Jak często należy dokonywać pomiarów antropometrycznych przed kwalifikacją dziecka do uprawiania sportu?

Pomiary antropometryczne, które polegają na obligatoryjnym pomiarze wzrostu i masy ciała dziecka, należą do elementów jego kwalifikacji do uprawiania sportu. W szerszym rozumieniu badania antropometryczne obejmują także ocenę budowy ciała (symetria, sylwetka), ocenę postawy i rozwoju poprzez pomiary (masa ciała, wzrost, skład ciała, długość kończyn, obwodów, zakresu ruchów w stawach), a także obserwację sportowca oraz jego ciała i ocenę siły. Bada się w ten sposób budowę ciała, postawę, stan odżywiania, symetrię i harmonię rozwoju, najlepiej odnosząc te obserwacje do typu sylwetki właściwego dla danej dyscypliny sportu.

Na podstawie wskaźników antropometrycznych ocenia się głównie cechy zdeterminowane genetycznie (wzrost, proporcje odcinków ciała, średnice i obwody tułowia i kończyn). Wskaźniki, które zmieniają się pod wpływem czynników środowiskowych, jak np. masa ciała, poprzez swoje duże wahania zmieniają wygląd biotypu somatycznego i dlatego mogą być interpretowane jedynie poprzez powiązanie ze składem ciała. Z punktu widzenia biotypu somatycznego wyróżnia się trzy kategorie sportów:

1. Sporty, w których biotyp somatyczny jest niezbędny do uzyskiwania dobrych wyników: koszykówka, siatkówka, lekkoatletyka, wioślarstwo, gimnastyka artystyczna, ekstremalne kategorie w podnoszeniu ciężarów.

2. Sporty, w których biotyp somatyczny jest ważny: piłka ręczna, szermierka, podnoszenie ciężarów, narciarstwo, pływanie, gimnastyka artystyczna.

3. Sporty, w których biotyp somatyczny nie ma znaczenia: np. kręgle, strzelectwo, szachy.

Pomiary antropometryczne odgrywają dużą rolę w selekcji kandydatów do określonej dyscypliny sportu i ukierunkowaniu talentów. Są także pomocne w szacowaniu ich wydolności.

Lekarze sportowi powinni również zwrócić uwagę na jakość ruchu, co oznacza identyfikację i ocenę asymetrii, funkcjonalnych kompensacji oraz ograniczeń zakresu ruchu. Ocena postawy sportowców pozwala na wprowadzenie do treningu konkretnych zaleceń w celu kompensacji lub profilaktyki pogłębiania nieprawidłowości, by w efekcie poprawić wyniki sportowe i zapobiec urazom.

Skład ciała to główny element sprawności fizycznej; umożliwia osiągnięcie sylwetki optymalnej dla danego rodzaju sportu. Ponieważ ocena składu ciała stanowi kryterium wydolności lub selekcji, dokładność i niezawodność technik pomiarowych mają ogromne znaczenie. Zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie zmienia się zależnie od wieku i płci, a pożądana zawartość tkanki tłuszczowej u sportowców może się różnić w zależności od rodzaju sportu, poziomu wytrenowania i spożycia kalorii. Co więcej, biotyp somatyczny w powiązaniu ze stanem odżywienia sportowca pomagają ustalić odpowiednią kaloryczność diety.

Większość badań profilaktycznych u sportowca, w tym pomiary antropometryczne, należy przeprowadzać przy każdym badaniu sportowo-lekarskim, zatem nie rzadziej niż co 12 miesięcy.

Zgodnie z ogólną zasadą interpretacji wyników wyjaśnienia wymagają wartości skrajne – >97. centyla i <3. centyla – oraz brak spodziewanych przyrostów w wieku rozwojowym. Nie oznacza to, że wyniki pomiarów antropometrycznych same w sobie stanowią przeciwwskazanie do uprawiania sportu; to raczej przesłanka do zalecenia dalszej diagnostyki i np. skierowania pacjenta do endokrynologa przy wzroście <3. centyla i podejrzeniu niedoboru hormonu wzrostu.

Jak wiadomo, niewiele chorób wiąże się z bezwzględnym przeciwwskazaniem do uprawiania sportu, zatem jedynie skrajne wyniki pomiarów antropometrycznych stanowią przesłankę do orzeczenia ograniczenia zdolności do uprawiania sportu. Lekarz medycyny sportowej stara się zachęcać każde dziecko i każdego dorosłego do aktywności fizycznej. W praktyce najczęstszy problem to pacjent (a najczęściej pacjentka – kobiety stanowią 90%) z jadłowstrętem psychicznym, czyli anoreksją. Jest to zaburzenie odżywiania charakteryzujące się silnym lękiem przed przybraniem na wadze i skrajnym ograniczeniem spożywania pokarmów. Osoby cierpiące na anoreksję często stosują różne metody, aby uniknąć jedzenia i utrzymać małą masę ciała, takie jak intensywne ćwiczenia fizyczne, stosowanie środków przeczyszczających lub wywoływanie wymiotów po jedzeniu. Anoreksja jest poważnym zaburzeniem, które może prowadzić do wielu powikłań zdrowotnych, w tym do zgonu. Osoby cierpiące na jadłowstręt psychiczny często mają bardzo małą masę ciała, co staje się szczególnie widoczne po obliczeniu wskaźnika masy ciała (Body Mass Index – BMI). Na podstawie BMI można sklasyfikować anoreksję od łagodnej (≥17,0), przez umiarkowaną (16–16,99), ciężką (15–15,99), po skrajną (<15). Przy BMI <13,5 może dochodzić do niewydolności narządów, a BMI <12,0 zagraża życiu. BMI nie wystarcza jednak do postawienia diagnozy anoreksji i jest jedynie jednym z użytecznych wskaźników. Rzecz jasna nieprawidłowe wyniki pomiarów antropometrycznych nie są jedynym objawem zaburzeń odżywiania. W rozpoznaniu jadłowstrętu psychicznego podstawową rolę odgrywa ukierunkowany wywiad i badanie przedmiotowe. W przypadku skrajnego jadłowstrętu psychicznego pacjenta cechuje uboga tkanka tłuszczowa, wyniszczenie i osłabienie; u kobiety w wywiadzie występuje brak miesiączki, stwierdza się obniżone ciśnienie tętnicze krwi, bradykardię lub inne zaburzenia rytmu, czasami cechy płynu w osierdziu. Choć przyczyna anoreksji pozostaje nieznana, znaczenie mogą mieć czynniki genetyczne (bliźnięta monozygotyczne częściej chorują na tę chorobę niż bliźnięta dwujajowe) oraz czynniki kulturowe (afirmacja szczupłej sylwetki ciała). Ponadto choroba ta występuje częściej u zawodników uprawiających sporty, w których ważne jest utrzymanie małej masy ciała, ponieważ daje ona przewagę nad konkurencją; są to: lekkoatletyka, gimnastyka artystyczna, taniec czy łyżwiarstwo figurowe.

Zaburzenia odżywiania, takie jak jadłowstręt psychiczny i bulimia, mogą mieć druzgocący wpływ zarówno na zdrowie, jak i wyniki sportowców. W porównaniu z nieuprawiającymi sportu zawodnicy – zarówno kobiety, jak i mężczyźni – są bardziej narażeni na rozwój zaburzeń odżywiania. Z tej przyczyny badania przesiewowe w kierunku zaburzeń odżywiania, w tym pomiary antropometryczne powinny być standardowym elementem badań sportowo-lekarskich. Warto również pamiętać, że wskaźnik BMI, choć jest popularnym wskaźnikiem oceny masy ciała, ma swoje ograniczenia i powinien być stosowany w odniesieniu do sportowców z zastrzeżeniem, że zwiększona masa mięśniowa także zwiększa BMI, czego nie należy interpretować jako nadwagę lub otyłość.

Pytania przesiewowe w kierunku zaburzeń odżywiania:

Czy martwisz się o swoją wagę?

Czy starasz się o przybranie na wadze lub jej utratę?

Czy jesteś na specjalnej diecie lub unikasz pewnych rodzajów żywności?

Czy kiedykolwiek cierpiałeś na zaburzenia odżywiania?

Czy kiedykolwiek przyjmowałeś jakieś suplementy, które miały pomóc Ci przybrać na wadze lub stracić na wadze lub poprawić wydolność?

U osób o prawidłowej masie ciała również mogą wystąpić zaburzenia odżywiania. Nie należy polegać wyłącznie na ocenie masy ciała lub BMI w diagnozowaniu lub wykluczaniu zaburzeń odżywiania. Świadomość, jak szeroki jest wachlarz cech i objawów (patrz wyżej), może ułatwić wczesną identyfikację pacjentów zmagających się z zaburzeniami odżywiania. Sportowcy z jadłowstrętem psychicznym i BMI <16,5 oraz osoby z bulimią, które oddają stolec ≥4 razy dziennie, powinny być wykluczone z udziału w sporcie do czasu opanowania problemu. Dodatkowo, ponieważ mała dostępność energii prowadząca do utraty tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała, zaburzenia elektrolitowe i odwodnienie przyczyniają się do słabych wyników sportowych, a osoby z zaburzeniami odżywiania są >2-krotnie bardziej narażone na urazy układu mięśniowo-szkieletowego podczas sezonu sportowego, można rozważyć warunkowe dopuszczenie do uprawiania określonej dyscypliny sportu lub zalecić wcześniejsze kolejne badanie sportowo-lekarskie („skrócić zdolność”).

Znacznie rzadziej u zawodników występują zaburzenia związane z nadmierną masą ciała lub zbyt wysokim wzrostem. Przy wysokim wzroście należy wziąć pod uwagę takie zaburzenia, jak zespoły: Klinefeltera (XXY), Marfana, rzadziej Sotosa, Weavera, Marshalla i Smitha, Beckwitha i Wiedemanna oraz homocysteinurię, a także zaburzenia hormonalne: nadczynność przysadki, opóźnione dojrzewanie płciowe i nadczynność tarczycy. Rzecz jasna wysokiemu wzrostowi towarzyszą wówczas inne objawy.

Nadwaga generalnie nie stanowi przeciwwskazania do uprawiania sportu, jednak jej przyczyną – poza nadmiarem przyjmowanych kalorii – mogą być stany chorobowe, np. zaburzenia hormonalne (np. niedoczynność tarczycy, hiperkortyzolizm, niedobór hormonu wzrostu), uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (tj. uszkodzenia okolicy podwzgórzowo-przysadkowej z powodu operacji lub urazu) i powikłania po nowotworach złośliwych (np. ostrej białaczce). Ponadto z nadmiernym przyrostem masy ciała wiąże się kilka terapii farmakologicznych. Należy do nich stosowanie glikokortykoidów, niektórych leków przeciwpadaczkowych (np. walproinian sodu), insuliny i niektórych leków przeciwpsychotycznych (np. risperidon, olanzapina, klozapina).

Podsumowując: pomiary antropometryczne w ramach badania sportowo-lekarskiego obejmują obligatoryjne pomiary wzrostu i masy ciała dokonywane przy każdej wizycie, jak też wizualną ocenę sylwetki, jej symetrii, postawy ciała i rozwoju (do dyskusji, czy jest to element badania ortopedycznego, czy antropometrii). Dodatkowo wskazane jest obliczenie BMI i określenie składu ciała. Najistotniejsze przeciwwskazanie do uczestniczenia we współzawodnictwie sportowym wynikające z badań antropometrycznych stanowi jadłowstręt psychiczny ze skrajnie małą masą ciała i BMI <16,5.

Piśmiennictwo

1. Anorexic BMI Calculator https://www.calculator.net/anorexic-bmi-calculator.html
2. Arcelus J., Witcomb G.L., Mitchell A.: Prevalence of eating disorders amongst dancers: a systemic review and meta-analysis. Eur. Eat. Disord. Rev., 2014; 22 (2): 92–101
3. Joy E., Kussman A., Nattiv A.: 2016 update on eating disorders in athletes: A comprehensive narrative review with a focus on clinical assessment and management. Brit. J. Sports Med., 2016; 50: 154–162
4. Bernhardt D.T., Roberts W.O.: American Academy of Family Physicians, American Academy of Pediatrics. PPE: preparticipation physical evaluation. 4th edn. Elk Grove Village, IL: American Academy of Pediatrics, 2010
5. Diamond A.B., Narducci D.M., Roberts W.O. i wsp.: Interim Guidance on the Preparticipation Physical Examination for Athletes During the SARS-CoV-2 Pandemic. Clin. J. Sport Med., 2021; 31 (1): 1–6
6. Ionescu A.M., Pitsiladis Y.P., Rozenstoka S. i wsp.: Preparticipation medical evaluation for elite athletes: EFSMA recommendations on standardised preparticipation evaluation form in European countries. BMJ Open Sport Exerc. Med., 2021; 7: e001178
7. Toivo K., Kannus P., Kokko S. i wsp.: Musculoskeletal examination in young athletes and non-athletes: the Finnish health promoting sports Club (FHPSC) study. BMJ Open Sport Exerc. Med., 2018; 4:e000376
8. Kumar S.: Tall stature in children: differential diagnosis and management. Int. J. Pediatr. Endocrinol., 2013 (Suppl 1): P53
9. Cook J.R., Ramirez F.: Clinical, diagnostic, and therapeutic aspects of the Marfan syndrome. Adv. Exp. Med. Biol., 2014; 802: 77–94
10. Ottesen A.M., Aksglaede L., Garn I. i wsp.:Increased number of sex chromosomes affects height in a nonlinear fashion: a study of 305 patients with sex chromosome aneuploidy. Am. J. Med. Genet. A., 2010; 152A (5): 1206–1212
11. Davies J.H., Cheetham T.: Investigation and management of tall stature. Arch. Dis. Child., 2014; 99: 772–777
12. Haskell W.L., Lee I.M., Pate R.R. i wsp.: American College of Sports Medicine. American Heart Association. Physical activity and public health: updated recommendation for adults from the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Circulation, 2007; 116: 1081–1093
13. Moeller J.L.: Contraindications to Athletic Participation. Phys. Sportsmed., 1996; 24 (8): 47–58
14. Lear S.A., Brozic A., Myers J.N., Ignaszewski A.: Exercise stress testing. An overview of current guidelines. Sports Med., 1999; 27 (5): 285–312
15. Jebeile H., Kelly A.S., O'Malley G., Baur L.A.: Obesity in children and adolescents: epidemiology, causes, assessment, and management. Lancet Diabetes Endocrinol., 2022; 10 (5): 351–365