Witamina D – skutki jej niedoboru i nadmiaru oraz źródła pokarmowe

dr n. med. Dominika Wnęk, dietetyk

Witamina D pełni w organizmie wiele istotnych funkcji. Zarówno jej niedobór, jak i nadmiar bywają niebezpieczne. Do jej pokarmowych źródeł zalicza się ryby i przetwory rybne, tłuszcze oraz mięso. Należy jednak wiedzieć, że podstawowe źródło witaminy D stanowi synteza skórna pod wpływem promieni słonecznych.


Fot. pixabay.com

Witamina D-funkcje w organizmie

Podstawową funkcją witaminy D w organizmie jest regulacja metabolizmu wapnia i fosforu, chociaż od lat podkreśla się także inne jej właściwości. W badaniach obserwacyjnych stwierdzono m.in. zależność pomiędzy małym stężeniem witaminy D w osoczu a zwiększonym ryzykiem rozwoju niektórych chorób, m.in. chorób autoimmunologicznych, cywilizacyjnych oraz niektórych chorób nowotworowych. Trzeba jednak dodać, że mimo obserwowanej zależności nie uzyskano jednoznacznych dowodów, że niedobór tej witaminy wpływa na rozwój i przebieg powyższych chorób.

Podkreśla się, że tylko niewielka część zapotrzebowania na witaminę D może być pokrywana ze źródeł pokarmowych, natomiast znacząca jej ilość jest uwalniana w skórze pod wpływem działania promieni słonecznych.

Niedobór witaminy D

Dostępne badania wskazują, że niedobór witaminy D to powszechny problem, który dotyczy populacji ogólnej niezależnie od miejsca zamieszkania, płci, wieku i rasy. Istnieją także pewne grupy ryzyka jej niedoboru. Należą do nich m.in. osoby z chorobami:

Wśród osób zagrożonych niedoborem witaminy D wymienia się także chorych z zaburzeniami trawienia i wchłaniania, zaburzeniami gospodarki wapniowo-fosforanowej oraz osoby przewlekle leczone steroidami, ketokonazolem oraz lekami przeciwdrgawkowymi i antyretrowirusowymi.

Wśród przyczyn niedoboru witaminy D najczęściej wymienia się jej małe spożycie i równocześnie niewielką ekspozycję na słońce. Poza wymienionymi wyżej jednostkami chorobowymi na niedobór tej witaminy wpływają także rzadkie zaburzenia wchłaniania oraz nieprawidłowości zakłócające powstawanie jej aktywnych biologicznie metabolitów.

Do objawów niedoboru, inaczej mówiąc deficytu witaminy D, zalicza się:

  • osteomalację (zmniejszoną mineralizację kości)
  • zwiększone ryzyko złamań osteoporotycznych
  • krzywicę u dzieci
  • zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego
  • obniżenie odporności.

Nadmiar witaminy D i jej przedawkowanie

Nadmiar witaminy D, nazywany hiperwitaminozą lub zatruciem witaminą D, obserwuje się bardzo rzadko. Nie opisano do tej pory takiego przypadku u osób zdrowych, które prowadziły prawidłową, zgodną z rekomendacjami suplementację. Do hiperwitaminozy może natomiast dochodzić u pacjentów z nadwrażliwością na witaminę D oraz u osób z mutacją genów odpowiedzialnych za jej metabolizm.

Podkreśla się także, że nie jest możliwe uzyskanie zbyt dużych stężeń witaminy D na skutek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie słoneczne. W takich przypadkach nadmiar syntetyzowanej witaminy D jest rozkładany do jej nieaktywnych metabolitów – m.in. tachysterolu i lumisterolu.

Objawy kliniczne nadmiaru witaminy D wiążą się ze zwiększonym stężeniem wapnia w surowicy; obejmują m.in.:

Oznaczenie stężenia witaminy D 25(OH)D (kalcydiolu) w surowicy krwi

Uważa się, że najlepszy wskaźnik stężenia witaminy D w organizmie stanowi wartość uzyskana z pomiaru stężenia kalcydiolu – 25(OH)D.

Zgodnie z obowiązującymi rekomendacjami nie ma istotnych wskazań do oznaczania kalcydiolu w populacji ogólnej. Ocena stężenia witaminy D na podstawie oznaczenia kalcydiolu jest wskazana w grupach ryzyka (opisanych powyżej).

Tabela. Oznaczenie stężenia witaminy D 25(OH)D (kalcydiolu) w surowicy krwi
Status zaopatrzenia w witaminę DStężenie kalcydiolu (ng/ml)
niedobór≤20 ng/ml
stężenie suboptymalne>20 ng/ml do <30 ng/ml
stężenie optymalne≥30 ng/ml do 50 ng/ml
duże stężenie>50 ng/ml do 100 ng/ml
stężenie niosące ze sobą ryzyko zatruciapowyżej 100 ng/ml
konieczność ograniczenia/przerwania suplementacji lub leczenia do czasu uzyskania docelowego stężenia 25(OH)D.
Płudowski P., Kos-Kudła B., Walczak M.i wsp.: Guidelines for Preventing and Treating Vitamin D Deficiency: A 2023 Update in Poland. Nutrients. 2023; 15(3): 695. https://doi.org/10.3390/nu15030695

Witamina D dla niemowląt

W tej grupie wiekowej zaleca się podawanie witamin D w kapsułkach typu twist-off, w kroplach oraz w aerozolu. W przypadku noworodków donoszonych i niemowląt zaleca się następujące dawki:

  • 0–6 miesięcy: 400 IU/dobę cholekalcyferolu od pierwszych dni życia niezależnie od sposobu karmienia
  • 6.–12. miesiąca życia – dawka 400–600 IU/dobę cholekalcyferolu , w zależności od dobowej dawki witaminy D dostarczanej z pokarmem.

U zdrowych noworodków urodzonych o czasie oraz u niemowląt nie zaleca się podawania kalcyfediolu.

Witamina D dla dzieci (1–10 lat)

U zdrowych dzieci w wieku 1–3 lat zaleca się dzienną suplementacje cholekalcyferolu w dawce 600 IU/dobę przez cały rok, co jest podyktowane związanym z wiekiem ograniczeniem opalania się.

U zdrowych dzieci w wieku 4–10 lat przebywających na słońcu z odkrytymi przedramionami i nogami przez 15–30 minut w godzinach 10:00–15:00, bez filtrów przeciwsłonecznych, od maja do końca września suplementacja cholekalcyferolem nie jest konieczna, choć nadal zalecana i bezpieczna. Jeśli powyższe warunki nie są spełnione, zaleca się suplementację w dawce 600–1000 IU/dobę, w zależności od masy ciała i spożycia witaminy D w diecie.

U zdrowych dzieci w wieku 1–10 lat suplementacja kalcyfediolem nie jest zalecana.

Dawkowanie witaminy D u młodzieży (11.–18. roku życia) i osób dorosłych (19.–65. roku życia)

U zdrowej młodzieży i zdrowych dorosłych pierwszym wyborem w profilaktyce niedoboru witaminy D jest cholekalcyferol, drugim wyborem jest kalcyfediol.

W przypadku tej populacji u osób przebywających na słońcu z odkrytymi przedramionami i podudziami przez 30–45 minut w godzinach od 10.00 do 15.00, niestosujących kremów z filtrem, od maja do końca września, suplementacja cholekalcyferolem nie jest konieczna, chociaż nadal zalecana i bezpieczna.

U osób niespełniających powyższych warunków zalecana jest suplementacja cholekalcyferolem w dawce 1000–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży witaminy D w diecie, przez cały rok.

W przypadku niespełnienia powyższych warunków zalecana jest profilaktyka alternatywna oparta na kalcyfediolu w dawce dziennej 10 µg (roztwór doustny) przez cały rok oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(OH)D w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji.

Dawkowanie witaminy D u osób 65.–75. roku życia

W tej grupie wiekowej pierwszym wyborem w profilaktyce niedoboru witaminy D jest cholekalcyferol, drugim wyborem jest kalcyfediol.

U osób w wieku od 65. do 75. roku życia z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej zalecana jest suplementacja cholekalcyferolem w dawce 1000–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży tej witaminy w diecie, przez cały rok.

W przypadku niespełnienia powyższych warunków zaleca się profilaktykę alternatywną opartą na kalcyfediolu w dawce dziennej 10 µg (roztwór doustny) przez cały rok oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(OH)D w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji.

Dawkowanie witaminy D u osób 75.–89. roku życia oraz powyżej 90. roku życia

W tej grupie wiekowej pierwszym wyborem w profilaktyce niedoboru witaminy D jest cholekalcyferol, drugim wyborem jest kalcyfediol.

U osób w tych grupach wiekowych, z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej oraz potencjalnie obniżoną absorpcję z przewodu pokarmowego i zmieniony metabolizm witaminy D, zaleca się suplementację cholekalcyferolu w dawce 2000–4000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży tej witaminy w diecie, przez cały rok.

W przypadku niespełnienia powyższych warunków zaleca się profilakteykę alternatywną opartą na kalcyfediolu w dawce dziennej 10 µg (roztwór doustny) przez cały rok oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(OH)D w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji.

W jakich produktach występuje witamina D (źródła witaminy D)

Witamina D występuje w żywności w niewielkich ilościach, przede wszystkim w produktach zwierzęcych. Produkty roślinne, poza tymi wzbogaconymi w tę witaminę, na ogół jej nie zawierają (wyjątek stanowią grzyby).

Największe ilości witaminy D znajdują się w rybach oraz margarynach, które są obowiązkowo tą witaminą wzbogacane. Do głównych grup produktów dostarczających witaminę D w codziennej diecie należą: tłuszcze, mięso i ich przetwory oraz ryby i ich przetwory.

Zawartość witaminy D w niektórych produktach żywnościowych
Produkt Zawartość witaminy D
węgorz świeży 1200 IU/ 100 g
łosoś świeży dziki 600–1000 IU/ 100 g
śledź w oleju 808 IU/ 100 g
śledź marynowany 480 IU/ 100 g
łosoś (gotowany/pieczony) 540 IU/ 100 g
łosoś świeży hodowlany 100–250 IU/ 100 g
ryby z puszki (tuńczyk, sardynki) 200 IU/ 100 g
makrela (gotowana/pieczona) 152 IU/ 100 g
dorsz świeży 40 IU/ 100 g
grzyby shiitake 100 IU/ 100 g
żółtko jajka 54 IU/ 100 g
ser żółty 7,6–28 IU/ 100 g
pokarm kobiecy 1,5–8 IU/ 100 ml
pokarm kobiecy przy suplementacji witaminą D ok. 20 IU/ 100 ml
mleko krowie 0,4–1,2 IU/ 100 ml
mleko modyfikowane początkowe (0.–6. mż.) 40–60 IU/ 100 ml
mleko modyfikowane następne (7.–12. mż.) 56–76 IU/ 100 ml
mleko modyfikowane junior (2.–3. rż.) 70–80 IU/ 100 ml
Źródło: Rusińska A., Płudowski P., Walczak M. i wsp.: Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – nowelizacja 2018. Postępy Neonatologii, 2018; 24 (1).

Suplement czy lek z witaminą D – co wybrać?

Na rynku dostępne są zarówno leki dostępne bez recepty (OTC), jak i suplementy witaminy D. Ponieważ proces produkcji oraz dopuszczenie leku do obrotu w przypadku OTC są w pełni kontrolowane, bezpieczniejsze jest przyjmowanie witaminy D właśnie w tej formie.

W przypadku suplementów diety producenci obowiązkowo deklarują skład produktu. Oznacza to, że dane ilościowe, jakościowe oraz składniki produktu są tylko deklaracją producenta, a wprowadzenie do sprzedaży suplementu wymaga przedstawienia w Głównym Inspektoracie Sanitarnym jedynie etykiety produktu.

W aptekach można zakupić witaminę D zarówno w formie leku, jak i suplementu w dawkach: 400 IU, 600 IU, 1000 IU, 2000 IU, 4000 IU.

Piśmiennictwo

  1. Płudowski P., Kos-Kudła B., Walczak M.i wsp.: Guidelines for Preventing and Treating Vitamin D Deficiency: A 2023 Update in Poland. Nutrients. 2023; 15(3): 695. https://doi.org/10.3390/nu15030695
  2. Zmijewski M.A.: Vitamin D and Human Health. Int. J. Mol. Sci. 2019, 20, 145; doi:10.3390/ijms20010145
  3. Battault S., Whiting S.J., Peltier SL, Sadrin S., Gerber G., Maixent J.M.: Vitamin D metabolism, functions and needs: from science to health claims. Eur J Nutr. 2013;52 (2): 429–441. doi:10.1007/s00394-012-0430-5.

dr n. med. Dominika Wnęk
Dietetyk, wieloletni pracownik Zakładu Biochemii Klinicznej UJ CM oraz aktywny uczestnik trzech ramowych programów Unii Europejskiej: Lipgene, NuGO oraz Bioclaims. Wielokrotny wykładowca w ramach kursów doskonalących dla dietetyków realizowanych przez Polskie Towarzystwo Dietetyki.
Zainteresowania badawcze skupiają się głównie na zagadnieniach dotyczących otyłości i wpływu składników diety na ekspresję genów i procesy komórkowe (nutrigenomika). Swoje doświadczenie w leczeniu otyłości zdobywała, pracując w Poradni Leczenia Zaburzeń Lipidowych i Otyłości, działającej przy Zakładzie Biochemii Klinicznej UJ CM oraz jako uczestniczka licznych kursów i konferencji organizowanych w kraju i za granicą.
Obecnie związana jest z wydawnictwem Medycyna Praktyczna, gdzie pełni funkcję redaktora w serwisie „Dieta i ruch”.

27.03.2023
Zobacz także
  • Witamina D – jaka dawka jest bezpieczna?
  • Witaminy
Wybrane treści dla Ciebie
  • Tran – właściwości, skład, dawkowanie
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta