Dieta w leczeniu otyłości i towarzyszącej jej insulinooporności

U chorych z nadwagą i otyłością nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej stanowi przyczynę rozwoju insulinooporności. Konsekwencją otyłości i insulinooporności może być rozwój zaburzeń gospodarki węglowodanowej (stan przedcukrzycowy i cukrzyca typu 2). Są one powikłaniami metabolicznymi otyłości, a ryzyko ich rozwoju zwiększa się wraz ze wzrostem wskaźnika BMI. Z kolei prawidłowo zbilansowana dieta stanowi podstawę leczenia otyłości oraz prewencji i leczenia jej powikłań metabolicznych.

Fot. Wendy Wei/ pexels.com

Rekomendowane diety dla osób chorujących na otyłość

Zmiana nawyków żywieniowych u pacjentów chorujących na otyłość powinna obejmować zmniejszenie spożycia energii oraz unikanie spożywania węglowodanów nadmiernie stymulujących uwalnianie insuliny, czyli produktów o wysokim indeksie glikemicznym (IG >70) oraz wysokim ładunku glikemicznym (ŁG ≥20). Osoby z nadmierną masą ciała (nadwagą lub otyłością) powinny uwzględniać w diecie określone produkty żywnościowe, które wywierają korzystny wpływ na zdrowie i jednocześnie pomagają w redukcji masy ciała. Zalicza się do nich

• różnokolorowe świeże warzywa i owoce (z przewagą warzyw)
• pełnoziarniste produkty zbożowe (np. kaszę gryczaną, płatki owsiane górskie, ryż brązowy, pieczywo żytnie razowe, makaron pełnoziarnisty)
• nasiona roślin strączkowych (m.in.: fasolę, groch, soczewicę, ciecierzycę)
• orzechy, ziarna, pestki oraz
• przetwory mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu (np. ser twarogowy chudy, jogurty, kefiry, maślanki naturalne).

Biorąc pod uwagę indywidualne preferencje żywieniowe pacjenta chorującego na otyłość, zaleca się wybierać model żywieniowy o dobrze udokumentowanych korzyściach zdrowotnych, wśród których wymienia się dietę śródziemnomorską, DASH, wegetariańską lub fleksitariańską. Nie ulega wątpliwości, że zarówno dieta DASH, jak i śródziemnomorska to zdrowe i bezpieczne wzorce żywieniowe, które są zalecane przez wiele towarzystw naukowych, w tym Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne oraz Polskie i Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne. Obydwie diety mogą być bezpiecznie stosowane przez większość populacji w perspektywie długoterminowej, gdyż są to modele żywieniowe pozwalające kształtować właściwe nawyki dietetyczne na długie lata, bez konieczności wprowadzania drastycznych restrykcji żywieniowych.

Dieta śródziemnomorska i dieta DASH w leczeniu osób chorujących na otyłość

Dieta śródziemnomorska i dieta DASH to modele żywieniowe o dobrze udokumentowanej skuteczności w zakresie redukcji ryzyka rozwoju chorób o charakterze przewlekłym, w tym chorób sercowo-naczyniowych, otyłości, nowotworów oraz cukrzycy typu 2. Obydwie te diety są szczególnie bogate w składniki odżywcze i bioaktywne, takie jak aminokwasy egzogenne (niezbędne dla ludzkiego organizmu), jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy, sole mineralne, karotenoidy, polifenole, sterole roślinne oraz błonnik pokarmowy.

Dieta śródziemnomorska zmniejsza zachorowalność na cukrzycę typu 2 o 19–23%, dieta DASH zaś o 18%. Przeprowadzone badania wykazały, że długotrwałe przestrzeganie diety śródziemnomorskiej z uwzględnieniem deficytu energetycznego oraz regularne uprawianie aktywności fizycznej może stanowić skuteczny sposób na redukcję masy ciała oraz poprawę kondycji zdrowotnej organizmu. Dieta śródziemnomorska charakteryzująca się dużym spożyciem świeżych warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, niesolonych orzechów, nasion, pestek, oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia i innych pokarmów bogatych w polifenole przyczynia się do poprawy insulinowrażliwości u osób chorujących na otyłość.

Wysoki udział jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w postaci oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia, niesolonych orzechów, nasion i pestek może prowadzić do poprawy metabolizmu glukozy, jak również zmniejszenia stężenia lipidów (zwłaszcza cholesterolu całkowitego i frakcji LDL) w surowicy krwi. Ostatnie odkrycia naukowe wskazują również, że wysoki poziom przestrzegania zasad diety śródziemnomorskiej wiąże się z niższą insulinoopornością u osób z nadwagą i otyłością, na co duży wpływ ma częste spożywanie tłustych ryb morskich bogatych w długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3, głównie EPA i DHA.

Diety roślinne w leczeniu otyłości i jej powikłań metabolicznych

Z aktualnych badań wynika, że diety wegetariańskie, w tym dieta wegańska, dają dobre rezultaty w leczeniu otyłości i jej powikłań metabolicznych. Przewaga w diecie pokarmów pochodzenia roślinnego kosztem produktów pochodzenia zwierzęcego skutkuje mniejszym ryzykiem wystąpienia stanu przedcukrzycowego i cukrzycy typu 2. Wyniki badań kohortowych pokazały, że ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 zmniejsza się aż o 47–78% u osób przestrzegających diety opartej na produktach roślinnych. Diety wegetariańskie wykazują korzystny wpływ nie tylko na gospodarkę węglowodanową organizmu, lecz także na inne parametry zdrowotne, w tym masę ciała, procentową zawartość tkanki tłuszczowej i parametry profilu lipidowego.

Przeprowadzone badania z udziałem osób chorujących na otyłość pokazały również, że przestrzeganie diety wegańskiej może się przyczyniać do zmniejszenia wskaźnika insulinooporności HOMA-IR (wskaźnik insulinooporności, obliczany na podstawie stężenia glukozy i insuliny) oraz stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji lipoprotein o niskiej gęstości (LDL-C), a także zwiększenia stężenia frakcji lipoprotein o dużej gęstości (HDL-C).

Spożywanie różnokolorowych świeżych warzyw i owoców, nasion roślin strączkowych oraz pełnoziarnistych produktów zbożowych w połączeniu z eliminacją produktów pochodzenia zwierzęcego zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2. Wykazano, że niskotłuszczowa dieta roślinna zmniejsza masę ciała, ciśnienie tętnicze krwi i stężenie lipidów we krwi oraz poprawia kontrolę glikemii, zmniejszając jednocześnie ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i powikłań mikronaczyniowych u pacjentów chorych na cukrzycę typu 2.

Amerykańska Akademia Żywienia i Dietetyki stwierdza, że diety roślinne są odpowiednie dla ludzi na każdym etapie życia, pod warunkiem, że są dobrze skomponowane i zbilansowane. Należy jednak mieć na uwadze fakt, iż niewłaściwie zbilansowana dieta roślinna może się wiązać z ryzykiem wystąpienia niedoborów żywieniowych, w szczególności niedoborów białka, witamin B₁₂, wapnia, żelaza, cynku i długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 (zwłaszcza EPA i DHA).

Więcej na temat niedoborów żywieniowych:

• Witamina B12 – gdzie występuje i jakie są przyczyny nadmiaru i niedoboru tej witaminy
• Niedokrwistość z niedoboru żelaza - objawy, przyczyny i leczenie
• Niedobór wapnia (hipokalcemia): przyczyny, objawy i leczenie
• Kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6 – źródła i właściwości

Jakich produktów powinni unikać pacjenci chorujący na otyłość?

Pacjenci chorujący na otyłość powinni unikać spożywania bogatokalorycznej żywności o wysokim stopniu przetworzenia, która zwiększa aż o 74% ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2. Żywność wysokoprzetworzona charakteryzuje się zwykle dużą zawartością cukrów prostych, rafinowanych węglowodanów o wysokim indeksie glikemicznym, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz tłuszczów trans. Wśród produktów i potraw, których należy unikać w zbilansowanej diecie, można wymienić m.in.:

• tłuszcze pochodzenia zwierzęcego: smalec, masło
• tłuste produkty mleczne: śmietana, serki typu fromage, sery topione, jogurty greckie
• tłuste gatunki mięsa i jego przetwory: karkówka, żeberka, boczek, kiełbasa, salceson, pasztet, parówki, kabanosy, salami
• żywność typu fast food (pizza, kebab, zapiekanki, hot-dogi, nuggetsy, cheeseburgery, frytki, paluszki rybne, popcorn), zupy oraz sosy typu instant
• twarde margaryny kostkowe, oleje tropikalne (kokosowy, palmowy, tłuszcz shea)
• produkty bogate w cukry proste: kremowe ciasta i torty, lody i sorbety, słodzone płatki śniadaniowe, wysokosłodzone dżemy, kisiele, budynie i galaretki owocowe, cukier, miód, syropy: klonowy, z agawy i daktylowy, słodzone mleko i słodkie przetwory mleczne, wyroby ciastkarskie, praliny, cukierki, słodkie napoje gazowane i niegazowane (w tym soki, nektary i napoje owocowe)
• rafinowane zboża: ryż biały, pieczywo pszenne, makarony pszenne, drobne kasze, mąka pszenna
• słone przekąski: chipsy, chrupki, prażynki, nachosy, tosty, paluszki, krakersy, solone i prażone orzeszki ziemne
• napoje alkoholowe (zwłaszcza słodkie).

Jak dobrać optymalną kaloryczność diety redukcyjnej, aby zmniejszyć ryzyko powikłań metabolicznych otyłości?

Zmniejszenie nadmiernej masy ciała wymaga uzyskania długotrwałego ujemnego bilansu energetycznego, który można osiągnąć w wyniku ograniczenia spożycia kalorii w diecie oraz zwiększenia wydatku energetycznego związanego z aktywnością fizyczną, zarówno tą spontaniczną, jak i zaplanowaną. Generalnie im większy wydatek energetyczny związany z aktywnością fizyczną, tym mniejsze ograniczenia kalorii w diecie są potrzebne, aby uzyskać pożądany efekt w postaci redukcji masy ciała. W celu osiągniecia ubytku masy ciała zaleca się przestrzeganie zrównoważonej diety o umiarkowanie obniżonej kaloryczności, która polega na zmniejszeniu dziennego spożycia energii o 500–750 kcal w stosunku do całodobowego zapotrzebowania na energię. Warto podkreślić, że redukcja masy ciała już o 5–7% u pacjentów ze stanem przedcukrzycowym może skutecznie poprawić kontrolę glikemii i zmniejszyć ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 lub znacznie opóźnić jej wystąpienie.

Zalecany rozkład makroskładników odżywczych w diecie redukcyjnej u osób chorych na otyłość

W leczeniu otyłości i jej powikłań metabolicznych można stosować najróżniejsze modele żywieniowe z uwzględnieniem indywidualnych preferencji żywieniowych, pod warunkiem jednak, że uwzględniają one prawidłową kaloryczność diety (deficyt energetyczny na poziomie 500–750 kcal na dobę) i są zbilansowane pod kątem zawartości składników odżywczych. Indywidualne dopasowanie diety do stanu zdrowia i preferencji żywieniowych pacjenta zwiększa szansę na długotrwałe przestrzeganie zaleceń dietetycznych, co stanowi warunek kluczowy do osiągnięcia sukcesu w redukcji masy ciała. Według zaleceń klinicznych dotyczących postępowania u chorych na otyłość, wydanych w 2022 roku przez Polskie Towarzystwo Leczenia Otyłości, zbilansowana dieta o umiarkowanym deficycie kalorycznym (500–750 kcal na dobę) powinna zaspokajać następujące dzienne zapotrzebowanie na główne składniki odżywcze:

• białko 15–18% energii, głównie chude mięso drobiowe, ryby, niskotłuszczowe przetwory mleczne, suche nasiona roślin strączkowych
• węglowodany 35–60% energii, najbardziej wskazane produkty o niskim i średnim indeksie oraz ładunku glikemicznym (np. pełnoziarnisty chleb żytni, płatki owsiane górskie, kasza gryczana)
• tłuszcze 20–45% energii, głównie jednonienasycone kwasy tłuszczowe z oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia, awokado oraz niesolonych i niesłodzonych orzechów, nasion i pestek. Nasycone kwasy tłuszczowe powinny stanowić nie więcej niż 10% całodziennego udziału energii, a w niektórych przypadkach (dyslipidemia aterogenna) maksymalnie 6%.
• błonnik pokarmowy 18–38 g (w tym 5–10 g frakcji rozpuszczalnej), który wywiera korzystny wpływ na kontrolę glikemii, uczucie sytości poposiłkowej, normalizację masy ciała oraz funkcjonowanie przewodu pokarmowego.

Ile posiłków jeść w ciągu dnia i jakie przerwy powinny stosować pomiędzy nimi osoby z otyłością?

Zaleca się regularne spożywanie 3–5 posiłków na dobę, o względnie stałych porach co 3–4 godziny (bez podjadania słodkich, ani słonych przekąsek między nimi oraz z zachowaniem przerwy nocnej). Pomiędzy głównymi posiłkami można spożywać jedynie wodę (niesmakową) oraz gorące napoje bez substancji słodzących (w tym cukru, miodu i syropów owocowych). Regularność spożywania posiłków w ciągu dnia pozwala zwiększyć uczucie sytości poposiłkowej oraz wyeliminować napady niekontrolowanego głodu i zapobiec sięganiu po wysokokaloryczne przekąski.

Jakie jest optymalne tempo utraty masy ciała u osób z nadwagą i otyłością?

Uważa się, że dla większości osób z nadwagą i otyłością odpowiednia jest redukcja 5–10% wyjściowej masy ciała w okresie pierwszych 3–6 miesięcy. Pożądanym efektem stosowania diety odchudzającej jest zatem utrata masy ciała w ilości 1,0 kg po pierwszym tygodniu, a następnie w tempie 0,5 kg na tydzień w kolejnych tygodniach. Pacjenci z otyłością i już rozpoznaną cukrzycą typu 2 powinni rozważyć wyraźną zmianę dotychczasowych zachowań zdrowotnych i jako cel obrać redukcję początkowej masy ciała o 7–15%. Umiarkowane tempo redukcji masy ciała pomaga zapobiegać utracie beztłuszczowej masy ciała oraz ułatwia przestrzeganie diety z umiarkowanym deficytem kalorycznym w perspektywie długoterminowej, jak również zwiększa szansę utrzymania uzyskanego efektu.

Polecamy wideo:
prof. dr hab. n. med. Leszek Czupryniak
Jaki stopień redukcji masy ciała u chorego z cukrzycą typu 2 i otyłością jest konieczny, aby zmniejszyć ryzyko rozwoju powikłań cukrzycy?