Ze względu na ogromną liczbę pacjentów cierpiących na chorobę zwyrodnieniową czy osteoporozę, od lat trwają intensywne badania poszukujące skutecznych suplementów do stosowania w profilaktyce lub spowalaniających przebieg tych chorób. Niestety, w przypadku choroby zwyrodnieniowej skuteczność preparatów w tabletkach jest znikoma. W przypadku osteoporozy efekty suplementacji są lepsze – prawidłowo stosowana witamina D oraz preparaty wapnia we właściwych grupach pacjentów dają dość dobre wyniki
Fot. Ri_Ya/ pixabay.com
Choroba zwyrodnieniowa stawów to najczęstsza choroba ortopedyczna w populacji całego świata, której częstość występowania rośnie wraz ze starzeniem się społeczeństw oraz rozpowszechnieniem nadwagi i otyłości. Bóle stawów, będące główną manifestacją choroby, często utrudniają pacjentom normalne funkcjonowanie.
Drugim, powszechnym problemem dotyczącym układu kostnego jest osteoporoza, czyli choroba prowadząca do zmniejszania się gęstości kości i co za tym idzie utraty wytrzymałości tkanki kostnej na obciążenie. Samo osłabienie kości nie daje dolegliwości bólowych, jednak prowadzi do patologicznych złamań, których występowanie istotnie komplikuje życie pacjentów.
Z racji rozpowszechnienia powyższych chorób w populacji, rynek suplementów ortopedycznych wykorzystuje to, że ogromna grupa pacjentów poszukuje środków, które miałyby poprawić ich stan zdrowia lub zapobiec chorobie i promuje liczne preparaty, których rzeczywista wartość w profilaktyce i leczeniu nie jest równa informacjom z reklam.
Poniżej wymieniono najpowszechniej dostępne suplementy z informacją na temat ich realnego wpływu na przebieg chorób ortopedycznych. Należy podkreślić, że skuteczność opisanych środków dotyczy wyłącznie ortopedii oraz ich formy doustnej – niektóre z nich mogą być skuteczne w profilaktyce czy leczeniu innych chorób (np. w dermatologii) lub mogą być skuteczne na przykład w formie zastrzyków do stawów.
Sięgając po jakiekolwiek suplementy diety, należy pamiętać o ryzyku występowania działań niepożądanych oraz potencjalnych interakcjach z już stosowanymi lekami oraz suplementami diety. W przypadku ciężarnych lub karmiących piersią należy zweryfikować, czy dany preparat może być stosowany w tym okresie.
Kolagen
Kolagen to białko w formie łańcucha, które, dzięki swojej strukturze, tworzy rusztowanie wielu tkanek w ludzkim ciele. Wyróżnia się kilkanaście typów kolagenu występujących w różnych lokalizacjach. Kolagen typu I tworzy kości, ścięgna, więzadła; kolagen typu II dominuje w chrząstce. Jego powszechność występowania w organizmie skłoniła producentów suplementów do stworzenia preparatów z kolagenem, które z założenia miałyby wzmacniać stawy.
Kolagen trafiający do przewodu pokarmowego człowieka, jak każde inne białko, jest rozkładany przez enzymy do aminokwasów – podstawowych „klocków” budujących wszystkie białka. Tym samym nie ma możliwości przeniknięcia długich łańcuchów kolagenu z przewodu pokarmowego do stawów – zostaną one rozłożone do podstawowych elementów, które mogą być wykorzystane do ponownej jego syntezy (lub stworzenia innych białek obecnych w ludzkim ciele). Suplementacja kolagenu jest równoznaczna z dostarczaniem organizmowi kolejnej porcji białka, która zostanie wykorzystana przez organizm w zależności od potrzeb i nie ma możliwości „ukierunkowania” jej na odbudowę stawów.
Potwierdzają to badania oceniające skuteczność tego typu suplementów – nie udowodniono pozytywnego wpływu kolagenu na przebieg choroby zwyrodnieniowej stawów, nie regeneruje on chrząstki, nie redukuje objawów choroby. Istnieją doniesienia o tym, że stosowanie kolagenu może redukować bóle stawów w dwóch przypadkach: u młodych osób intensywnie uprawiających sport oraz u osób z chorobą zwyrodnieniową, które przyjmują paracetamol (kolagen ma wzmacniać efekt przeciwbólowy). Jednocześnie są to zbyt małe badania, żeby szeroko rekomendować stosowanie doustnych preparatów kolagenu.
Należy pamiętać, że kolagen do produkcji suplementów, jest pozyskiwany z różnych źródeł, także z tkanek zwierzęcych. W związku z tym jego stosowanie wiąże się z ryzykiem wywołania reakcji alergicznych u wrażliwych osób. Może wywołać także zaburzenia czynności przewodu pokarmowego (biegunki, zaparcia, bóle brzucha).
Siarczan chondroityny
Siarczan chondroityny to substancja, która jest naturalnym składnikiem chrząstki stawowej. Jest elementem proteoglikanów, które tworzą chrząstkę i zapewniają jej mechaniczną wytrzymałość. Proteoglikany wypełniają przestrzeń między włóknami kolagenu i komórkami chrząstki.
Na rynku suplementów dostępnych jest wiele preparatów (niektóre dostępne na receptę) zawierających tę substancję. Należy pamiętać, że tabletki zawierające siarczan chondroityny są rozkładane w przewodzie pokarmowym i ta substancja nie trafia bezpośrednio, w niezmienionej formie, do płynu stawowego, tylko rozkładana jest do podstawowych składników odżywczych.
Dotychczasowe, szeroko zakrojone badania nie udowodniły, żeby przyjmowania siarczanu chondroityny w formie doustnej odbudowywało chrząstkę lub zapobiegało jej degradacji w chorobie zwyrodnieniowej. Udowodniono natomiast, że w łagodnych zmianach zwyrodnieniowych zmniejsza dolegliwości bólowe i poprawia funkcjonowanie pacjentów. Dzięki stosowaniu siarczanu chondroityny pacjenci z chorobą zwyrodnieniową rzadziej wymagają przyjmowania leków przeciwbólowych i/lub przeciwzapalnych, chociaż same zmiany w chrząstce nie cofają się ani nie hamuje to progresji choroby.
Glukozamina
Glukozamina należy do grupy aminocukrów i jest jednym z elementów niezbędnych do syntezy chondroityny – czyli wymienionej wyżej substancji tworzącej strukturę chrząstki stawowej. Stąd hipoteza, że jej podawanie mogłoby potencjalnie wspomagać leczenie choroby zwyrodnieniowej, w której dochodzi do degradacji chrząstki. Glukozamina przyjmowana doustnie, podobnie jak chondroityna, jest rozkładana w przewodzie pokarmowym i nie trafia do stawów w postaci niezmienionej.
W przypadku glukozaminy badania nie pozostawiają wątpliwości co do braku jej skuteczności w odbudowywaniu chrząstki stawowej czy zapobieganiu jej degradacji. Dowody na to, że przyjmowanie glukozaminy mogłoby (jak w przypadku siarczanu chondroityny) zmniejszać bóle stawowe i poprawiać funkcjonowanie pacjentów są bardzo słabej jakości. Pojawiły się doniesienia o tym, że pacjenci przyjmujący glukozaminę w chorobie zwyrodnieniowej odczuwają zmniejszenie sztywności stawów, ale ten efekt również nie jest jednoznaczny i wymaga dalszych obserwacji. Obecnie nie dysponujemy badaniami, które jasno potwierdzałyby istotne w porównaniu z placebo pozytywne efekty stosowania glukozaminy w chorobie zwyrodnieniowej stawów.
Kwas hialuronowy
Kwas hialuronowy, podobnie jak siarczan chondroityny, jest jedną z substancji, które wypełniają w chrząstce przestrzeń między włóknami kolagenu i komórkami chrząstki. Jednak w zdecydowanie większej ilości występuje on jako składnik płynu stawowego. Chrząstka stawowa nie jest unaczyniona – odżywiana jest wyłącznie przez płyn stawowy, stąd idea suplementacji kwasu hialuronowego, który wzbogacając płyn stawowy, miałby zapewnić dobrą kondycję chrząstki i zapobiegać, a nawet leczyć chorobę zwyrodnieniową.
Nie dowiedziono, żeby przyjmowany doustnie kwas hialuronowy miał istotny wpływ na przebieg choroby zwyrodnieniowej. Nie ma potwierdzenia ochronnego wpływu na stawy suplementacji tej substancji. Istnieją niewielkie badania sugerujące, że przyjmowanie kwasu hialuronowego rzeczywiście poprawia jakość płynu stawowego, ale nie ma to przełożenia na stan kliniczny pacjentów i nie zmienia stanu chrząstki (nie regeneruje, nie hamuje zmian zwyrodnieniowych). Skuteczność kwasu hialuronowego w zmniejszaniu dolegliwości bólowych wymaga dalszych badań – dotąd została ona potwierdzona na niewielkich grupach pacjentów, co jest niewystarczające do szerokiego rekomendowania spożywania tej substancji.
Istnieją dowody w postaci badań klinicznych na to, że kwas hialuronowy w formie zastrzyków dostawowych poprawia funkcję stawu i zmniejsza dolegliwości bólowe. Jednocześnie nie ma dowodów na to, że tak podany kwas hialuronowy może regenerować chrząstkę.
Piaskledyna
Piaskledyna to mieszanka olejów z awokado i oleju sojowego, która ma za zadanie stymulować syntezę proteoglikanów, które tworzą chrząstkę stawową. W ten sposób miałaby wspomagać regenerację uszkodzonej chrząstki w chorobie zwyrodnieniowej.
Nie udowodniono istotnego ochronnego lub regenerującego wpływu preparatów piaskledyny na chrząstkę, jednak pacjenci z chorobą zwyrodnieniową kolan lub bioder często odczuwają poprawę w codziennym funkcjonowaniu oraz wymagają mniej leków przeciwbólowych lub przeciwzapalnych w czasie suplementacji tym preparatem. Niektóre badania dowodzą skuteczności piaskledyny w łagodzeniu objawów choroby zwyrodnieniowej podobnej do siarczanu chondroityny.
Diacereina
Działanie diacereiny polega na hamowaniu jednego z czynników procesu zapalnego, który degraduje chrząstkę w chorobie zwyrodnieniowej stawów, czyli ma zapobiegać progresji zmian. Badania kliniczne potwierdzają skuteczność diacereiny w niewielkim stopniu – poprawia skuteczność leków przeciwzapalnych w łagodzeniu bólu stawów; badania, w których stosowano jedynie diacereinę, nie wskazują na jej dużą skuteczność. Z kolei wszystkie badania wskazują na częste działanie niepożądane stosowania tego preparatu w postaci biegunek.
Wapń
Wapń to pierwiastek, który stanowi główny budulec kości. Odpowiednie stężenie wapnia w organizmie zapewnia ich prawidłową wytrzymałość, czyli zapobiega złamaniom.
Większość populacji zdrowych osób zapewnia sobie odpowiednią podaż wapnia z dietą. Dobrym źródłem wapnia są produkty mleczne, ryby, fasola, soja, tofu, orzechy, płatki owsiane, kiełki i warzywa kapustne.
Suplementacja wapnia u osób zdrowych, bez niedoborów żywieniowych, nie ma uzasadnienia – nie udowodniono korzyści wynikających z przyjmowania nadmiarowej ilości tego pierwiastka, jednocześnie wiąże się to z ryzykiem działań niepożądanych, np. kamicy nerkowej. Przyjmowanie suplementów wapnia przez osoby bez niedoborów nie zapewnia dodatkowej ochrony przed złamaniami ani nie zmniejsza ryzyka wystąpienia osteoporozy w przyszłości.
Suplementacja wapnia w celu poprawy jakości tkanki kostnej ma udowodnioną skuteczność u osób ze stwierdzoną osteopenią lub osteoporozą oraz zagrożonych niedoborami wapnia – na restrykcyjnych dietach, przyjmujących niektóre leki (np. glikokortykosteroidy), cierpiących na choroby nerek itd. Wskazania do suplementacji wapnia powinny być zawsze skonsultowane z lekarzem.
Witamina D
Kolejne badania dowodzą, że witamina D w organizmie człowieka ma wpływ na różne procesy biologiczne (wykazuje tak zwane działanie plejotropowe), ale głównym obszarem działania tej substancji pozostaje regulacja tzw. obrotu kostnego – właściwa podaż witaminy D zapewnia prawidłową wytrzymałość tkanki kostnej, zapobiega osteoporozie i utrzymuje dobrą funkcję układu mięśniowo-szkieletowego.
Głównym źródłem witaminy D jest skóra, gdzie witamina jest syntetyzowana pod wpływem światła słonecznego. W naszej szerokości geograficznej przez większość roku ilość światła słonecznego nie jest wystarczająca, żeby pokryć zapotrzebowanie na witaminę D, jednocześnie spożycie produktów ją zawierających (ryby morskie) także jest zbyt małe. Stąd konieczność suplementacji witaminy D. Szacuje się, że w polskiej populacji różnego stopnia niedobór witaminy D może dotyczyć nawet 90% osób.
Młodzież (11-18 lat) oraz zdrowe osoby dorosłe powinny spożywać 800-2000 jednostek witaminy D na dobę, dzieci powyżej 1 roku życia – 600–1000 jednostek, niemowlęta zaś 400 jednostek już od pierwszych dni życia (w drugim półroczu życia dawkę można zwiększyć do 600 jednostek na dobę). Odpowiednia ekspozycja na słońce od maja do września może być wystarczająca i w tym czasie suplementację można zawiesić, jednak nie jest błędem przyjmowanie witaminy D przez cały rok – szczególnie dotyczy to seniorów (>65. roku życia) u których synteza witaminy D w skórze jest mniej wydajna niż u osób młodszych i u których zaleca się suplementację całoroczną.
Odpowiednia ekspozycja na słońce polega na przebywaniu na słońcu z odkrytymi przedramionami i podudziami co najmniej przez 15 minut, od maja do września, w godzinach 10:00–15:00, przy braku stosowania kremów z filtrem.
U wcześniaków, osób starszych, otyłych czy ciężarnych dawkę należy odpowiednio zmodyfikować – najlepiej w porozumieniu z lekarzem. W grupach szczególnie narażonych na niedobór tej witaminy, takich jak chorzy z zaburzeniami trawienia i wchłaniania, chorobami nerek i wątroby czy przewlekle leczonymi glikokortykosteroidami, lekami przeciwdrgawkowymi czy antyretrowirusowymi, okresowo powinno się wykonywać badanie stężenia witaminy D we krwi, co pozwala ocenić skuteczność suplementacji i dostosować dawkę. Nie zaleca się oznaczania stężenia witaminy D osobom zdrowym przy stosowaniu suplementacji w dawkach wymienionych powyżej.
