Otyłość jest zwykle wynikiem kombinacji wielu przyczyn i czynników sprzyjających jej rozwojowi, omówionych poniżej. Nawet jeśli występuje jeden lub więcej z tych czynników ryzyka, nie oznacza to, że jest się skazanym na otyłość. Otyłości można skutecznie przeciwdziałać poprzez zdrowy sposób odżywiania się, codzienną aktywność fizyczną oraz zmianę trybu życia i przyzwyczajeń związanych z wyborem produktów żywnościowych i częstością spożywanych posiłków.
Czynniki dziedziczne i wpływy rodzinne
Geny odziedziczone po rodzicach mogą wpływać na ilość zgromadzonej tkanki tłuszczowej i jej rozmieszczenie w organizmie. Geny mogą również odgrywać rolę w tym, jak skutecznie organizm przetwarza pożywienie na energię, jak reguluje apetyt i jak „spala” kalorie podczas ćwiczeń.
Problem otyłości często dotyczy całych rodzin. Dzieje się tak nie tylko z powodu wspólnych genów. Członkowie rodziny mają również podobne nawyki żywieniowe i związane z aktywnością fizyczną. Dlatego ważną rolę w zapobieganiu i leczeniu otyłości odgrywa styl życia – jeśli nawet wszyscy w rodzinie mają nadwagę lub otyłość – to prowadząc zdrowy styl życia, można utrzymać prawidłową masę ciała i dzięki temu uchronić się przed ryzykiem rozwoju wielu chorób przewlekłych.
Dieta
Wysokokaloryczna, uboga w warzywa i owoce dieta, pełna fast foodów i obfitująca w wysokokaloryczne napoje oraz zbyt duże porcje, przyczynia się do przyrostu masy ciała i jest niezdrowa. Pijąc wysokolaryczne napoje – słodzone napoje bezalkoholowe lub alkohol – ludzie mogą spożyć wiele kalorii bez uczucia sytości, co może stopniowo przyczynić się do znacznego przyrostu masy ciała, a także większego gromadzenia tłuszczu w obrębie jamy brzusznej (tzw. otyłość brzuszna), co jest szczególnie niekorzystne dla zdrowia.
Brak aktywności fizycznej
Osoby prowadzące siedzący tryb życia mogą z łatwością przyjmować codziennie więcej kalorii niż spalają w wyniku ćwiczeń i rutynowych codziennych czynności. Wpatrywanie się w ekrany komputerów, tabletów i telefonów to czynności wykonywane w pozycji siedzącej. Liczba godzin spędzanych przed ekranem ma duży związek z przyrostem masy ciała.
Niedobór snu
Niedostateczna ilość snu wiąże się z większym ryzykiem nadwagi i otyłości. W efekcie może dochodzić do zmian rytmu dobowego wydzielania hormonów, w tym zwiększonego wydzielania kortyzolu. Niedobór snu może również zwiększać apetyt i chęć podjadania w nocy, a spożywanie dodatkowych porcji pokarmu o dużej zawartości kalorii pochodzących z węglowodanów i tłuszczów, może przyczyniać się do przyrostu masy ciała.
Niektóre choroby i leki
Różne problemy zdrowotne lub dolegliwości (np. bóle stawów w przebiegu ich zapalenia lub zwyrodnienia) mogą prowadzić do unikania aktywności ruchowej, co z kolei może skutkować przyrostem masy ciała. U niektórych osób otyłość może być objawem choroby, np. w zespole Pradera i Williego, zespole Cushinga, niedoczynności tarczycy i innych. Zwiększeniu masy ciała może także sprzyjać stosowanie niektórych leków przeciwdepresyjnych, przeciwdrgawkowych, przeciwcukrzycowych, przeciwpsychotycznch, steroidów i ß-blokerów, zwłaszcza jeśli nie kompensuje się ich stosowania odpowiednią dietą i/lub zwiększoną aktywnością fizyczną.
Kwestie społeczne i ekonomiczne
Czynniki społeczne i ekonomiczne mogą istotnie zwiększać ryzyko rozwoju otyłości. Trudno prowadzić aktywny tryb życia, jeśli nie ma dostępnych, bezpiecznych miejsc do spacerów lub ćwiczeń. Panuje przekonanie, że zdrowsza żywność jest droższa, i może tak być, jeśli dotyczy jedzenia w restauracji (jedzenie typu fast food jest tanie). Ważne jest poznanie i wprowadzanie zdrowych sposobów gotowania w warunkach domowych oraz dostęp do zdrowszej żywności, w tym z lokalnych upraw. Ponadto osoby, z którymi spędza się czas, mogą mieć negatywny wpływ na ryzyko rozwoju nadwagi i otyłości – stanowi to większe narażenie na otyłość, jeśli przyjaciele lub krewni są chorzy na otyłość. W związku z tym, podejmując starania zmiany sposobu odżywiania w celu zmniejszenia masy ciała, warto włączyć w to również najbliższych i wspólnie z nimi wprowadzać zdrowe nawyki związane ze stylem życia.
Wiek
Otyłość może rozwinąć się w każdym wieku, nawet u małych dzieci. Jednak z wiekiem zmiany hormonalne i mniej aktywny tryb życia zwiększają ryzyko otyłości. Ponadto, wraz z wiekiem dochodzi do osłabienia mięśni. Ogólnie rzecz biorąc, mniejsza masa mięśniowa prowadzi do osłabienia metabolizmu, a przez to zmniejszenia zapotrzebowania na kalorie, więc nawet takie samo żywienie, zgodnie z przyzwyczajeniem, może prowadzić do przyrostu masy ciała. Jeśli z wiekiem nie zwraca się na to uwagi i nie dba się o zdrowe żywienie zgodnie z aktualnym zapotrzebowaniem kalorycznym ani nie zwiększa się aktywności fizycznej, stopniowy przyrost masy ciała jest bardzo prawdopodobny.
Ciąża
Przyrost masy ciała w czasie ciąży jest naturalny. Niektóre kobiety po urodzeniu dziecka mają jednak duże trudności z powrotem do wyjściowej masy ciała. Nawet karmienie piersią nie zawsze prowadzi do szybkiej utraty nadmiernych kilogramów, jeśli jednocześnie kobieta zwiększa spożycie kalorii, np. z powodu dodatkowych przekąsek w ciągu dnia. Zazwyczaj powrót do wyjściowej masy ciała powinien nastąpić w ciągu pierwszego roku po porodzie. Jeśli do tego nie dojdzie, to przyrost masy ciała podczas ciąży może przyczynić się do rozwoju nadwagi lub otyłości.
Rzucenie palenia
Rzucenie palenia często wiąże się z przyrostem masy ciała. W przypadku niektórych osób może to prowadzić do znacznego przyrostu masy ciała, spełniającego kryteria otyłości. Często dzieje się tak, ponieważ ludzie sięgają po jedzenie, aby poradzić sobie z odstawieniem papierosów. Na dłuższą metę jednak rzucenie palenia wciąż jest korzystniejsze dla zdrowia niż dalsze palenie. W zapobieganiu przyrostowi masy ciała po rzuceniu palenia może pomóc lekarz, ale również dietetyk lub psycholog.
Stres
Wiele czynników zewnętrznych, które wpływają na nastrój i samopoczucie, może przyczyniać się do rozwoju otyłości. Z jednej strony może dochodzić do zmian wydzielania niektórych hormonów (w tym kortyzolu), z drugiej – mogą zmieniać się nawyki żywieniowe lub pojawia się jedzenie pod wpływem emocji (tzw. zajadanie stresu); ponadto w sytuacjach stresowych ludzie często bardziej preferują żywność wysokokaloryczną.
Mikrobiota jelitowa
To, co jemy, wpływa na nasze bakterie jelitowe, co może przyczyniać się do przyrostu masy ciała lub trudności w jej utracie. Mikrobiota jelitowa pozostaje obszarem interesujących badań, ale wydaje się, że nie powinniśmy oczekiwać nowej pigułki, która uzdrawiając nasz mikrobiom, wyleczy nas z otyłości, ale zdrowym odżywianiem przyczyniać się do utrzymania prawidłowej, zróżnicowanej mikrobioty jelitowej, co sprzyja naszemu zdrowiu.
