Kiedy zgodę na leczenie dziecka lub zabieg może wyrazić jeden rodzic, a kiedy wymagana jest zgoda obojga rodziców?

Przepisy regulujące zasady udzielania zgody na zabieg medyczny (w szczególności art. 31–35 UZL oraz art. 15–19 UPP) zawierają m.in. konstrukcję tzw. zgody zastępczej. Jest ona wyrażana przede wszystkim przez przedstawiciela ustawowego małoletniego pacjenta (który nie osiągnął 16. rż.). Unormowania te stanowią o przedstawicielu w liczbie pojedynczej, co sugerowałoby, iż wymagana jest aprobata tylko jednej osoby. Jednak regulację tę należy analizować przez pryzmat przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Zgodnie z art. 98, § 1 K.r.o., rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Prawo nie definiuje pojęcia władzy rodzicielskiej, w piśmiennictwie i orzecznictwie przyjmuje się jednak, iż „Władza rodzicielska […] stanowi ogół obowiązków i praw względem dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów”.

Na mocy art. 97 § 1. K.r.o., jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest zobowiązane i uprawnione do jej wykonywania. Zasadniczo zatem każdy z rodziców może indywidualnie decydować o sprawach dziecka. Dotyczy to jednak tylko spraw mało istotnych, bieżących, codziennych i nie może pozostawać w sprzeczności z wcześniej dokonanymi ustaleniami z drugim rodzicem. Ważny wyjątek wynika bowiem z art. 97, § 2. K.r.o. Przepis ten stanowi, iż o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie. Jeśli nie ma między nimi porozumienia, to sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Niestety prawo nie definiuje pojęcia „istotnych spraw”. Do jego interpretacji należy się zatem posłużyć wypowiedziami przedstawicieli doktryny prawa i orzecznictwem sądowym. Ze źródeł tych wynika, iż do katalogu istotnych spraw zaliczono m.in. decyzję o miejscu spędzania wakacji przez dziecko, oraz o zmianie nazwiska dziecka. Z kolei w piśmiennictwie podaje się, że istotną sprawą jest m.in. „wybór szkoły i przyszłego zawodu, leczenia, sposobu spędzenia wakacji”. „Z elementów troski do istotnych spraw należą: decyzja o dokonaniu zabiegu operacyjnego, decyzja o kierunku leczenia poważnej choroby, zapewnienie dziecku odpowiednich warunków mieszkaniowych, a także usuwanie zagrożeń życia i zdrowia”.

Z wypowiedzi tych wynika, iż w kategorii istotnych spraw mieści się również leczenie dziecka, choć niekiedy ogranicza się wspólną decyzję obojga rodziców jedynie do zabiegów operacyjnych.

Trudno zatem jednoznacznie wskazać katalog zabiegów i procedur medycznych wymagających obopólnej zgody rodziców. Wydaje się, że w uproszczeniu można przyjąć terminologię zaczerpniętą z art. 34, ust. 1 UZL. Aprobata obojga rodziców byłaby więc wymagana w przypadku zabiegów operacyjnych oraz o podwyższonym ryzyku dla pacjenta (zarówno diagnostycznych, np. gastroskopia, kolonoskopia, jak i stricte terapeutycznych), czyli inwazyjnych, powodujących naruszenie tkanek. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy uznał, iż w grupie tej mieści się również poddanie dziecka badaniu grupy krwi.i 

Nie oznacza to jednak, że przy każdym zabiegu muszą asystować oboje rodzice. Jeden z nich może bowiem przedstawić uzgodnione wspólne stanowisko. Wydaje się, iż w praktyce można domniemywać, że rodzice porozumieli się w tym zakresie. Jednak w razie wątpliwości, a zwłaszcza, gdy lekarz wie o sporze między rodzicami, konieczne jest rozpatrzenie sprawy przez sąd opiekuńczy. Lekarz nie może zatem wybierać sobie stanowiska tego z rodziców, które jego zdaniem jest słuszniejsze, lecz musi zaczekać na rozstrzygnięcie sądowe. Sąd może przeprowadzić mediację między rodzicami, ukierunkowaną na wypracowanie porozumienia, a w razie jego braku – samodzielnie podjąć decyzję.

Procedura ta ma jednak zastosowanie tylko w sytuacji, gdy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Jeśli bowiem jedno z nich jest jej pozbawione (albo została ona zawieszona), decydujące znaczenie ma stanowisko rodzica posiadającego tę władzę.ii

Odrębną problematykę stanowi wykonanie zabiegu w sytuacji, kiedy porozumienie się z rodzicami (ew. jednym z nich) jest niemożliwe, lub gdy zwłoka w rozpatrzeniu sprawy przez sąd groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Wówczas należy rozważyć możliwość wykonania zabiegu z zastosowaniem konstrukcji zgody domniemanejiii, tj. po spełnieniu przesłanek określonych w art. 33 albo art. 34 ust. 7 i 8 UZL, które pozwalają na przeprowadzenie zabiegu bez zgody przedstawiciela ustawowego. (RKub) (2013, 2014) 

i  Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 1969 r., sygn. akt: III CZP 124/68, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych” 1969, Nr 10, poz. 169

ii Postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 30 grudnia 1994 r., sygn. akt: SAB/Wr 88/94, „Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego”, 1996, nr 1, poz. 23

iii W uproszczeniu można przyjąć, że zabieg medyczny jest dopuszczalny za domniemaną zgodą w przypadku, gdy:

1) Pacjent posiadający pełną zdolność do czynności prawnych znajduje się w stanie, w którym nie może świadomie zająć stanowiska odnośnie do danego zabiegu medycznego (np. gdy jest nieprzytomny).

2) Pacjent nie jest samodzielnie kompetentny do wyrażenia zgody, a nie ma przedstawiciela ustawowego (w zakresie badania – opiekuna faktycznego) albo nie można się z nim porozumieć, z okoliczności wynika jednak, iż gdyby osoba kompetentna do udzielenia zgody mogła to uczynić, to najprawdopodobniej zgodziłaby się na zabieg.

Konstrukcja ta jest zatem oparta na pewnym faktycznym domniemaniu, iż pacjent (przedstawiciel ustawowy) dążyłby do ochrony swego życia i zdrowia i aprobował interwencje medyczne mające na celu ich ratowanie. Zakłada się zatem, że jeśli przemawiają za tym względy celowości medycznej, to pacjent nie sprzeciwiałby się wykonaniu danej czynności leczniczej.

Piśmiennictwo

1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 r., sygn. akt: II CKN 761/00, LEX nr 51 982
2. Zieliński A.: Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie. Warszawa, Muza S.A. Oficyna Prawnicza, 2000: 270
3. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1985 r., sygn. akt: III CRN 19/85, LEX nr 8694
4. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2000 r., sygn. akt: I CKN 786/98, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna”, 2001, Nr 1, poz. 6
5. Piasecki K. (red.): Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Warszawa, Wyd. Prawnicze LexisNexis, 2002: 618
6. Sokołowski T. (red.): Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa, LEX, 2010
7. Kubiak R.: Zgoda na zabieg medyczny. Kompendium dla lekarzy. Medycyna Praktyczna, Kraków 2013