomaga utrzymać prawidłową masę ciała.

Dieta o małej zawartości błonnika – zwłaszcza frakcji nierozpuszczalnej – wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju hemoroidów. W przypadku żylaków odbytu bardzo istotne znaczenie ma odpowiednia miękka konsystencja stolca, umożliwiająca bezbolesne wypróżnienia. W przypadku tej dolegliwości dziennie należy spożywać około 30 gramów błonnika, w tym jedną trzecią powinien stanowić błonnik rozpuszczalny (zwłaszcza w przypadku biegunki). Tak dużą ilość błonnika trzeba wprowadzać do diety stopniowo, ponieważ spożyta jednorazowo może powodować gazy i wzdęcia. Należy ponadto pamiętać o wypijaniu codziennie 8–10 dużych szklanek wody. Bez popijania błonnika dużą ilością wody można uzyskać efekt przeciwny do zamierzonego i zaparcia będą się nasilać, pogarszając objawy spowodowane żylakami odbytu.

Przeciwwskazania do spożywania dużych ilości błonnika

Pomimo ogólnego przekonania, że błonnik jest dobry „na wszystko”, warto zwrócić uwagę na różnice w oddziaływaniu na organizm człowieka w zależności od jego rodzaju. Ważne, czy jest to błonnik rozpuszczalny, czy nie, a także czy jest to błonnik dostarczany z produktami spożywczymi, czy stanowi suplement diety z wyizolowaną frakcją włókna pokarmowego.

Nie można uznać, że spożywanie preparatów z błonnikiem jest równie korzystne jak dostarczanie błonnika pokarmowego, który jest nieodłącznym składnikiem żywności. Klinicznie udowodnione korzyści zdrowotne dla pacjentów spożywających suplementy zawierające błonnik są najczęściej związane z działaniem wyizolowanych frakcji błonnika o specyficznych właściwościach.

Istnieją także przeciwwskazania do spożywania dużej ilości błonnika. Na przykład u chorych na wrzodziejące zapalenie jelit po zastosowaniu diety z małą zawartością błonnika stwierdza się złagodzenie skurczów i bólów brzucha oraz mniejszą częstotliwość wypróżnień. Nie należy zalecać suplementacji błonnika u osób z wrzodami żołądka oraz ze stanami zapalnymi trzustki, wątroby i jelit. Kobiety w ciąży nie powinny przyjmować większej ilości błonnika, zwłaszcza pochodzącego z suplementów diety.

Spożywanie dużych ilości błonnika pokarmowego, w ilości przekraczającej 30 gramów dziennie, może niekorzystnie wpływać na wchłanianie w jelitach składników odżywczych, składników mineralnych, witamin, a także wielu leków; np. zmniejsza się skuteczność działania doustnych środków antykoncepcyjnych. Leki należy przyjmować przynajmniej dwie godziny po spożyciu wysokobłonnikowych produktów i nie podawać preparatów z błonnikiem i leków równocześnie.

Do negatywnych skutków dużego spożycia błonnika zalicza się także zmniejszenie aktywności enzymów trzustkowych, zbyt duże wiązanie kwasów żółciowych i w konsekwencji ograniczenie wchłaniania i trawienia tłuszczu oraz białka.

Preparatów zawierających błonnik nie wolno stosować w niedrożności jelit, u chorych z osłabionymi ruchami perystaltycznymi, w przypadku zablokowania stolca w jelitach oraz u osób z alergią na poszczególne składniki błonnika.

Piśmiennictwo u autora

27.02.2018
Zobacz także
  • Apteczne preparaty z błonnikiem
  • Pokarmowe źródła błonnika
  • Błonnik pokarmowy
  • Czy osoby spożywające dużo błonnika żyją dłużej?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta