×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Opryszczka (zakażenie wirusem opryszczki zwykłej) – przyczyny, objawy, leczenie

dr hab. n. med. Ernest Kuchar
Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym WUM

Wirus opryszczki zwykłej (Herpes simplex virus) ma dwa typy, HSV-1 i HSV-2. Opryszczka na ustach („zimno na ustach”), czyli opryszczka wargowa jest najczęściej zakażeniem nawrotowym wywołanym przez HSV-1. Opryszczkę narządów płciowych z reguły wywołuje drugi typ wirusa, HSV-2.

Spis treści:

Co to jest opryszczka
Opryszczka błony śluzowej jamy ustnej i gardła (m.in. opryszczka na ustach)
Opryszczka narządów płciowych
Opryszczka narządu wzroku
Opryszczka skóry
Opryszczkowe zapalenie mózgu
Zakażenia narządowe, opryszczka uogólniona
Nawracające zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
Co robić w razie wystąpienia objawów opryszczki
Opryszczka – diagnoza
Opryszczka – leczenie
Opryszczka – powikłania
Opryszczka – czy można zapobiec zakażeniu
Opryszczka – pytania pacjentów

Co to jest opryszczka?

Opryszczka, czyli zakażenie opryszczkowe ma postać wykwitów wywołanych przez dwa blisko ze sobą spokrewnione wirusy: HSV-1 i HSV-2 (Herpes simplex virus, wirus opryszczki zwykłej). Pierwszy z nich zwykle powoduje opryszczkę w górnej części ciała (wargi i jama ustna), drugi głównie na narządach płciowych, ale zdarza się też odwrotnie. Zmiany niezależnie od umiejscowienia oraz typu wirusa praktycznie nie różnią się wyglądem.

Zakażenie przenosi się wyłącznie wśród ludzi przez bezpośredni kontakt (wirus znajduje się w wydzielinach), możliwe jest zakażenie okołoporodowe – z kobiety ciężarnej na płód lub na noworodka.

Zakażenia wirusami opryszczki są szeroko rozpowszechnione. Badania serologiczne wskazują, że przeważająca większość dorosłych (90%) jest zakażona wirusem HSV-1, a u co dziesiątego dorosłego występuje zakażenie HSV-2. Jednak tylko około połowy zakażonych osób cierpi na nawroty opryszczki wargowej. Zakażenia są często bezobjawowe.

Wirus opryszczki typu 1 (HSV-1) przenosi się z wydzieliną pęcherzykową, śliną oraz przez bezpośredni kontakt z błonami śluzowymi i skórą, np. przy pocałunkach, czasami przez picie z jednego naczynia, używanie wspólnych sztućców, maszynek do golenia czy ręczników. Najbardziej zaraźliwy jest płyn z pęcherzyków. Oznacza to, że najłatwiej jest się zarazić przez kontakt z pęcherzykami. Możliwe jest jednak także zakażenie od osób bez objawów.
Wirus szybko ginie w temperaturze pokojowej oraz po wyschnięciu, dlatego przenoszenie się opryszczki przez przedmioty lub drogą kropelkową należy do rzadkości.

Do zakażenia HSV-1 zwykle dochodzi w dzieciństwie, a HSV-2 podczas kontaktów seksualnych lub rzadko w czasie porodu. Zakażenie HSV-1 nie chroni przed zakażeniem HSV-2.

Nie ma możliwości całkowitego wyleczenia zakażenia HSV, ponieważ wspólną cechą wirusów opryszczki jest rozwój zakażenia latentnego, czyli trwającego całe życie osoby zakażonej, co oznacza, że będzie ona już zawsze miała w swoim organizmie wirusa opryszczki i okresowo go wydalała w ślinie lub wydzielinach płciowych. Dzieje się tak, ponieważ po wniknięciu do organizmu wirus namnaża się, a następnie przemieszcza drogą nerwów do neuronów czuciowych (HSV-1 lokuje się najczęściej w zwoju trójdzielnym, HSV-2 w zwojach nerwów rdzeniowych S2-S5), gdzie pozostaje w postaci utajonej (w stanie „uśpienia”), gotowy do reaktywacji w sprzyjających warunkach, do których należą:

  • ekspozycja na silne światło słoneczne (promieniowanie ultrafioletowe, UV)
  • zakażenia górnych dróg oddechowych
  • gorączka
  • przemęczenie
  • niedożywienie
  • wyziębienie
  • urazy
  • zabiegi stomatologiczne
  • miesiączka
  • stosowanie glikokortykosteroidów
  • operacje chirurgiczne
  • stres.

Częsta, nawrotowa opryszczka zdarza się u osób z prawidłową odpornością. Nawroty opryszczki wargowej mogą występować co kilka dni, a także w odstępie tygodni, miesięcy lub lat. U zdrowych osób obserwuje się tendencję do coraz rzadszego i łagodniejszego występowania nawrotów opryszczki wraz z upływem czasu.

Okres wylęgania opryszczki wynosi od 1 do 26 dni, zwykle 6–8 dni.

W miejscu wtargnięcia wirusa (zwykle przez błonę śluzową, rzadziej przez uszkodzoną skórę) osoba zakażona odczuwa objawy poprzedzające pojawienie się zmian – ból, pieczenie, świąd i mrowienie.
Po 2–3 dniach pojawia się grudka na podłożu zapalnym, a następnie drobne, bolesne pęcherzyki wypełnione przeźroczystym płynem, które pękają, pozostawiając owrzodzenia oraz nadżerki. Zmiany goją się samoistnie, zwykle bez śladów.
U osób z zakażeniem pierwotnym wykwity mają tendencję do zlewania się i utrzymują się przez kilka tygodni. W zakażeniach nawrotowych wykwity są skupione na mniejszym obszarze i znikają po 10–12 dniach.

Opryszczka błony śluzowej jamy ustnej i gardła

Jako zakażenie pierwotne może mieć postać ostrego zapalenia błony śluzowej dziąseł i jamy ustnej oraz ostrego zapalenia gardła i migdałków podniebiennych. Przebiega wówczas jak ostre zapalenie z towarzyszącą gorączką. W zakażeniu nawrotowym jest to zwykle opryszczka wargowa.

Ostre zapalenie błony śluzowej dziąseł i jamy ustnej

  • typowa dla małych dzieci
  • okres wylęgania wynosi 3–6 dni
  • objawy obejmują wysoką gorączkę, złe samopoczucie, jadłowstręt, obrzęk, zaczerwienienie i bolesność dziąseł, powiększenie regionalnych węzłów chłonnych; pęcherzyki, które powstają na błonie śluzowej jamy ustnej i języka oraz na skórze warg i wokół jamy ustnej, mają tendencję do zlewania się, tworzenia bolesnych owrzodzeń, a po pęknięciu – nadżerek
  • ostre objawy utrzymują się 5–7 dni; gojenie zmian następuje po ok. 2 tygodniach
  • wirus jest wydalany w ślinie przez 3 tygodnie (niekiedy dłużej).

Ostre zapalenie gardła i migdałków podniebiennych

  • występuje częściej u dorosłych niż u dzieci
  • zwykle jest wywołane przez HSV-1, ale przyczyną może być też HSV-2 (towarzyszą mu wtedy zmiany na narządach płciowych)
  • początkowe objawy to gorączka, złe samopoczucie, ból głowy, gardła, mięśni, następnie na migdałkach i tylnej ścianie gardła pojawiają się pęcherzyki, które pękają, tworząc nadżerki i owrzodzenia
  • u ok. 30% chorych w pierwotnym zakażeniu HSV-2 występują objawy oponowe, u 5% zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o łagodnym przebiegu.

Opryszczka wargowa (potocznie „zimno”)

  • jest to najczęstsza postać zakażenia nawrotowego wywołanego HSV-1 (rzadziej HSV-2)
  • zwykle ma łagodny przebieg bez towarzyszących objawów ogólnych
  • w okolicy ust – na ogół w kąciku, na pograniczu błony śluzowej i skóry – pojawiają się nieliczne skupiska bolesnych pęcherzyków zapalnych
  • nawroty występują średnio dwa razy w roku, ale u niektórych zakażonych nawet co miesiąc
  • największe wydalanie wirusa ma miejsce w ciągu pierwszej doby (może się utrzymywać do 5 dni).

Opryszczka narządów płciowych

Opryszczka narządów płciowych jest prawdopodobnie najczęstszym zakażeniem przenoszonym drogą płciową. Często przebiega w sposób skąpoobjawowy, bez typowych pęcherzyków lub zupełnie bezobjawowy, dlatego większość zakażonych osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że są zakażone.
Typowe zmiany towarzyszące zakażeniu narządów płciowych przez HSV-1 lub HSV-2 to zgrupowane zapalne grudki i pęcherzyki na zewnętrznej powierzchni genitaliów, które przypominają opryszczkę na wargach.

Nawroty opryszczki narządów płciowych wywołanej przez HSV-1 są około 6 razy rzadsze niż wywołanej przez HSV-2.

Zakażenie pierwotne

  • okres wylęgania wynosi 1–21 dni (zwykle 3–7 dni)
  • z reguły ma ciężki przebieg, często towarzyszy mu ostre zapalenie gardła
  • objawy ogólne – gorączka, ból głowy i mięśni, złe samopoczucie – dotyczą ok. 70% kobiet i ok. 40% mężczyzn
  • pęcherzyki występują u mężczyzn na prąciu, rzadziej na mosznie, czy wewnętrznej powierzchni ud, u kobiet na wargach sromowych, kroczu, czasami na wewnętrznej powierzchni ud, w pochwie i na szyjce macicy; zmiany na skórze u kobiet są bardziej rozległe niż u mężczyzn; po 2–3 tygodniach zmiany przekształcają się w owrzodzenia i nadżerki, czasami pokryte strupem, a potem stopniowo ustępują; w rzadkich przypadkach zajęcie okolicy krzyżowej rdzenia kręgowego może spowodować ostre zatrzymanie moczu oraz objawy zapalenia rdzenia i korzonków nerwowych: ból, utratę lub zaburzenia czucia (parestezje) i wysypki, zwane zespołem Elsberga
  • objawy miejscowe (zależne od lokalizacji zmian) – ból, wydzielina śluzowa z cewki moczowej lub pochwy, powiększenie węzłów chłonnych pachwinowych, zaburzenia oddawania moczu, tkliwość szyjki macicy przy stosunku – mogą się utrzymywać 10–17 dni
  • u obu płci może wystąpić opryszczkowe zapalenie odbytnicy (zapalenie odbytu i odbytnicy) jako następstwo stosunków analnych
  • wirus jest wydalany przez 10–12 dni.

Zakażenie nawrotowe

  • przebiega łagodnie lub skąpoobjawowo
  • objawy ogólne zwykle nie występują
  • objawy miejscowe trwają od 2 godzin do 2 dni
  • pęcherzyki występują u mężczyzn głównie na prąciu (często są niebolesne), u kobiet na wargach sromowych większych i mniejszych oraz na skórze krocza (mogą być bardzo bolesne)
  • wirus jest wydalany przez ok. 5 dni.

Opryszczka narządu wzroku

Wykwity mogą występować na spojówce lub rogówce oka. Jest to groźna postać opryszczki, która może doprowadzić – w przypadku braku leczenia lub częstych nawrotów – do bliznowacenia rogówki, a nawet do utraty wzroku.
Pęcherzyki mogą się też pojawić na powiekach.

Opryszczka skóry

Wykwity poza twarzą i narządami płciowymi występują rzadko, są to:

  • zanokcica opryszczkowa – czyli zakażenie wału paznokciowego; zmiany pęcherzykowo-krostkowe występują na opuszkach palca lub palców, pojawiają się nagle, towarzyszy im obrzęk, rumień i ból; zanokcica wywołana przez HSV-1 często występuje u pracowników ochrony zdrowia, którzy nie używają rękawiczek, zakażenie HSV-2 dotyczy zwykle osób w wieku 20–30 lat i rozwija się w wyniku kontaktów intymnych (dotykania narządów płciowych zakażonych osób)
  • tzw. opryszczka zapaśników – występuje na skórze klatki piersiowej, uszu, twarzy i rąk, typowa dla sportowców uprawiających dyscypliny kontaktowe
  • wyprysk opryszczkowy – szczególna postać zakażenia u chorych na atopowe zapalenie skóry; ma postać uogólnionej osutki pęcherzykowej, może stanowić zagrożenie życia.

Opryszczkowe zapalenie mózgu

Szacowana roczna zapadalność na opryszczkowe zapalenie mózgu wynosi około 1 na 500 000 osób, jest to więc rzadka choroba, ale bardzo groźna. Chorują najczęściej dzieci i młodzi ludzie poniżej 20. rż. zwykle w przebiegu zakażenia pierwotnego oraz dorośli po 50. rż. w przebiegu reaktywacji zakażenia.

Do typowych objawów należą:

  • zaburzenia świadomości
  • zmiany zachowania
  • gorączka
  • zaburzenia mowy
  • niezborność
  • napady drgawek
  • niedowłady i porażenia nerwów czaszkowych.

U części chorych występuje obrzęk tarczy nerwu wzrokowego.

Śmiertelność chorych nieleczonych sięga 70%. Leczenie acyklowirem zmniejsza śmiertelność do 10–20%. Zapalenie mózgu pozostawia trwałe następstwa (porażenia i inne deficyty neurologiczne) u większości dorosłych chorych.

Zakażenia narządowe, opryszczka uogólniona

Zakażenia narządowe (np. zapalenie przełyku, zapalenie wątroby), czy opryszczka uogólniona występują najczęściej u pacjentów ze zmniejszoną odpornością (w tym po chemioterapii), otrzymujących leczenie immunosupresyjne po przeszczepieniu narządów czy w przebiegu AIDS.
W zaburzeniach odporności przebieg zakażenia HSV jest ciężki, a rokowanie poważne.

Nawracające zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

Jest to najpoważniejsza (o dużej śmiertelności), ale bardzo rzadka postać zakażenia wirusem HSV-2. Przebiega podobnie jak opryszczkowe zapalenie mózgu.

Co robić w razie wystąpienia objawów opryszczki?

Łagodne, mało nasilone, miejscowe zmiany wywołane przez wirusy opryszczki na ogół nie wymagają zgłoszenia się do lekarza. O pomoc należy się zwrócić w przypadku zmian rozległych, opryszczki, której towarzyszą objawy ogólne (np. gorączka, bóle mięśni, złe samopoczucie) oraz gdy współistnieją czynniki ryzyka – ciężkie choroby skóry, upośledzona odporność, przyjmowanie glikokortykosteroidów, leczenie onkologiczne (chemioterapia, radioterapia).

Pilnego zgłoszenia się do lekarza wymagają chorzy z objawami neurologicznymi, a także zmianami w obrębie narządu wzroku.

Leczenia wymaga opryszczka narządów płciowych. Szybkie zgłoszenie się do lekarza jest ważne ze względu na znacznie większą skuteczność leczenia przeciwwirusowego zastosowanego na początku zakażenia w porównaniu z leczeniem zastosowanym później.

Opryszczka – diagnoza

Wykwity mają na tyle charakterystyczny wygląd, że rozpoznanie ustala się zwykle na podstawie samego badania lekarskiego. W przypadku opryszczki narządów płciowych u kobiet przeprowadza się badanie ginekologiczne.

W zakażeniach inwazyjnych wskazane jest przeprowadzenie badań pomocniczych:

  • izolacja HSV w hodowli komórkowej – metoda preferowana w opryszczce narządów płciowych; wynik ujemny nie wyklucza zakażenia
  • PCR (polymerase chain reaction, reakcja łańcuchowa polimerazy) – wykrywa materiał genetyczny wirusów; wynik ujemny nie wyklucza zakażenia
  • badania serologiczne – swoiste przeciwciała przeciwko HSV pojawiają się we krwi w ciągu kilku tygodni od zakażenia; stwierdzenie przeciwciał anty-HSV-2 na ogół świadczy o opryszczce narządów płciowych, stwierdzenie samych przeciwciał anty-HSV-1 jest trudniejsze do interpretacji.

Zakażenia narządowe lub ciężki przebieg choroby wymagają zwykle hospitalizacji oraz wykonania badań dodatkowych.

Opryszczka – leczenie

W przypadku zmian o niewielkim nasileniu można miejscowo stosować leki przeciwwirusowe (acyklowir, denotywir, dokozanol, tromantadynę), a także środki łagodzące objawy i wysuszające, np. pastę cynkową. W razie potrzeby – leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. W opryszczce narządów płciowych leki do stosowania miejscowego są nieskuteczne.

W cięższych postaciach zakażeń opryszczkowych podaje się ogólnoustrojowo (doustnie lub dożylnie) leki przeciwwirusowe (acyklowir, walacyklowir), które hamują replikację (namnażanie się) wirusów HSV. Leki te zmniejszają nasilenie objawów zakażenia pierwotnego i nawrotowego, ale nie eliminują wirusa utajonego i nie zmniejszają ryzyka zakażenia innych osób ani częstości i ciężkości nawrotów po zaprzestaniu leczenia.

Leczenie zakażeń nawrotowych najlepiej rozpocząć w okresie objawów zwiastunowych, najpóźniej w dniu wystąpienia wykwitów.

U kobiet w ciąży stosuje się acyklowir, uważany za lek bezpieczny dla płodu.

Leczenie opryszczki ocznej powinien prowadzić okulista.

Opryszczka – powikłania

Opryszczka zwykle ustępuje (przechodzi w stan „uśpienia”), nie pozostawiając żadnych śladów. Jednak niewłaściwa pielęgnacja, brak leczenia mogą doprowadzić do powstania powikłań. Należą do nich:

  • wtórne zakażenia bakteryjne lub grzybicze wykwitów
  • zakażenie rozsiane (m.in. przełyku, nadnerczy, płuc, stawów, ośrodkowego układu nerwowego)
  • rumień wielopostaciowy.

W przypadku noworodków może dojść do rozsianych pęcherzykowych wykwitów na skórze, ciężkiego zapalenia mózgu, wątroby i innych narządów, a w konsekwencji tego do zgonu.

Opryszczka dróg rodnych w czasie ciąży zwiększa ryzyko porodu przedwczesnego, wewnątrzmacicznego ograniczenia wzrastania i samoistnego poronienia. Opryszczka narządów płciowych lub tylko objawy zwiastunowe tej choroby u kobiety ciężarnej przed porodem są wskazaniem do cięcia cesarskiego.

Opryszczka – czy można zapobiec zakażeniu

U osób z częstymi i uciążliwymi nawrotami opryszczki zaleca się profilaktykę farmakologiczną (acyklowir lub walacyklowir). Leczenie zmniejsza częstość nawrotów, poprawia jakość życia i zmniejsza ryzyko zakażenia partnera HSV-2.

Zapobiec zakażeniu można przez unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych. Ryzyko zakażenia zmniejsza używanie prezerwatyw lateksowych (ale go nie eliminuje, wykwity mogą się pojawić w innej lokalizacji).
Osoby zakażone powinny informować partnerów o chorobie przed podjęciem współżycia seksualnego.

Kobiety w ciąży, które chorowały na opryszczkę narządów płciowych powinny przekazać tę informację lekarzowi.
Kobiety zdrowe, których partnerzy chorowali na opryszczkę narządów płciowych nie powinny podejmować współżycia płciowego w III trymestrze ciąży.

Opryszczka – pytania pacjentów

Z czym można pomylić opryszczkę narządów płciowych?

W przypadku opryszczki narządów płciowych, w rozpoznaniu różnicowym, którego celem jest ustalenie choroby przez wykluczenie innych o podobnych objawach, lekarz zwykle bierze pod uwagę kiłę, wrzód weneryczny i półpasiec.

Jakie są skuteczne domowe sposoby na opryszczkę na ustach?

Popularne, rozpowszechniane w Internecie jako niezawodny sposób na opryszczkę smarowanie jej czosnkiem, czy cebulą należy do metod niezweryfikowanych naukowo. Nie zaleca się stosowania tego rodzaju rozwiązań.
Należy unikać dotykania wykwitów. W żadnym razie nie należy przebijać pęcherzyków.
W aptekach dostępne są bez recepty różnego rodzaju preparaty na opryszczkę w postaci kremów, płynów i plastrów.

Piśmiennictwo

https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.1.8.
05.07.2022
Zobacz także
  • Brodawki wirusowe
  • Zapalenie opryszczkowate skóry
  • Zakażenie narządów płciowych wirusem opryszczki u kobiet w ciąży
Wybrane treści dla Ciebie
  • Biegunka wirusowa
  • Różyczka u dorosłych
  • Mononukleoza zakaźna u dorosłych
  • Zapalenie siatkówki wywołane wirusem opryszczki pospolitej
  • Zakażenia wywołane przez wirusy herpes HHV-6, HHV-7 i HHV-8
  • Cytomegalia
  • Wścieklizna
  • Gorączka krwotoczna z zespołem nerkowym
  • SARS (zespół ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej)
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta