Jakie pytania „przesiewowe” należy zadać rodzicom podczas badania profilaktycznego dziecka w 12.-13. miesiącu życia, aby nie przeoczyć zaburzeń ze spektrum autyzmu?

Autyzm to zaburzenie neurorozwojowe, charakteryzujące się zespołem objawów w zakresie trzech sfer funkcjonowania dziecka: (1) interakcji społecznych, (2) komunikacji oraz (3) zachowania charakteryzującego się powtarzalnością (stereotypią).

Na podstawie retrospektywnej analizy filmów nagranych przez rodziców stwierdzono, że u niektórych dzieci (choć nie u wszystkich!) z rozpoznaniem ASD, pewne oznaki nietypowego rozwoju występowały już pod koniec 1. lub na początku 2. roku życia.

W trakcie badania dziecka warto zatem zwrócić uwagę na pewne zachowania związane z poszczególnymi etapami rozwoju. Zanim dziecko rozwinie zdolność do komunikacji werbalnej, porozumiewa się z nami „bez słów”, czyli za pomocą całej gamy komunikatów pozawerbalnych.

• Dobry kontakt wzrokowy zapewnia dziecku łatwość dzielenia z nami uwagi. Obserwując dziecko w gabinecie, zwróćmy uwagę, czy monitoruje ono twarz i oczy rodzica lub naszą, czy wręcz przeciwnie – bardziej jest skupione na otaczających go przedmiotach.

• Dziecko dobrze monitorujące drugą osobę łatwo uczy się gestów. Spytajmy więc rodzica, czy dziecko kiwa głową na „tak” lub „nie”, czy pokazuje paluszkiem wskazującym, gdy coś chce otrzymać lub czy na naszą prośbę pokazuje paluszkiem przedmioty będące w jego otoczeniu.

• Zwróćmy też uwagę, jak dziecko reaguje na pochwałę, czy spogląda na chwalącego, uśmiechniętego rodzica i też się uśmiecha, czy dalej jest zajęte swoją aktywnością i zachowuje poważną twarz.

• Dziecko dobrze monitorujące osoby w swoim otoczeniu będzie też chętnie naśladować na przykład głaskanie lali, misia, robienie „pa-pa”, kiwanie główką, posyłanie całuska.

• Zawołajmy dziecko po imieniu, aby sprawdzić, jak zareaguje (czy spojrzy na wołającą je osobę). Spytajmy rodzica, jaka jest reakcja dziecka na imię, prośby, polecenia. Dzieci chore na autyzm często reagują z dużą wybiórczością. Wyniki badania obejmującego roczne dzieci z grupy ryzyka zaburzeń rozwojowych (jedno rodzeństwo chore na autyzm) wskazują, że aż u ¾ dzieci, które nie zareagowały na wołanie ich po imieniu za pierwszym lub drugim razem, w wieku 2 lat ujawniły się zaburzenia rozwojowe. Natomiast wszystkie dzieci z grupy kontrolnej (zdrowe) prawidłowo odpowiedziały na test imienny w 1. roku życia.

• Należy również zwrócić uwagę, jak dziecko reaguje na aktywność rodzica, czy jest z nim w kontakcie, czy jest gotowe do współdziałania, czy raczej nie. Umiejętność dzielenia uwagi jest bardzo ważna, ponieważ warunkuje możliwość naśladowania i dalszy rozwój społeczny oraz poznawczy dziecka. Poprośmy rodzica, aby zwrócił uwagę dziecka na konkretną zabawkę, którą mamy w gabinecie. Pozwoli nam to ocenić, czy dziecko podzieli uwagę rodzica, czy będzie monitorowało, co robi rodzic.

• Obserwujmy też, czy dziecko samo spontanicznie przyciąga uwagę rodzica, próbując mu pokazać przedmiot swojego zainteresowania. Czy podając go, zwraca uwagę na reakcję rodzica. Dzieci autystyczne często nie dzielą się spontanicznie przedmiotem swojego zainteresowania, tzn. nie podają i nie pokazują go rodzicom.

• Zwróćmy uwagę na ekspresję twarzy dziecka. Dzieci autystyczne często sprawiają wrażenie poważnych, ich twarz może być mało mimiczna (słabo reagują na śmiech osób z otoczenia, nie naśladują minek) albo prezentują głównie wyraźnie negatywne emocje (krzyk, płacz).

Musimy pamiętać, że trudno jest ocenić funkcjonowanie dziecka w gabinecie lekarskim, zwłaszcza jeśli jest ono niespokojne lub zapłakane. Problemem jest też ograniczony czas, jaki możemy przeznaczyć na badanie w poradni pediatrycznej. Warto więc zapytać rodziców, czy niepokoi ich cokolwiek w rozwoju dziecka lub czy inne osoby zwróciły uwagę na objawy mogące wskazywać na nieprawidłowy rozwój. Być może takie pytanie ułatwi rodzicom podzielenie się swoimi spostrzeżeniami i wątpliwościami.

Uczulmy też rodziców, aby w razie wystąpienia jakichkolwiek niepokojących objawów związanych z rozwojem dziecka zgłosili się do lekarza w celu podjęcia działań diagnostycznych i terapeutycznych. Takie postępowanie daje szansę na wyrównanie deficytów rozwojowych, nie tylko w przypadku zaburzeń autystycznych. (2013, 2014) 

Piśmiennictwo

1. Międzynarodowa Statystyczna Kwalifikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, Rewizja dziesiąta. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Kraków–Warszawa, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 1997
2. Palomo R., Belinchon M., Ozonoff S.: Autism and family home movies: a comprehensive review. J. Dev. Behav. Pediatr., 2006; 27 (supl. 2): S59–S68
3. Nadig A.S., Ozonoff S., Young G.S. i wsp.: A prospective study of response to name in infants at risk for autism. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 2007; 161: 378–383