Pandemia COVID-19 i związane z nią ograniczenia spowodowały wiele zmian w trybie życia ludzi na całym świecie. Próbę odpowiedzi na pytanie, czy i w jaki sposób wpłynęły one na rozpowszechnienie wśród mieszkańców Polski niektórych czynników ryzyka chorób przewlekłych przynosi badanie przeprowadzone w październiku 2020 roku przez NIZP-PZH. Jego wyniki weszły w skład raportu „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2020” (https://www.pzh.gov.pl/sytuacja-zdrowotna-ludnosci-polski-i-jej-uwarunkowania-raport-za-2020-rok/).
Fot. istockphoto.com
Badanie przeprowadzono drogą sondażu telefonicznego na losowej próbie 2 tys. osób w wieku 20 lat lub starszym. W ramach doboru próby zapewniono udział mieszkańców wszystkich województw proporcjonalny do liczby ludności, dla każdego województwa zachowano proporcje płci i wieku badanych (w grupach 20–39, 40–59, 60+ lat), w skali kraju zapewniono proporcjonalny udział mieszkańców miast i wsi wśród osób obu płci i każdej z trzech powyższych kategorii wieku.
Wyniki badania wskazują, że wiosną 2020 roku nadmierną masę ciała (BMI ≥25) stwierdzono u 54% Polaków, częściej u mężczyzn (64%) niż u kobiet (46%). Uzyskane wyniki były zbliżone do obserwowanych w Europejskim Ankietowym Badaniu Zdrowia (EHIS) zrealizowanym przez GUS w 2014 roku1 – nadwagę lub otyłość stwierdzono wówczas u 62% mężczyzn i 46% kobiet. Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego przez NIZP-PZH w 2018 roku na losowej, reprezentatywnej próbie 3000 osób mówiły o nadmiernej masie ciała u 59% mężczyzn i 41% kobiet2.
Rozpowszechnienie otyłości (BMI ≥30) oszacowano na 10% (12% wśród mężczyzn i 8% wśród kobiet. Uzyskane wartości są niższe od otrzymanych w poprzednio wspomnianych badaniach: NIZP-PZH (2018) – 11% dla obu płci, EHIS (2014) – 18% dla mężczyzn i 17% dla kobiet.
W okresie pandemii od wiosny do jesieni 2020 roku 28% Polaków w wieku 20 lat lub więcej (28% mężczyzn i 29% kobiet) odnotowało zwiększenie masy ciała. Najczęściej przytyły kobiety w wieku 45–64 lata (36%), mężczyźni zaś w wieku 20–44 lata (30%), z niewielką różnicą wobec grupy 45–64 lata (29%) – rycina 1.
Ryc. 1. Zmiana masy ciała Polaków w okresie pandemii (wiosna–jesień 2020) według płci i wieku (źródło: NIZP-PZH3)
Częściej stwierdzano zwiększenie masy ciała u osób lepiej wykształconych (u tych z wykształceniem wyższym lub średnim/policealnym 2,5 razy częściej niż z gimnazjalnym lub niższym). Zwiększenie masy ciała częściej obserwowano wśród mężczyzn mieszkających w miastach niż na wsi (30% vs 25%), w przypadku kobiet było odwrotnie (28% vs 31%).
Jednocześnie 13% ludności (14% mężczyzn i 12% kobiet) zmniejszyło masę ciała. Efektowi temu sprzyjał wiek poniżej 45 lat (w tej grupie wystąpił u 17% mężczyzn i 18% kobiet) oraz wykształcenie na poziomie zasadniczym zawodowym (odpowiednio 21% i 16%).
Potencjalnych przyczyn omawianego zjawiska należy szukać przede wszystkim w zmianach diety oraz stopnia aktywności fizycznej w tym okresie. O ile 78% Polaków zadeklarowało, że nie zmieniło nawyków żywieniowych (choć 10% zwiększyło udział w diecie dań typu fast-food lub słodkich i słonych przekąsek), zmiany w natężeniu aktywności fizycznej dotyczyły 57% mężczyzn i 47% kobiet. Obserwowano je we wszystkich analizowanych kategoriach wieku i na wszystkich poziomach wykształcenia (analizowanych w układzie: wyższe/średnie lub policealne/zasadnicze zawodowe/gimnazjalne lub niższe). Chociaż w każdej z tych grup część badanych zwiększyła stopień aktywności (łącznie efekt dotyczył 18% mężczyzn i 17% kobiet), odsetki zmniejszających aktywność były znacznie wyższe (odpowiednio 39% i 30%) – rycina 2.
Ryc. 2. Zmiany aktywności fizycznej Polaków w okresie pandemii (wiosna–jesień 2020) według płci i wieku (źródło: dane NIZP-PZH3)
Nawyki ruchowe zmieniali najczęściej najmłodsi badani, tj. osoby w wieku 20–44 lata. W tej grupie 39% mężczyzn zmniejszyło aktywność, ale jednocześnie 25% ją zwiększyło. Dla kobiet odsetki te wynosiły odpowiednio 33% i 27%. Najsilniej (41%) ograniczyli ruch mężczyźni w wieku 45–64 lata. We wszystkich analizowanych kategoriach wieku mężczyźni zmniejszali aktywność częściej niż kobiety. Dla obu płci czynnikiem sprzyjającym temu zjawisku był niski poziom wykształcenia, efekt ten pogłębia się po uwzględnieniu struktury wieku porównywanych grup (przykładowo, po standaryzacji współczynników ze względu na wiek odsetek mężczyzn z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym, którzy zmniejszyli aktywność fizyczną wynosił 51%, a wśród tych z wykształceniem wyższym – 36%, dla kobiet odsetki te były równe odpowiednio 43% i 27%). Ograniczenia dotyczyły nie tylko rekreacyjnych ćwiczeń fizycznych, ale również codziennych zajęć ruchowych związanych z pracą, obowiązkami domowymi czy lokomocją.
Najczęściej zwiększali aktywność fizyczną najmłodsi Polacy (25% mężczyzn i 27% kobiet), najrzadziej najstarsi (odpowiednio 5% i 7%). Dla obu płci efektowi temu sprzyjało wykształcenie na poziomie zasadniczym zawodowym.
Podsumowując, w okresie wiosna–jesień 2020 r. nastąpiły niekorzystne zmiany w rozpowszechnieniu nadwagi oraz małej aktywności fizycznej Polaków. W najmniejszym stopniu dotyczyły one osób starszych (65+lat), co może wynikać z mniejszych zmian trybu życia związanych z ograniczeniami spowodowanymi pandemią COVID-19.
Piśmiennictwo:
1. GUS (2016). Stan Zdrowia Ludności Polski w 2014 r., Warszawa2. Wojtyniak B., Goryński P. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2018. NIZP-PZH 2018, Warszawa
3. Rycina pochodzi z raportu Wojtyniak B., Goryński P. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2020. NIZP-PZH, Warszawa 2020, zamieszczona za zgodą NIZP-PZH
