Jak za pomocą dostępnych prawnie środków zweryfikować ewentualną ciążę u nastolatki, u której planuje się diagnostykę radiologiczną lub leczenie o potencjale teratogennym?

Prawny obowiązek wykonania testu ciążowego dotyczy kobiet w wieku rozrodczym, u których zaplanowano procedury z zakresu radiologii zabiegowej i radioterapii. Badania te można wykonać wyłącznie po uzyskaniu negatywnego testu ciążowego, przeprowadzonego u pacjentki bezpośrednio przed planowanym zabiegiem z zakresu radiologii zabiegowej. W przypadku radioterapii, w celu uniknięcia niezamierzonego uszkodzenia zarodka lub płodu w wyniku radioterapii okolicy brzucha i miednicy w nierozpoznanej ciąży u kobiet w okresie reprodukcyjnym, leczenie można podjąć wyłącznie po uzyskaniu negatywnego testu ciążowego, przeprowadzonego u pacjentki przed podjęciem decyzji o terapii.1 Od wykonania testu ciążowego można odstąpić, jeżeli istnieją bezsporne okoliczności wykluczające możliwość zajścia pacjentki w ciążę (np. usunięcie jajników).

Ciąża jest prawnie określonym przeciwwskazaniem do skierowania pacjentki na leczenie uzdrowiskowe albo rehabilitację uzdrowiskową.2 Nie ma jednak prawnego obowiązku wykonania testu ciążowego w celu jej wykluczenia. Podobnie przed wykonaniem badań radiologicznych (TK, RTG) poprzestaje się na oświadczeniu pacjentki, że nie jest w ciąży.

Przy odbieraniu takiego oświadczenia przed badaniem TK lub RTG stosuje się te same zasady, jak przy odbieraniu zgody na zastosowanie diagnostyki stwarzającej zwiększone ryzyko dla pacjenta. Oświadczenie dziecka poniżej 15. roku życia ma wymiar informacyjny dla lekarza (stanowi element wywiadu lekarskiego); w tym wypadku formalną, pisemną zgodę zasadniczo wyraża przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun prawny), najlepiej dla konkretnej procedury. Pisemne oświadczenie i zgodę na zastosowanie metody diagnostyki stwarzającej zwiększone ryzyko obowiązkowo odbiera się od pacjentów małoletnich, którzy ukończyli 16 lat.3

Nie wolno wykonywać testów ciążowych bez uzyskania uprzednio zgody osoby uprawnionej do jej udzielenia. W wyżej opisanych wypadkach zgoda na proponowane leczenie z zakresu radioterapii i radiologii zabiegowej powinna obejmować zgodę na wykonanie testu ciążowego. Negatywny wynik testu ciążowego jest niezbędnym warunkiem takiego zabiegu, pod względem prawnym poświadczającym legalność podjęcia przez lekarza leczenia. W razie braku zgody na wykonanie testu ciążowego u kobiety w wieku rozrodczym lekarz powinien odmówić wykonania zabiegu z zakresu radiologii zabiegowej lub radioterapii okolicy brzucha i miednicy.

Nie ma również prawnego obowiązku wykonania testów ciążowych przed podjęciem decyzji o stosowaniu leków o potencjale teratogennym (np. izotretynoina w trądziku, metotreksat, cyklososfamid, azatiopryna, stosowane także ze wskazań nieonkologicznych), mimo, że producent w drukach informacyjnych zaleca ich wykonanie. W takich przypadkach wystarczy oświadczenie pacjentki o braku ciąży (aby mieć pisemne udokumentowanie zebrania kompletnego wywiadu lekarskiego) i odebranie pisemnej zgody na zastosowanie leczenia zwiększającego ryzyko (dla konkretnego leku). Brak wykonania testu nie będzie w takim wypadku powodował nielegalności leczenia. Dla zminimalizowania odpowiedzialności lekarza należy zastosować ogólne reguły, jak przy odbieraniu świadomej zgody na leczenie o zwiększonym ryzyku – czyli poinformowanie o skutkach, udokumentowanie wywiadu (oświadczenie pacjentki) plus pisemna zgoda pacjenta lub przedstawiciela ustawowego na podjęcie leczenia oraz potwierdzająca informację o zagrożeniach w razie ciąży i ewentualnej konieczności stosowania skutecznej antykoncepcji.

Pacjent małoletni, który nie ukończył 16 lat, ma prawo do uzyskania od lekarza informacji o swoim stanie zdrowia w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego.4 W przypadku zlecania przez lekarza odpowiedniej diagnostyki w celu ustalenia ciąży dziewczynkę poniżej 15. roku życia lekarz powinien poinformować zarówno o rodzaju (np. badanie moczu, pobranie krwi), jak i o kierunku badania (wykluczenie ciąży). Osoba w tym wieku, choćby z racji zrealizowanego programu edukacji szkolnej, jest już w pełni zdolna do zrozumienia znaczenia przekazywanych jej informacji w opisanym zakresie.5 (2015)

Przypisy

1. Zgodnie z § 42 ust. 3 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie warunków bezpiecznego stosowania promieniowania jonizującego dla wszystkich rodzajów ekspozycji medycznej (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 1015 z późn. zm.).
2. § 5 pkt 3) rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie sposobu kierowania i kwalifikowania pacjentów do zakładów lecznictwa uzdrowiskowego (Dz. U. z 2012 r., poz. 14).
3. Art. 32 ust. 5 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r., Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.). Szerzej na ten temat Malczewska M.: Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz. Zielińska E. (red.), Barcikowska-Szydło E., Majcher K., Malczewska M., Preiss W., Sakowski K., Warszawa 2014, komentarz do art. 32, s. 600 i n.; a także Karkowska D.: Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz. Warszawa 2012, komentarz do art. 17 i 18.
4. Art. 9 ust. 7 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 159 z późn. zm.), art. 31 ust. 7 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r., Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.). Zob. Karkowska D.: Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz. Warszawa 2012, komentarz do art. 9; a także Malczewska M.: Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz. Zielińska E. (red.), Barcikowska-Szydło E., Majcher K., Malczewska M., Preiss W., Sakowski K. Warszawa 2014, komentarz do art. 32, s. 600 i n.
5. Problematykę leczenia ginekologicznego piętnastoletnich dziewcząt omawia Boratyńska M.: Wolny wybór. Gwarancje i granice prawa pacjenta do samodecydowania. Warszawa 2012, s. 84 i n.