×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Śpiączka afrykańska (trypanosomoza afrykańska) – choroba przenoszona przez muchę tse-tse

lek. Magdalena Wiercińska

Śpiączka afrykańska to choroba występująca endemicznie wyłącznie w Afryce Subsaharyjskiej na terenie sawanny, na obszarach hodowli bydła oraz w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Zarażenie następuje poprzez skórę i jest przenoszone za pośrednictwem śliny krwiopijnej muchy tse-tse. Aż 97% wszystkich zarażeń rejestruje się w południowym Sudanie, Demokratycznej Republice Konga i Angoli.

Co to jest śpiączka afrykańska i jaka jest jej przyczyna?

Śpiączka afrykańska (inaczej trypanosomoza afrykańska) jest chorobą powodowaną przez wiciowce – Trypanosoma brucei, które na człowieka przenoszone są przez muchę tse-tse. U pacjentów nieleczonych pasożyty początkowo powodują chorobę gorączkową, doprowadzając po latach do uszkodzenia układu nerwowego i śmierci. Śpiączka afrykańska ma dwie odmiany: postać wschodnioafrykańską wywoływaną przez Trypanosoma brucei rhodesiense i wywoływaną przez Trypanosoma brucei gambiense, występującą w Afryce Zachodniej i Centralnej. Oba gatunki spotyka się w Ugandzie, zwłaszcza na terenie Parku Narodowego Królowej Elżbiety.

Pasożyt rozwija się w środowisku domowych i dzikich zwierząt parzystokopytnych (bydło, trzoda chlewna, kozy, owce, antylopy, zebry). Zarażenie następuje poprzez skórę i jest przenoszone za pośrednictwem śliny krwiopijnej muchy tse-tse, aktywnej w porze dnia. Mucha tse-tse zaraża się, pijąc krew zakażonych ssaków. W ciele muchy pasożyt namnaża się, a następnie przedostaje się do jej gruczołów ślinowych. W trakcie kolejnego ukłucia przez muchę dochodzi do przeniesienia zakażenia na kolejną osobę. W Afryce Zachodniej głównym źródłem zarażenia jest chory człowiek, natomiast w Afryce Wschodniej pierwotniak krąży przede wszystkim w środowisku dzikich i domowych zwierząt, wywołując zarażenia na drodze: chore zwierzę–mucha tse-tse–człowiek. Trypanosomy mnożą się we krwi, unikając reakcji ze strony układu immunologicznego.

Trypanosomy wywołujące śpiączkę afrykańską występują endemicznie wyłącznie w Afryce Subsaharyjskiej na terenie sawanny, na obszarach hodowli bydła oraz w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Obszary endemicznego występowania rozszerzają się w wyniku migracji bydła z obszarów naturalnych pastwisk do odległych targowisk. Na obszarach nieendemicznych obserwuje się pojedyncze przypadki importowane z tropiku, przeważnie wśród imigrantów i uchodźców z Afryki, żołnierzy, pracowników akcji humanitarnych, misjonarzy, rzadziej turystów odwiedzających rezerwaty i rancza z dzikimi zwierzętami (wyprawy safari).

Aż 97% wszystkich zarażeń rejestruje się w południowym Sudanie, Demokratycznej Republice Konga i Angoli. Najwięcej przypadków zachorowań wśród osób podróżujących do Afryki odnotowuje się po powrocie z Parku Narodowego Serengeti w Tanzanii.

Śpiączka afrykańska – objawy

Trypanosomoza zachodnioafrykańska wywoływana przez świdrowca gambijskiego ma przewlekły, łagodniejszy przebieg, natomiast trypanosomoza wschodnioafrykańska powodowana przez świdrowca rodezyjskiego przebiega w sposób ostry, gwałtowny i ciężki z objawami niewydolności wielonarządowej przypominającymi sepsę.

Przebieg choroby jest fazowy:

  1. Objawy miejscowe – w miejscu ukłucia przez zarażoną muchę tse-tse po 3–7 dni pojawia się charakterystyczna zmiana skórna (tzw. typ szankra). Zmiana jest okrągła lub owalna, z centralnym zagłębieniem, otoczona rumieniem. Zwykle nie powoduje dolegliwości bólowych, ale może być bolesna w przypadku, gdy dojdzie do nadkażenia bakteryjnego. Początkowo szankier powiększa się w ciągu 2–3 tyg., następnie ustępuje samoistnie bez leczenia w ciągu 2 miesięcy. Zmianie skórnej może towarzyszyć powiększenie węzłów chłonnych w okolicy ukłucia.
    W momencie, gdy pasożyty zaczynają rozsiewać się drogą krwi i chłonki pojawia się faza gorączkowa choroby, a typowym rzutom gorączki, trwającym wiele dni, towarzyszą okresy bezgorączkowe.
  2. Ostry okres zarażenia – w zarażeniu świdrowcem gambijskim obecność we krwi obwodowej przebiega z wysoką gorączką, bólem głowy i stawów, wysypką, uogólnionym świądem oraz powiększeniem śledziony. Typowym objawem jest znaczne powiększenie węzłów chłonnych karkowych i potylicznych. Ostry etap choroby może się utrzymywać przez wiele miesięcy, nawet do 2 lat.
    W zarażeniu świdrowcem rodezyjskim ostry okres choroby charakteryzuje się wysoką gorączką i objawami niewydolności wielonarządowej. Uogólnionej wysypce towarzyszą: niedokrwistość hemolityczna, żółtaczka, powiększenie wątroby i śledziony, cechy zapalenia mięśnia sercowego, niewydolność oddechowa, niewydolność nerek oraz zespół rozsianego krzepnięcia wewnątrznaczyniowego. Węzły chłonne nie są powiększone.
  3. Przewlekły okres zarażenia – w późnym etapie choroby pierwotniaki przenikają do ośrodkowego układu nerwowego (OUN) i wywołują objawy zapalenia mózgu. Ten ostatni etap choroby nazywany jest zwyczajowo śpiączką afrykańską. Zajęcie OUN objawia się silnym bólem głowy niereagującym na leki przeciwbólowe, zaburzeniami osobowości i świadomości oraz innymi objawami uszkodzenia OUN. Częste są drżenia kończyn, głowy i języka, wzmożone napięcie mięśniowe, zwłaszcza kończyn dolnych, ruchy mimowolne, zaburzenia czucia, zmiany w zachowaniu, niezborność ruchów, apatia, zaburzenia mowy, trudności w poruszaniu się, napady drgawkowe oraz zaburzenia psychiczne w postaci depresji, urojeń i omamów. Charakterystyczne jest odwrócenie rytmu snu i czuwania. Chory w nocy jest pobudzony, zachowuje się agresywnie i cierpi na bezsenność, natomiast w dzień jest wyczerpany, apatyczny, senny i wykazuje zmiany w zachowaniu. Częste jest odwodnienie i wyniszczenie wskutek nieprzyjmowania płynów i pożywienia.

U osób podróżujących po terenach endemicznych objawy choroby, takie jak gorączka, dreszcze i bóle głowy pojawiają się pod koniec wycieczki lub krótko po powrocie. Wcześnie pojawia się tachykardia (przyspieszone bicie serca) oraz zaburzenia rytmu serca, które mogą doprowadzić do zgonu chorego jeszcze przed wystąpieniem fazy neurologicznej choroby.

Co robić w przypadku wystąpienia śpiączki afrykańskiej?

W przypadku wystąpienie opisanych objawów u osoby przebywającej na terenach endemicznego występowania choroby należy pilnie zgłosić się do lekarza.

Śpiączka afrykańska - diagnoza

Wywiad epidemiologiczny wskazujący na pobyt w Afryce i ukłucie przez muchę tse-tse, obecność typowej zmiany skórnej (szankra), wysoka gorączka i objawy ze strony OUN są pomocne w ustaleniu rozpoznania. Potwierdzenie zarażenia polega na wykazaniu obecności świdrowców we krwi obwodowej lub płynie mózgowo-rdzeniowym.

Obecność zmiany pierwotnej (szankra) na skórze umożliwia pobranie z niej płynu i bezpośrednie obejrzenie go pod mikroskopem w celu uwidocznienia bardzo ruchliwych trypanosom. Możliwe jest również badanie materiału pobranego z węzłów chłonnych czy też krwi obwodowej. Stosuje się także badanie krwi na obecność antygenów świdrowca lub przeciwciał przeciwko świdrowcom w klasie IgM i IgG.

  • W pierwszej fazie choroby stwierdza się leukocytozę (zwiększoną liczbę białych krwinek), małopłytkowość i niedokrwistość oraz wyniki badań sugerujących chorobę autoimmunologiczną.
  • Na drugim etapie choroby stwierdza się podwyższone ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego jak też inne zmiany: wzrost stężenia białka oraz zwiększenie liczby komórek zapalnych w płynie mózgowo-rdzeniowym, często możliwe jest zaobserwowanie samych trypanosom.

Jednak prawdopodobieństwo znalezienia pasożytów jest znacznie większe w I niż w II fazie choroby.

Jakie są metody leczenia śpiączki afrykańskiej?

W leczeniu śpiączki afrykańskiej stosuje się kilka leków przeciwpasożytniczych (pentamidynę, eflornitynę, suraminę i melarsoprol) w różnych kombinacjach w zależności od zaawansowania choroby i rodzaju pasożyta, który spowodował chorobę.

Ponadto, w zależności od stanu pacjenta i objawów, stosuje się leki przeciwgorączkowe i przeciwzapalne, narkotyczne leki przeciwbólowe, płyny infuzyjne, leki przeciwdrgawkowe, leki przeciwpsychotyczne, leki obniżające ciśnienie wewnątrzczaszkowe (mannitol, glikokortykosteroidy), żywienie pozajelitowe, przetaczanie preparatów krwiopochodnych, wentylację mechaniczną w razie potrzeby.

Rokowanie w przypadku wcześnie wykrytej i leczonej śpiączki afrykańskiej jest dobre. Nieleczona inwazja Trypanosoma brucei rhodesiense prowadzi do zgonu w ciągu kilku tygodni lub miesięcy, natomiast choroba wywołana przez Trypanosoma brucei gambiense rozwija się wolniej przez wiele miesięcy lub lat. Trypanosomoza afrykańska niewłaściwie leczona wykazuje skłonność do nawrotów i nie pozostawia trwałej odporności po przechorowaniu.

Po zakończeniu leczenia śpiączki afrykańskiej należy pozostać pod specjalistyczną opieką lekarską przez około 2 lata. Konieczne jest okresowe wykonywanie badań kontrolnych, w tym badania płynu mózgowo-rdzeniowego, gdyż nie istnieje metoda pozwalająca na potwierdzenie całkowitej eliminacji pasożyta z organizmu.

Co robić, aby uniknąć zachorowania na śpiączkę afrykańską?

Zapobieganie trypanosomozie na terenie Afryki to złożone zagadnienie epizootyczne i ważny problem zdrowia publicznego. Na niektórych terenach wprowadzono programy eliminacji wektorów (much tse-tse) oraz leczenia osób zarażonych. Indywidualnie można zmniejszyć ryzyko zarażenia przez unikanie terenów endemicznych, używanie odzieży ochronnej oraz insektycydów.

  • Zaleca się ubiór w neutralnych kolorach, gdyż muchy tse-tse przyciągane są przez intensywne oraz bardzo ciemne barwy.
  • Przed podróżą samochodem należy sprawdzić pojazd czy nie przebywają w nim muchy tse-tse, gdyż jest to ich popularna kryjówka.
  • Należy unikać przebywania w lasach, gdzie chętnie chronią się muchy tse-tse, mniej aktywne w czasie najgorętszej pory dnia.

Podejmowane są też zorganizowane działania w postaci programów krajowych i międzynarodowych polegające na eliminacji wektora za pomocą specjalnych pułapek na muchy tse-tse zakładanych na obszarach afrykańskich gospodarstw wiejskich, wzdłuż dróg, niedaleko miejsc wodopoju i w pobliżu targowisk z żywymi zwierzętami. Nie zaleca się chemioprofilaktyki, nie jest też dostępna szczepionka.

10.02.2022
Zobacz także
  • Drakunkuloza
  • Leiszmanioza
Wybrane treści dla Ciebie
  • Strongyloidoza (węgorczyca)
  • Drakunkuloza
  • Przywrzyce płucne
  • Zarażenia pasożytami (robaczyce)
  • Anizakioza
  • Schistosomoza
  • Włośnica
  • Pełzakowica
  • Cystoizosporoza
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta