×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

dr hab. n. med. Ernest Kuchar
Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym WUM

Co jest przyczyną wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych?

Przyczyną wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest zakażenie wirusowe ośrodkowego układu nerwowego (OUN) szerzące się w obrębie błon i przestrzeni płynowych otaczających mózg i rdzeń kręgowy. Zakażenia ośrodkowego układu nerwowego określa się w skrócie jako neuroinfekcje.

Najczęstszymi przyczynami wirusowych zapaleń opon są w Polsce: enterowirusy (Coxsackie i ECHO), wirus nagminnego zapalenia ślinianek (świnki), arbowirusy, w tym wirus kleszczowego zapalenia mózgu (KZM), wirus opryszczki zwykłej (HSV), wirus ospy wietrznejpółpaśca (VZV); rzadko wirus Ebsteina i Barr (EBV), wirus cytomegalii (CMV), ludzki wirus herpes typu 6 (HHV-6), a bardzo rzadko, głównie u osób z obniżoną odpornością, adenowirusy.

Wirusy dostają się do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy, układ moczowo-płciowy lub zranienia skóry. Większość wirusów namnaża się w pobliżu miejsca wniknięcia (pierwotna replikacja), a dostaje się do ośrodkowego układu nerwowego drogą krwiopochodną lub poprzez obwodowy układ nerwowy. Po pierwotnej replikacji wirus rozprzestrzenia się w tkance chłonnej, a następnie dostaje się do krwioobiegu, powodując pierwotną wiremię. Wirus może wniknąć do OUN w czasie pierwotnej wiremii lub, częściej, w trakcie wtórnej wiremii, po namnożeniu się w miejscach wtórnej replikacji, takich jak mięśnie, skóra, narządy wewnętrzne i tkanka tłuszczowa. Niektóre wirusy, takie jak wirus wścieklizny, opryszczki pospolitej, ospy wietrznej i półpaśca oraz wirus polio mogą się dostać do ośrodkowego układu nerwowego z błony śluzowej za pośrednictwem neuronów lub mięśni.

Jak częste są wirusowe zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych?

Wirusowe zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych są stosunkowo rzadkimi chorobami zakaźnymi. W Polsce zgłaszanych jest rocznie około 1000 przypadków. W 2012 roku odnotowano 1284 przypadki, w 2013 roku 1077 przypadków – praktycznie wszystkich chorych hospitalizowano. Neuroinfekcje wirusowe najczęściej występują sporadycznie a niekiedy w małych ogniskach.

Jak się szerzy wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych?

Do zakażenia opon mózgowo-rdzeniowych najczęściej dochodzi drogą krwiopochodną w czasie wtórnej wiremii. Rzadziej wirusy dostają się ośrodkowego układu nerwowego za pośrednictwem nerwów obwodowych.

Kto jest źródłem zakażenia w przypadku wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych?

Źródłem zakażenia wirusami, które wywołują zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, są osoby zakażone (nie zawsze chore na zapalenie opon) lub zdrowi nosiciele, zwykle rozsiewający chorobotwórcze drobnoustroje drogą kropelkową lub fekalno-oralną. Po zakażeniu wirusy replikują się w tkance chłonnej górnych dróg oddechowych lub przewodu pokarmowego, po czym wywołują wiremię, czyli obecne są we krwi i dostają się do ośrodkowego układu nerwowego. Okres wylęgania choroby wynosi zwykle od kilku do kilkunastu dni.

Jakie są objawy wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych?

Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwykle przebiega dwufazowo. W pierwszej fazie pojawiają się objawy nieżytowe górnych dróg oddechowych lub przewodu pokarmowego (ostra biegunka), następnie, po kilku dniach pozornej poprawy, ponownie pojawia się gorączka, dreszcze i objawy charakterystyczne dla zajęcia opon mózgowo-rdzeniowych: wymioty, bóle głowy i sztywność karku. Objawom tym towarzyszą różnorodne objawy neurologiczne: rozdrażnienie, nadwrażliwość na bodźce (dotyk; światło [światłowstręt]). Zwykłe dźwięki mogą się choremu wydawać zbyt głośne i nieprzyjemne. Zdarza się również nadmierne odczuwanie zapachów. Może występować senność lub zaburzenia rytmu snu i czuwania.

Ostre objawy utrzymują się zwykle przez 3–4 dni, po czym ustępują. Przebieg wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest o wiele łagodniejszy w porównaniu z ropnym zapaleniem opon.

Jak lekarz ustala rozpoznanie wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych?

Cenne wskazówki przynosi dokładnie zebrany wywiad. Dla wirusowych zapaleń opon typowy jest przebieg dwufazowy: objawy oponowe są poprzedzone przez objawy prodromalne, na przykład cechy zakażenia górnych dróg oddechowych, gorączkę, złe samopoczucie, biegunkę czy bóle mięśni i stawów. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych należy podejrzewać u każdego chorego, u którego występuje lub występowała gorączką z objawami neurologicznymi, takimi jak silne bóle głowy, zaburzenia świadomości, neurologiczne objawy ogniskowe, światłowstręt, sztywność karku, przeczulica czy napad drgawek. U chorych w podeszłym wieku objawy mogą być dyskretne i ograniczać się na przykład do zaburzeń świadomości lub zaburzeń psychicznych. W wywiadzie istotne są informacje dotyczące: czasu trwania objawów i kolejności ich występowania, jak też poprzedzających zakażeń (zakażenia dróg oddechowych, zakażenia przewodu pokarmowego), urazów głowy, kontaktu z chorymi lub podróżowania na tereny endemiczne, a także chorób współistniejących, które sprzyjają zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych (np. cukrzyca, zaburzenia odporności, brak śledziony) oraz warunków socjalnych (niedożywienie, alkoholizm, narkomania, bezdomność).

W badaniu lekarskim zwraca się szczególną uwagę na stan ogólny, zaburzenia świadomości oraz ocenę czynności życiowych. Należy zmierzyć ciśnienie tętnicze i częstotliwość rytmu serca. Trzeba też sprawdzić, czy nie ma śladów urazu głowy lub zabiegu neurochirurgicznego. Ocenić, czy nie ma wysypek na skórze, które stosunkowo często towarzyszą zakażeniom wirusowym, lub innych charakterystycznych zmian – jak na przykład opryszczka. Pewne i dokładne rozpoznanie ustala się na podstawie badań płynu mózgowo-rdzeniowego uzyskanego drogą punkcji lędźwiowej, dlatego nakłucie lędźwiowe i badanie płynu mózgowo-rdzeniowego to zasadnicze elementy rozpoznania wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Jeśli u pacjenta występują ogniskowe objawy neurologiczne, objawy wskazujące na krwotok podpajęczynówkowy, obrzęk tarczy nerwu wzrokowego lub w wywiadzie był uraz głowy, to przed nakłuciem lędźwiowym należy wykonać komputerowe badanie tomograficzne głowy.

Jakie powikłania może powodować wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych?

Ryzyko rozwoju powikłań wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest wielokrotnie mniejsze niż dla bakteryjnych zapaleń opon. Do możliwych powikłań w ostrym stanie należą: napady drgawek, stan padaczkowy, obrzęk mózgu oraz zespół nieadekwatnej sekrecji hormonu antydiuretycznego. Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych bardzo rzadko powoduje poważne problemy zdrowotne, takie jak upośledzenie słuchu czy wodogłowie.

Co należy robić w przypadku wystąpienia wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych?

Ponieważ wszyscy pacjenci, u których podejrzewa się wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wymagają hospitalizacji, konieczne jest niezwłoczne zgłoszenie się do lekarza, a jeżeli stan chorego jest poważny, wezwanie pogotowia ratunkowego. Ze względu na zaraźliwość niektórych postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych należy do niezbędnego minimum ograniczyć liczbę osób, które kontaktują się z chorym.

W jakim trybie leczy się chorych na wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych? Jakie są kryteria hospitalizacji?

Wszyscy pacjenci, u których podejrzewa się lub rozpoznano wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wymagają hospitalizacji. Jest ona konieczna w celu diagnostyki, w tym wykonania nakłucia lędźwiowego, które przeprowadza się tylko w warunkach szpitalnych.

Jak się leczy wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych?

Leczenie wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych można podzielić na przyczynowe, czyli zastosowanie leków przeciwwirusowych, które podaje się drogą dożylną, oraz leczenie objawowe. Możliwości leczenia przyczynowego są bardzo ograniczone. Jedynym powszechnie stosowanym lekiem jest acyklowir, który hamuje mnożenie się wirusów opryszczki zwykłej (HSV) oraz ospy wietrznej i półpaśca (VZV). W przypadku innych zakażeń wirusowych nie są dostępne skuteczne leki przeciwwirusowe. Leczenie objawowe polega na podawaniu dożylnym płynów w celu wyrównania zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, leczeniu przeciwobrzękowym i przeciwzapalnym, stosowaniu leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych, profilaktyce drgawek i odpowiednim żywieniu. W razie potrzeby stosuje się żywienie dojelitowe lub pozajelitowe. Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych najczęściej ustępuje po kilku lub kilkunastu dniach nie pozostawiając trwałych następstw.

Jak można zapobiegać wirusowemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych?

Niektórym rodzajom wirusowych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych można zapobiegać za pomocą szczepień ochronnych. Ryzyko zachorowania można zmniejszyć także przez przestrzeganie ogólnych zasad higieny. Przykładowo, przed wprowadzeniem powszechnych szczepień przeciwko odrze, śwince i różyczce najczęstszą przyczyną wirusowego zapalenia opon w Polsce była świnka. Wprowadzenie szczepień ochronnych zmieniło sytuację epidemiologiczną. Obecnie w Polsce najczęstszymi przyczynami wirusowego zapalenia opon są enterowirusy oraz wirusy kleszczowego zapalenia mózgu. Przeciwko wirusom kleszczowego zapalenia mózgu są dostępne skuteczne szczepionki inaktywowane, ale choraba ta występuje tylko na niektórych terenach, dlatego szczepienie jest wskazane tylko u osób, które wybierają się na tereny endemiczne.

05.06.2017
Zobacz także
  • Ropień mózgu
Wybrane treści dla Ciebie
  • Zakażenia wywołane przez wirusy Coxsackie
  • Adenowirusy
  • Półpasiec - objawy, przyczyny, powikłania, leczenie
  • SARS (zespół ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej)
  • Mononukleoza zakaźna u dorosłych
  • Polio
  • Wścieklizna
  • Postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia
  • Choroby wywołane przez parwowirus B19 u dorosłych
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta