Środowisko rodzinne i społeczno-kulturowe
Od chwili narodzin kluczową rolę w żywieniu
dziecka odgrywają warunki społeczne. Przekonania
kulturowe dotyczące rozpoczynania i kontynuacji
karmienia piersią przekazywane za pośrednictwem
krewnych, przyjaciół czy sąsiadów
mogą zarówno promować, jak i ograniczać karmienie
naturalne.2 Rodzice tworzą środowisko, w którym dziecko zdobywa wczesne doświadczenia
związane z żywieniem. Wpływają także na żywienie
dzieci, stanowiąc wzorzec dla ich zachowań
żywieniowych, preferencji smakowych oraz doboru pokarmów. Wraz ze wzrastaniem dziecka i uzyskiwaniem przez nie niezależności wpływ
rodziny na zachowania żywieniowe zmniejsza się, a na znaczeniu zyskują inne czynniki, na przykład
wpływ rówieśników.44 Rodzice i opiekunowie odgrywają
istotną rolę w kształtowaniu postaw żywieniowych
dziecka na wczesnym etapie. Te z kolei,
osadzone w szerszym środowisku, wpływają
na postawy, decyzje i praktyki rodziców.45 Wykazano,
że zmuszanie dziecka do spożywania
określonego rodzaju pożywienia zniechęca
je do jego przyjmowania, a ograniczanie
dostępu do określonych pokarmów może
raczej zwiększać niż zmniejszać chęć do ich
spożywania.14
Uwarunkowania społeczne zyskują coraz większą
rolę w kształtowaniu preferencji żywieniowych w okresie niemowlęcym i mogą zarówno wzmacniać,
jak i osłabiać preferencje nabyte w okresie
prenatalnym oraz wczesnoniemowlęcym.30 Beauchamp i Moran46 w badaniu przeprowadzonym
na grupie około 200 niemowląt ocenili, czy dzieci
chętniej wybierają słodkie napoje czy wodę. Po urodzeniu
wszystkie dzieci chętniej piły słodkie napoje,
ale w wieku 6 miesięcy preferowanie słodkich
napojów było związane z doświadczeniami żywieniowymi
dziecka. Niemowlęta, którym matki
często podawały słodki napój, wykazywały
większą skłonność do ich spożywania niż
dzieci, które nie były pojone słodkimi napojami.
Podawanie dziecku pokarmów uzupełniających
bez dodatku cukru i soli jest zatem wskazane
nie tylko ze względu na krótkoterminowe korzyści
zdrowotne, ale także w celu obniżenia progu dla
słodkiego i słonego smaku na okres kolejnych lat.14 W celu zmniejszenia częstości występowania neofobii
żywieniowej (niechęć do nowych pokarmów) i poszerzenia preferencji żywieniowych proponuje
się wielokrotne podawanie dziecku nowych pokarmów.
Zanim dziecko zacznie chętniej spożywać
nowy pokarm, musi się z nim zetknąć
6–15 razy. W niedawno opublikowanym badaniu
zauważono, że wielokrotne proponowanie dziecku
nowego produktu żywieniowego, zwłaszcza w pozytywnym kontekście społecznym, istotnie
zwiększa prawdopodobieństwo jego zaakceptowania. W świetle tych wyników ważny wydaje się nie
tylko sam fakt wielokrotnego proponowania dziecku nowego pokarmu, ale także kontekst, w którym się to odbywa.30
Dyskusja
Częstość występowania otyłości u dzieci jest coraz
większa. W wielu badaniach wykazano, że większość
czynników ryzyka jej rozwoju kształtuje się w pierwszych okresach życia – jeszcze w życiu
prenatalnym oraz zaraz po urodzeniu.
Należy ustalić strategię zwiększenia akceptacji
warzyw przez dzieci. Mimo bogatego piśmiennictwa
nadal brakuje praktycznych zaleceń, a efekty
ich wprowadzenia w życie nie są do końca znane.
Wynika to ze złożonych mechanizmów fizjologicznych
leżących u podłoża wczesnych doświadczeń
sensorycznych oraz rozwoju preferencji smakowych.
Niemowlęta karmione piersią łatwiej akceptują
nowe warzywa i inne pokarmy wprowadzane
do diety. Zachowania żywieniowe niemowląt
zależą od wielu czynników, których interakcje
kształtują przyszłe nawyki żywieniowe. Matki,
które spożywają zróżnicowaną i zdrową dietę
podczas ciąży i w okresie laktacji, a następnie te
same pokarmy wprowadzają dziecku w okresie
rozszerzania diety, przyczyniają się do promowania
zdrowych nawyków żywieniowych u swoich
dzieci i innych członków rodziny. Większość preferencji
żywieniowych kształtuje się we wczesnym
dzieciństwie, jednak mogą się one zmieniać także u nastolatków i dorosłych, a czynniki wpływające
na te późniejsze zmiany stają się coraz bardziej
złożone.30 Podkreśla się, że nadmierne spożycie
produktów bogatych w sól oraz oczyszczony cukier w pierwszych latach życia może być związane z późniejszym rozwojem niezakaźnych chorób
przewlekłych. Jednak indywidualne tło genetyczne
oraz podatność na określone składniki pożywienia
sprawiają, że dokładne określenie związku
przyczynowo-skutkowego oraz zależności efektu
od dawki jest bardzo trudne.
Z drugiej strony, preferencje żywieniowe stanowią
efekt procesu uczenia się, który rozpoczyna się
na wczesnym etapie życia i zależy od czynników
biologicznych oraz społeczno-kulturowych.
Podsumowanie
W badaniach naukowych zaplanowanych na przyszłość należy zwrócić większą uwagę na różne społeczno-kulturowe uwarunkowania zachowań żywieniowych. Niezbędne są badania kohortowe w celu oceny znaczenia wczesnej stymulacji zmysłu smaku w rozwoju preferencji żywieniowych. Konieczne są również badania z randomizacją oceniające postawy żywieniowe zarówno u dzieci, jak i ich opiekunów oraz uwzględniające rolę czynników genetycznych. Pozwolą one lepiej zrozumieć, czy modyfikacja preferencji żywieniowych pomoże w promowaniu zdrowego żywienia w późniejszych latach życia.30
Zapamiętaj*
- Preferencje żywieniowe nabyte w pierwszych latach życia utrzymują się w kolejnych latach i stanowią podstawę dla zdrowego życia w wieku dorosłym.
- Ekspozycja w okresie prenatalnym, a następnie karmienie piersią stymuluje zmysł smaku oraz umiarkowanie zmniejsza ryzyko rozwoju otyłości u dziecka.
- Dla dzieci typowa jest skłonność do preferowania pokarmów bogatych w energię i odrzucania nowych produktów żywieniowych.
- Niektóre dzieci mogą wymagać dodatkowych działań, które ułatwią im akceptację oraz spożywanie owoców i warzyw o gorzkim smaku.
- Skład zarówno płynu owodniowego, jak i pokarmu naturalnego w różnym stopniu odzwierciedla skład diety matki.
- Małe dzieci (zwłaszcza w wieku 2–5 lat) przejawiają zwiększoną niechęć do nowych pokarmów.
- Rodzice zbyt rzadko proponują dzieciom nowe pokarmy i zaprzestają dalszych prób. Niekiedy nowy pokarm należy podać nawet 6–15 razy.
- Pozwalanie, aby dziecko samo w okresie wprowadzania pokarmów uzupełniających decydowało o ilości spożytego pokarmu oraz preferowanie zdrowych produktów może zmniejszyć ryzyko otyłości do 5. roku życia.
- Dzieciom należy podawać pokarmy uzupełniające bez dodatku cukru oraz soli ze względu na krótkoterminowe korzyści zdrowotne oraz w celu obniżenia progu dla słodkiego i słonego smaku w kolejnych latach.
* Od Redakcji
Piśmiennictwo:
1. Alles M.S., Eussen S.R., Van Der Beek E.M.: Nutritional challenges and opportunities during the weaning period and in young childhood. Ann. Nutr. Metab., 2014; 64: 284–2932. Thompson A.L., Bentley M.E.: The critical period of infant feeding for the development of early disparities in obesity. Soc. Sci. Med., 2013; 97: 288–296
3. Benyshek D.C.: The developmental origins of obesity and related health disorders – prenatal and perinatal factors. Coll. Antropol., 2007; 31: 11–17
4. Gillman M.W.: Developmental origins of health and disease. N. Engl. J. Med., 2005; 353: 1848–1850
5. Bellows L.L., Johnson S.L., Davies P.L., et al.: The Colorado LEAP study: Rationale and design of a study to assess the short term longitudinal effectiveness of a preschool nutrition and physical activity program. BMC Public Health, 2013
6. Arenz S., Rückerl R., Koletzko B., von Kries R.: Breast-feeding and childhood obesity – A systematic review. Int. J. Obes., 2004; 28: 1247–1256
7. Owen C.G., Martin R.M., Whincup P.H., Smith G.D., Cook D.G.: Effect of infant feeding on the risk of obesity across the life course: A quantitative review of published evidence. Pediatrics, 2005; 115: 1367–1377
8. Birch L.L., Fisher J.O.: Development of eating behaviours among children and adolescents. Pediatrics, 1998; 101: 539–549
9. Mitchell G.L., Farrow C., Haycraft E., Meyer C.: Parental influences on children’s eating behaviour and characteristics of successful parent-focussed interventions. Appetite, 2013; 60: 85–94
10. Robinson S., Fall C.: Infant nutrition and later health: A review of current evidence. Nutrients, 2012; 4: 859–874
11. Mennella J.A.: Ontogeny of taste preferences: Basic biology and implications for health. Am. J. Clin. Nutr., 2014; 99: 704S–711S
12. Hetherington M.M., Schwartz C., Madrelle J., et al.: A step-by-step introduction to vegetables at the beginning of complementary feeding. The effects of early and repeated exposure. Appetite, 2015; 84: 280–290
13. Keller K.L., Adise S.: Variation in the Ability to Taste Bitter Thiourea Compounds: Implications for food acceptance, dietary intake, and obesity risk in children. Ann. Rev. Nutr., 2016; 36: 157–182
14. Agostoni C., Decsi T., Fewtrell M., et al.: Complementary feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2008; 46: 99–110
15. Muniandy N.D., Allotey P.A., Soyiri I.N., Reidpath D.D.: Complementary feeding and the early origins of obesity risk: A study protocol. BMJ Open, 2016; 6: e011 635
16. Forestell C.A.: The Development of flavor perception and acceptance: the roles of nature and nurture. Nestle Nutr. Inst. Workshop Ser., 2016; 85: 135–143
17. Bravi F., Wiens F., Decarli A., et al.: Impact of maternal nutrition on breast-milk composition: A systematic review. Am. J. Clin. Nutr., 2016; 104: 646–662
18. Galloway A.T., Lee Y., Birch L.L.: Predictors and consequences of food neophobia and pickiness in young girls. J. Am. Diet. Assoc., 2003; 103: 692–698
19. Skinner J.D., Carruth B.R., Bounds W., Ziegler P., Reidy K.: Do food-related experiences in the first 2 years of life predict dietary variety in school-aged children? J. Nutr. Educ. Behav., 2002; 34: 310–315
20. Cooke L.J., Wardle J., Gibson E.L., et al.: Demographic, familial and trait predictors of fruit and vegetable consumption by pre-school children. Public Health Nutr., 2004; 7: 295–302
21. Taveras E.M., Scanlon K.S., Birch L., et al.: Association of breastfeeding with maternal control of infant feeding at age 1 year. Pediatrics, 2004; 114: e577–e583
22. Trabulsi J.C., Mennella J.A.: Diet, sensitive periods in flavour learning, and growth. Int. Rev. Psychiatr., 2012; 24: 219–230
23. Martin R.M., Patel R., Kramer M.S., et al.: Effects of promoting longer-term and exclusive breastfeeding on adiposity and insulin-like growth factor-I at age 11.5 years: aA randomized trial. JAMA, 2013; 309: 1005–1013
24. Koletzko B., von Kries R., Closa R., et al.: A protein in infant formula is associated with lower weight up to age 2 y: A randomized clinical trial. Am. J. Clin. Nutr., 2009; 89: 1836–1845
25. Mennella J.A., Ventura A.K., Beauchamp G.K.: Differential growth patterns among healthy infants fed protein hydrolysate or cow-milk formulas. Pediatrics, 2011; 127: 110–118
26. Ventura A.K., Beauchamp G.K., Mennella J.A.: Infant regulation of intake: The effect of free glutamate content in infant formulas. Am. J. Clin. Nutr., 2012; 95: 875–881
27. Larnkjar A., Bruun S., Pedersen D., et al.: Free amino acids in human milk and associations with maternal anthropometry and infant growth. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2016; 63: 374–378
28. Nicklaus S.: The role of food experiences during early childhood in food pleasure learning. Appetite, 2016; 104: 3–9
29. Bouhlal S., Issanchou S., Chabanet C., Nicklaus S.: ‘Just a pinch of salt’. An experimental comparison of the effect of repeated exposure and flavor-flavor learning with salt or spice on vegetable acceptance in toddlers. Appetite, 2014; 83: 209–217
30. Ventura A.K., Worobey J.: Early influences on the development of food preferences. Curr. Biol., 2013; 23: R401–R408
31. Sullivan S.A., Birch L.L.: Infant dietary experience and acceptance of solid foods. Pediatrics, 1994; 93: 271–277
32. Maier A., Chabanet C., Schaal B., Issanchou S., Leathwood P.: Effects of repeated exposure on acceptance of initially disliked vegetables in 7-month old infants. Food Qual. Preference, 2007; 18: 1023–1032
33. Carruth B.R., Ziegler P.J., Gordon A., Barr S.I.: Prevalence of picky eaters among infants and toddlers and their caregivers’ decisions about offering a new food. J. Am. Diet. Assoc., 2004; 104: S57–S64
34. Maier A., Chabanet C., Schaal B., Leathwood P., Issanchou S.: Food-related sensory experience from birth through weaning: Contrasted patterns in two nearby European regions. Appetite, 2007; 49: 429–444
35. Nicklaus S.: Complementary feeding strategies to facilitate acceptance of fruits and vegetables: a narrative review of the literature. Int. J. Environ. Res. Public Health, 2016; 13 (11): 1160
36. Lange C., Visalli M., Jacob S., et al.: Maternal feeding practices during the first year and their impact on infants’ acceptance of complementary food. Food Qual. Preference, 2013; 29: 89–98
37. De Lauzon-Guillain B., Jones L., Oliveira A., et al.: The influence of early feeding practices on fruit and vegetable intake among preschool children in 4 European birth cohorts. Am. J. Clin. Nutr., 2013; 98: 804–812
38. Wadhera D., Phillips E.D.C., Wilkie L.M.: Teaching children to like and eat vegetables. Appetite, 2015; 93: 75–84
39. Schwartz C., Chabanet C., Lange C., Issanchou S., Nicklaus S.: The role of taste in food acceptance at the beginning of complementary feeding. Physiol. Behav., 2011; 104: 646–652
40. Daniels L.A., Mallan K.M., Nicholson J.M., et al.: An early feeding practices intervention for obesity prevention. Pediatrics, 2015; 136: e40–e49
41. Northstone K., Emmett P.M.: Are dietary patterns stable throughout early and mid-childhood? A birth cohort study. Br. J. Nutr., 2008; 100: 1069–1076
42. Skinner J.D., Carruth B.R., Bounds W., Ziegler P.J.: Children’s food preferences: a longitudinal analysis. J. Am. Diet. Assoc., 2002; 102: 1638–1647
43. Singer M.R., Moore L.L., Garrahie E.J., Ellison R.C.: The tracking of nutrient intake in young children: The Framingham Children’s Study. Am. J. Public Health, 1995; 85: 1673–1677
44. Kral T.V., Rauh E.M.: Eating behaviors of children in the context of their family environment. Physiol. Behav., 2010; 100: 567–573
45. Savage J.S., Fisher J.O., Birch L.L.: Parental influence on eating behavior: conception to adolescence. J. Law Med. Ethics, 2007; 35: 22–34
46. Mennella J.A., Kennedy J.M., Beauchamp G.K.: Vegetable acceptance by infants: effects of formula flavors. Early Hum. Dev., 2006; 82: 463–468
Komentarz
prof. dr hab. n. med. Hanna Szajewska
Klinika Pediatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Prawo inżyniera Mamonia (bohatera filmu „Rejs”) mówi, że lubimy to, co znamy. Komentowany artykuł dowodzi, że odnosi się to nie tylko do piosenek, ale również do smaków (i zapachów). Wczesne doznania smakowe związane z wprowadzaniem i przyjmowaniem pokarmów wpływają na późniejsze preferencje i wybory żywieniowe, dlatego wiedza o rozwoju zmysłu smaku ma praktyczne znaczenie i znalazła odzwierciedlenie w wytycznych dotyczących żywienia dzieci, również polskich.1
- Promujmy karmienie piersią. Jak wynika z artykułu, niemowlęta karmione piersią reagują na zmiany smaku mleka matki, co sprawia, że łatwiej akceptują później nowe smaki w czasie wprowadzania pokarmów uzupełniających. Dotyczy to również dzieci w wieku między 2. a 5. rokiem życia, charakteryzującego się neofobią, czyli niechęcią do nowych pokarmów.
- Najpierw warzywa, potem owoce. Ze względu na większe trudności w akceptacji smaku warzyw, powinno się je wprowadzać w pierwszej kolejności. Dzieci łatwiej akceptują smak owoców, dlatego zgodnie z zaleceniami należy je wprowadzać w drugiej kolejności, kontynuując podawanie warzyw.2 Wielokrotne podawanie różnych warzyw sprzyja rozwojowi tolerancji ich smaku.3-5
- Sól i cukier. Preferencja smaku słodkiego występuje już w okresie noworodkowym, a akceptacja smaku słonego około 4. miesiąca życia. Ponieważ zaleca się ograniczać spożycie soli kuchennej i cukru, we wczesnym okresie życia należy podawać niesłodzone i niesolone pokarmy uzupełniające. Takie postępowanie nie tylko ma długofalowy wpływ na zdrowie, ale również kształtuje właściwe przyzwyczajenia i preferencje żywieniowe.
Piśmiennictwo do komentarza:
1. Szajewska H., Socha P., Horvath A. i wsp.: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Med. Prakt. Pediatr., 2014; 6: 28–462. Mennella J.A., Nicklaus S., Jagolino A.L., Yourshaw L.M.: Variety is the spice of life: strategies for promoting fruit and vegetable acceptance during infancy. Physiol. Behav., 2008; 94: 29–38
3. Gerrish C.J., Mennella J.A.: Flavor variety enhances food acceptance informula-fed infants. Am. J. Clin. Nutr., 2001; 73 (6): 1080–1085
4. Remy E., Issanchou S., Chabanet C., Nicklaus S.: Repeated exposure of infants at complementary feeding to a vegetable puree increases acceptance as effectively as flavor-flavor learning and more effectively than flavor-nutrient learning. J. Nutr., 2013; 143: 1194–1200
5. Caton S.J., Ahern S.M., Remy E. i wsp.: Repetition counts: repeated exposure increases intake of a novel vegetable in UK pre-school children compared to flavour-flavour and flavour-nutrient learning. Br. J. Nutr., 2013; 109 (11): 2089–2097
