×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zakwaszenie organizmu – prawda czy mit?

mgr Mateusz Durbas
dietetyk kliniczny i sportowy
mateuszdurbas.pl

Szeroki dostęp do informacji w dzisiejszych czasach sprawia, że świadomość społeczeństwa w zakresie zdrowia i zdrowego odżywiania znacząco się zwiększa. Mając zatem na uwadze niezliczoną ilość publikowanych każdego dnia w Internecie treści, których wartość merytoryczna nierzadko pozostawia wiele do życzenia, warto przedstawiać popularne twierdzenia w świetle dowodów naukowych.


Fot. Pixabay.com

Zakwaszenie organizmu to jeden z tematów, które w ostatnich latach cieszą się szczególnie dużym zainteresowaniem osób zgłębiających na co dzień wiedzę z zakresu prawidłowego żywienia i zdrowego stylu życia. W Internecie i prasie niezwykle często można znaleźć informacje, że zakwaszenie organizmu jest stałym elementem towarzyszącym niemal każdemu człowiekowi, w związku z czym konieczne jest zastosowanie specjalnej strategii żywieniowej (np. diety „odkwaszającej”) bądź przyjmowanie suplementów diety bogatych w związki o działaniu alkalizującym. Pozostaje więc zadać sobie pytanie, czy rzeczywiście jest to powszechny problem dzisiejszego społeczeństwa, które prowadzi bardzo intensywne życie zawodowe, czy raczej kolejna powszechnie powtarzana półprawda.

Równowaga kwasowo-zasadowa

Podejmując tematykę zakwaszenia organizmu, należy podać definicję równowagi kwasowo-zasadowej, której poważne zaburzenia mogą prowadzić do kwasicy lub zasadowicy. Równowaga kwasowo-zasadowa to stan, w którym zostaje zachowany odpowiedni stosunek kationów i anionów w płynach ustrojowych, warunkujący odpowiednie pH oraz optymalny przebieg procesów życiowych organizmu. Prawidłowe stężenie jonów wodorowych (pH) krwi człowieka dla większości procesów przemiany materii mieści się w granicach 7,35–7,45. Utrzymanie stałego pH krwi wymaga optymalnego funkcjonowania mechanizmów regulacyjnych organizmu, do których zaliczamy system buforów krwi i tkanek, wydalanie nadmiaru CO2 przez płuca, usuwanie kwasów bądź zasad przez nerki oraz produkcję amoniaku. Istotnymi buforami krwi są układy: wodorowęglanowy, hemoglobinianowy i białczanowy. W tkankach z kolei kluczową rolę odgrywa układ fosforanowy. Zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej z całą pewnością są związane z zaburzonym funkcjonowaniem płuc, nerek oraz nieprawidłowym metabolizmem. Co więcej, nawet niewielkie odchylenie od optymalnego zakresu stężenia jonów wodorowych krwi może być groźne dla życia i zdrowia człowieka.

Stan nagromadzenia się we krwi nadmiernych ilości związków o charakterze kwaśnym bądź deficyt substancji o charakterze zasadowym, który wywołuje zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej i obniżenie jej pH w kierunku kwasowym, nazywa się kwasicą lub acydozą. Wyróżnia się kwasicę metaboliczną lub oddechową. Na przykład kwasica ketonowa występuje w niewyrównanej cukrzycy, przy zwiększonym stężeniu ciał ketonowych (acetonu, kwasu acetooctowego, kwasu ß-hydroksymasłowego), a kwasica mleczanowa, charakteryzująca się zwiększonym stężeniem kwasu mlekowego we krwi, pojawia się w stanach niedotlenienia organizmu. Z kolei zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej prowadzące do zwiększenia stężenia jonów wodorowych krwi w wyniku na przykład nagromadzenia się w niej nadmiernych ilości substancji o charakterze zasadowym nazywa się zasadowicą lub alkalozą.

Żywienie a pH krwi i moczu

Stałość stężenia jonów wodorowych jest jednym z podstawowych warunków prawidłowego przebiegu procesów życiowych. Żywienie w bardzo nieznacznym stopniu może wpływać na pH krwi; według doniesień naukowych może to być wpływ w zakresie 0,01–0,02 jednostek. Większe zmiany obserwowane są w pH moczu, które może zmieniać się nawet o ponad 1 jednostkę w zależności od sposobu żywienia. Odczyn moczu może więc być pomocnym i zarazem prostym wskaźnikiem tego, jakie produkty dominują w diecie. Można przyjąć, że w przypadku diety mieszanej pH moczu powinno być lekko kwaśne (6–6,5), u osób spożywających duże ilości mięsa, ryb, podrobów czy jaj – kwaśne (5–5,5), a u wegan czy wegetarian, w diecie których dominują produkty pochodzenia roślinnego – obojętne albo lekko zasadowe (7–8). Jeśli więc codzienny jadłospis obfituje w duże ilości warzyw, owoców, migdałów, mleka i jego przetworów oraz umiarkowaną ilość zbóż, mięsa, drobiu, jaj, ryb i orzechów, przypuszczalnie odczyn moczu będzie się mieścił w przedziale 6–7.

Zdolność produktów spożywczych do zakwaszania lub alkalizowania

Jednym z najczęściej stosowanych wskaźników do oceny potencjału kwasotwórczego jest PRAL, czyli potencjalne obciążenie kwasem nerek (potential renal acid load). Koncentruje się on na ilości białka, fosforu, potasu, magnezu i wapnia w żywności. Wynik wskaźnika PRAL uzyskuje się w milirównoważnikach (mEq) w przeliczeniu najczęściej na 100 g produktu lub czasami na porcję spożytą w ciągu jednego dnia.

Najważniejszymi składnikami pokarmowymi o działaniu zasadotwórczym są sód, potas, magnez i wapń, największym działaniem kwasotwórczym charakteryzują się natomiast chlor, fosfor i siarka. Należy dodać, że składniki mineralne w owocach i niektórych warzywach występują w postaci soli kwasów organicznych, takich jak kwas cytrynowy (cytryny, ananasy, pomidory), kwas jabłkowy (jabłka, śliwki, pomidory), kwas winowy (winogrona), kwas szczawiowy (niedojrzałe pomidory, truskawki, rabarbar, szpinak, szczaw) i kwas benzoesowy (borówki, żurawina). Wpływ tych kwasów na równowagę kwasowo-zasadową jest zróżnicowany. Z kwasu jabłkowego i cytrynowego pozostają kationy działające alkalizująco, a z kwasu benzoesowego kationy o działaniu zakwaszającym. Z kolei kwasy winowy i szczawiowy są tylko w niewielkim stopniu wchłaniane z przewodu pokarmowego, ulegają jednak utlenieniu i są wydalane w postaci dwutlenku węgla oraz wody, nie powodując zakwaszenia.

Owoce suszone i świeże, warzywa, soki warzywno-owocowe, owocowe i warzywne, ziemniaki oraz napoje bogate w pierwiastki zasadotwórcze i jednocześnie ubogie w fosfor, takie jak czerwone i białe wino czy naturalna woda mineralna, mają ujemny wskaźnik obciążenia kwasem nerek (PRAL). Natomiast produkty zbożowe, mięso, przetwory mleczne, ryby oraz napoje bogate w fosfor i ubogie w pierwiastki o działaniu alkalizującym, takie jak jasne piwo, kakao czy napoje typu cola, mają dodatni i relatywnie duży wskaźnik obciążenia kwasem nerek (PRAL); dotyczy to zwłaszcza produktów pochodzenia zwierzęcego oraz zbożowych z pełnego przemiału. Według doniesień naukowych wskaźnik PRAL diety zachodniej, która uważana jest za niezdrową ze względu na obfitość produktów o dużym stopniu przetworzenia, w tym żywności typu fast food, jest dość wysoki i waha się w przedziale 50–70 mEq/d. Z kolei potencjalne obciążenie kwasem nerek u osób stosujących dietę mieszaną, a więc o umiarkowanym spożyciu wszystkich grup produktów spożywczych, wynosi przeciętnie 20 mEq/d. Ze względu na bardzo dużą dostępność warzyw i owoców w diecie wegeteriańskiej jej wskaźnik PRAL jest bliski 0 mEq/d, a diety wegańskiej jest już lekko zasadotwórczy.

Tabela 1. Potencjalne obciążenie kwasem nerek (PRAL) wybranych produktów spożywczych
nazwa produktu wskaźnik PRAL (mEq/100 g produktu)
ser parmezan 34,2
ser topiony 28,7
żółtko jaja kurzego 23,4
twardy ser 19,2
ryż brązowy 12,5
płatki owsiane 10,7
indyk 9,9
serek wiejski naturalny 8,7
orzeszki ziemne 8,3
jajo kurze, całe 8,2
chuda wołowina 7,8
makaron spaghetti pełnoziarnisty 7,3
filet z dorsza 7,1
orzechy włoskie 6,8
płatki kukurydziane 6,0
ryż biały 4,6
soczewica zielona i brązowa 3,5
pieczywo pełnoziarniste 1,8
jogurt naturalny 1,5
piwo jasne 0,9
lody mleczne 0,8
mleko pełnotłuste 0,7
masło 0,6
napoje typu cola 0,4
oliwa z oliwek 0,0
biały cukier -0,1
miód -0,3
ogórek -0,8
białe wino -1,2
brokuł -1,2
kawa -1,4
jabłko -2,2
czerwone wino -2,4
sok pomarańczowy, niesłodzony -2,9
pomidor -3,1
fasolka zielona -3,1
bakłażan -3,4
morele -4,8
seler -5,2
banan -5,5
szpinak -14,0
rodzynki -21,0

Konsekwencje zdrowotne diety o dużym wskaźniku PRAL

Wspomniana wcześniej dieta zachodnia o dużym potencjalnym obciążeniu kwasem nerek, obfitująca w produkty wysoko przetworzone, w tym żywność typu fast food oraz napoje typu cola, a zarazem uboga w warzywa i owoce, znacząco odbiega od rekomendowanego sposobu odżywiania.

Opublikowano liczne prace naukowe poświęcone zagadnieniu diety zakwaszającej w kontekście ryzyka rozwoju chorób cywilizacyjnych. W jednym z badań obserwacyjnych zauważono, że dieta o dużym wskaźniku PRAL może się wiązać z nieco większym ryzykiem zachorowania na przewlekłą niewydolność nerek, co wskazuje także na ewentualną możliwość zmniejszenia tego ryzyka dzięki ograniczeniu spożycia produktów o działaniu zakwaszającym na rzecz pokarmów o działaniu alkalizującym. W kilku pracach zaobserwowano, że dieta o dużym potencjale zakwaszającym nasila ryzyko rozwoju kamieni nerkowych w związku nadmiernym wydalaniem kwasów z moczem oraz jego niskim odczynem, który niewątpliwie sprzyja tworzeniu się kamieni.

Istnieją również doniesienia naukowe, które wskazują, że duże obciążenie kwasem nerek, wynikające z codziennego sposobu odżywiania, może być związane ze zwiększoną częstością występowania nadciśnienia tętniczego w następstwie chociażby małej podaży potasu, który jest pierwiastkiem o działaniu zasadotwórczym i wpływa znacząco na regulacje ciśnienia tętniczego. Opublikowano także prace obserwacyjne, które sugerują, że dieta zakwaszająca może się przyczyniać do zwiększenia ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2 w związku z możliwym pogarszaniem się insulinowrażliwości tkanek. Co istotne, brakuje wystarczających dowodów naukowych na poparcie tezy, że dieta o dużym potencjale zakwaszającym ma związek z rozwojem chorób nowotworowych czy osteoporozy.

Podsumowanie

Zakwaszenie organizmu wynikające z niewłaściwego sposobu żywienia, które najczęściej charakteryzuje się małą podażą warzyw i owoców, a dużym spożyciem produktów wysoko przetworzonych, może skutkować licznymi problemami zdrowotnymi. Warto jednak podkreślić, że na konsekwencje zdrowotne związane z niewłaściwym odżywianiem wpływ mają liczne czynniki, a nie wyłącznie wskaźnik potencjalnego obciążenia kwasem nerek (PRAL).

Dotychczas opublikowano szereg bardzo dobrze zaprojektowanych badań naukowych, które wskazują na liczne korzyści wynikające z odpowiedniego spożycia warzyw i owoców, w tym również w kontekście zapobiegania chorobom cywilizacyjnym, tego szerokiego korzystnego wpływu na organizm nie należy jednak rozpatrywać jedynie w odniesieniu do ujemnego wyniku wskaźnika PRAL (potencjał alkalizujący).

Całkowite koncentrowanie się na tym, czy żywność ma działanie kwasotwórcze, czy zasadotwórcze, to bardzo ograniczone podejście, ponieważ pośród produktów o potencjale zakwaszającym można znaleźć wiele pokarmów bogatych w składniki odżywcze, zalecanych do spożywania codziennie lub kilka razy w tygodniu (pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, pestki, ziarna, nasiona roślin strączkowych, tłuste ryby morskie, jaja, chude mięso, chude mleko i jego przetwory etc.).

Warto także dodać, że stosowanie suplementów diety zawierających pierwiastki zasadotwórcze (sód, potas, magnez, wapń) w celu tzw. odkwaszenia organizmu nie ma żadnego uzasadnienia naukowego. Niewątpliwie najrozsądniejszym podejściem w trosce o utrzymanie odpowiedniej równowagi kwasowo-zasadowej organizmu jest prowadzenie zdrowego stylu życia opartego na zasadach racjonalnego żywienia, a zatem podaż dużej ilości produktów pochodzenia roślinnego oraz nieuleganie chwilowym modom żywieniowym ani treściom o wątpliwej wartości merytorycznej.

Mateusz Durbas
Magister dietetyki o specjalności dietetyka kliniczna, szkoleniowiec, autor setek artykułów na temat żywienia i suplementacji w branżowych czasopismach oraz chętnie odwiedzanych przez entuzjastów zdrowego stylu życia portalach internetowych. Pasjonuje się szczególnie dietetyką kliniczną i sportową.
Współpracuje na co dzień ze swoimi podopiecznymi w poradni dietetycznej zlokalizowanej w śródmieściu Krakowa, jak również regularnie prowadzi konsultacje żywieniowe w formie online.
Otwarty umysł, który uwielbia zgłębiać wiedzę z dziedziny żywienia, medycyny i psychologii.
Miłośnik modelu diety śródziemnomorskiej, ćwiczeń siłowych, gimnastycznych i stretchingowych, leśnych wędrówek oraz trekkingu górskiego. Codziennie praktykuje trening uważności i metody terapii poznawczej, ponieważ ma świadomość, że ćwiczyć warto nie tylko ciało, lecz również umysł.

Piśmiennictwo

1. Wydro D.: Nutraceutyki XXI wieku – Cellfood. Medycyna Przeciwstarzeniowa, 2016: 61–70
2. Schwalfenberg G.K.: The alkaline diet: Is there evidence that an alkaline pH diet benefits health? J. Environ. Public Health. 2012; 2012: 727630
3. Kokot F., Franek E.: Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013
4. Reddy S.T., Wang C.Y, Sakhaee K. i wsp.: Effect of low-carbohydrate high-protein diets on acid-base balance, stone-forming propensity, and calcium metabolism. Am. J. Kidney Dis. 2002; 40 (2): 265–274
5. Applegate C., Mueller M., Zuniga K.E.: Influence of dietary acid load on exercise performance. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab. 2017; 27 (3): 213–219
6. Remer T., Manz F.: Potential renal acid load of foods and its influence on urine pH. J. Am. Diet. Assoc. 1995; 95 (7): 791–797
7. Williams R.S., Kozan P., Samocha-Bonet D.: The role of dietary acid load and mild metabolic acidosis in insulin resistance in humans. Biochimie 2016; 124: 171–177
8. Remer T.: Influence of diet on acid-base balance. Seminars in Dialysis 2000; 13 (4): 221–226
9. Burckhardt P.: The role of low acid load in vegetarian diet on bone health: a narrative review. Swiss Med. Wkly. 2016; 146: w14277
10. Rebholz C.M., Coresh J., Grams M.E. i wsp.: Dietary acid load and incident chronic kidney disease: Results from the ARIC Study. Am. J. Nephrol. 2015; 42 (6): 427–435
11. Trinchieri A., Maletta A., Lizzano R. i wsp.: Potential renal acid load and the risk of renal stone formation in a case-control study. Eur. J. Clin. Nutr. 2013; 67 (10): 1077–1080
12. Prezioso D., Strazzullo P., Lotti T. i wsp.: Dietary treatment of urinary risk factors for renal stone formation. A review of CLU Working Group. Arch. Ital. di Urol. e Androl. 2015; 87 (2): 105–120
13. Vezzoli G., Dogliotti E., Terranegra A. i wsp.: Dietary style and acid load in an Italian population of calcium kidney stone formers. Nutr. Metab. Cardiovasc. Dis. 2015; 25 (6): 588–593
14. Akter S., Eguchi M., Kurotani K. i wsp.: High dietary acid load is associated with increased prevalence of hypertension: The Furukawa Nutrition and Health Study. Nutrition 2015; 31 (2): 298–303
15. Zhang L., Curhan G.C., Forman J.P.: Diet-dependent net acid load and risk of incident hypertension in United States women. Hypertension 2009; 54 (4): 751–755
16. Fagherazzi G., Vilier A., Bonnet F. i wsp.: Dietary acid load and risk of type 2 diabetes: The E3N-EPIC cohort study. Diabetologia 2014; 57 (2): 313–320
17. Akter S., Kurotani K., Kashino I. i wsp.: High Dietary Acid Load Score Is Associated with Increased Risk of Type 2 Diabetes in Japanese Men: The Japan Public Health Center-based Prospective Study. J. Nutr. 2016; 146 (5): 1076–1083
18. Kiefte-de Jong J.C., Li Y., Chen M. i wsp.: Diet-dependent acid load and type 2 diabetes: pooled results from three prospective cohort studies. Diabetologia 2017; 60 (2): 270–279
19. Zhan J., Liu Y-J., Cai L-B. i wsp.: Fruit and vegetable consumption and risk of cardiovascular disease: A meta-analysis of prospective cohort studies. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2017; 57 (8): 1650–1663
20. Wang P-Y., Fang J-C., Gao Z-H. i wsp.: Higher intake of fruits, vegetables or their fiber reduces the risk of type 2 diabetes: A meta-analysis. J. Diabetes Investig. 2016; 7 (1): 56–69
21. Luo S.Y., Li Y., Luo H. i wsp.: Increased intake of vegetables, but not fruits, may be associated with reduced risk of hip fracture: A meta-analysis. Sci. Rep. 2016; 6 (1): 19783
12.05.2021
Zobacz także
  • Olej kokosowy w świetle badań naukowych
  • Właściwości przeciwutleniające warzyw
  • Owoce morza – dlaczego warto jeść? Jak kupić i przyrządzić?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta