Czy w przypadku podejrzenia przeniesionego zespołu Münchhausena można w polskim szpitalu wykonać nagrania ukrytą kamerą, aby udokumentować szkodliwe działania opiekunów?

Pytanie nadesłane do Redakcji

Czy w przypadku podejrzenia zespołu dziecka maltretowanego (medyczne krzywdzenie dziecka – przeniesiony zespół Münchhausena – np. prowokowanie wymiotów, niepodawanie leków, aby objawy chorobowe nie ustępowały) można w polskim szpitalu wykonać nagrania ukrytą kamerą i udokumentować szkodliwe działania opiekunów? Czy pozwalają na to przepisy prawne? Jakich formalności należy dopełnić, aby można było wykorzystać tę metodę?

Odpowiedź

Tzw. przeniesiony zespół Münchhausena (zespół Münchhausena per procuram) mieści się w szeroko pojętej definicji przemocy w rodzinie, którą prawo definiuje jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.1

Jeżeli lekarz na podstawie wywiadu oraz badania przedmiotowego podejrzewa szkodliwe działania względem dziecka, powinien niezwłocznie wszcząć procedurę2 stosowaną w związku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie, wypełniając formularz „Niebieska karta – A”. Lekarz jest w tym przypadku zwolniony z zachowania tajemnicy, gdyż może to stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia dziecka.3 Osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych podejrzewają popełnienie ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie, powinny niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora.4 Po otrzymaniu zawiadomienia Policja zajmuje się zebraniem i utrwaleniem dowodów przemocy stosowanej wobec dziecka. Działanie przedstawicieli ochrony zdrowia ogranicza się do udzielenia niezbędnej pomocy i wsparcia, w szczególności w formie poradnictwa medycznego i psychologicznego, udokumentowania wyników badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania zaświadczenia lekarskiego.5 Jeżeli osobami podejrzanymi o stosowanie przemocy w rodzinie wobec dziecka są rodzice, opiekunowie prawni lub faktyczni, działania z udziałem dziecka przeprowadza się w obecności pełnoletniej osoby najbliższej.6 Postępowanie z udziałem dziecka, co do którego istnieje podejrzenie, że jest dotknięte przemocą w rodzinie, w miarę możliwości należy prowadzić w obecności psychologa.

Lekarz często ma trudności z udowodnieniem, że działania rodzica lub opiekuna powodują występowanie objawów chorobowych u dziecka lub sugerują chorobę (np. krew w stolcu dziecka pochodząca od rodzica). W razie podejrzenia przeniesionego zespołu Münchhausena lekarze zalecają dodatkowe, często niepotrzebne badania diagnostyczne lub podejmują zbędne leczenie. Działania na szkodę dziecka podejmowane są przez opiekunów przy nieobecności osób postronnych, dlatego logiczna wydaje się próba nagrania takiego działania bez wiedzy opiekuna. Jednak obowiązujące w Polsce przepisy nie pozwalają na dowolność w stosowaniu takiej metody obserwacji. Aby nagrania były legalne, powinny być jawne.

Stosowanie monitoringu wizyjnego w szpitalu jest prawnie dopuszczalne ze względu na cel takiego działania – ochronę życia i zdrowia,7 lecz fakt prowadzenia bieżącej obserwacji sal za pomocą kamery powinien być zawsze ujawniany wobec osób nagrywanych (np. poprzez widoczne oznakowanie), gdyż jest to rodzaj przetwarzania ich danych osobowych. Nagrania tego rodzaju rejestrują wizerunek i zachowanie nie tylko pacjentów oddziału, lecz także innych osób – personelu i odwiedzających – dlatego w razie ich prowadzenia należy zgłosić przetwarzany zbiór danych do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych.8 Nagrywanie bez zgody i wiedzy to naruszenie dóbr osobistych osoby nagrywanej (m.in. prawa do prywatności i intymności). Za każdym razem decyzja o przetwarzaniu danych osobowych powinna być adekwatna w stosunku do celów, w jakich dane są przetwarzane, i nagrywanie nie powinno trwać dłużej, niż jest to niezbędne do osiągnięcia tego celu. Ujawniony monitoring sali pediatrycznej ma działanie prewencyjne i jest w interesie ochrony zdrowia dziecka. Bieżące monitorowanie sal na oddziałach pediatrycznych jest uzasadnione troską o życie i zdrowie pacjentów, którzy ze względu na swój wiek lub stan zdrowia często nie są w stanie działać samodzielnie i np. wezwać pomoc. Ponadto taki monitoring może mieć na celu zapewnienie bezpieczeństwa pobytu w szpitalu małych pacjentów. Jeśli przy okazji prowadzenia monitoringu sal chorych zostanie zaobserwowane popełnienie przestępstwa lub przypadki przemocy, stosownie do zaistniałych okoliczności o takich sytuacjach trzeba bezzwłocznie zawiadomić odpowiednie organy. Nieujawniana rejestracja nagrań jest dopuszczalna w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym przez Policję za zgodą sądu – stosownie do okoliczności musi istnieć uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa.

Odrębną kwestią jest to, czy nagranie z ukrytej kamery może być podstawą rozpoznania choroby psychicznej. Prawidłowe zdiagnozowanie konkretnych zaburzeń u rodzica (opiekuna) dziecka wymaga przeprowadzenia przez lekarza osobistego badania psychiatrycznego w odpowiednich do tego warunkach.9

Chcę jeszcze raz podkreślić, że rola przedstawicieli ochrony zdrowia została wyraźnie zakreślona przepisami prawa i nie polega na gromadzeniu i utrwalaniu dowodów w postaci nagrań. Procedura zidentyfikowania zachowań rodzica w kontekście przemocy domowej pozwala na włączenie w analizę problemu specjalistów z innych dziedzin – psychologa, pracownika pomocy społecznej (który oceni ewentualne dysfunkcje opiekuńcze) oraz przedstawiciela Policji (identyfikującego znamiona przestępstwa, pozwalające na uzyskanie dowodu w postaci „ukrytego” nagrania, o ile uzna to za konieczne).

Przypisy

1. Zgodnie z definicją ustawową zawartą w art. 2 pkt 2) ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 1390)
2. Szerzej na ten temat w artykule: Zimna T.: Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Lekarz Rodzinny, 2010; rok XV: nr 11
3. Na podstawie art. 40 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 464 z późn. zm.). Ciekawe rozważania na temat ujawnienia tajemnicy lekarskiej w przypadku zagrożenia pochodzącego od osób z zaburzeniami psychicznymi przedstawia R. Kubiak: Prawo medyczne. Warszawa 2010, s. 292–293
4. Na podstawie art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 1390)
5. Wzór zaświadczenia określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 października 2010 r. w sprawie wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2010 r., Nr 201, poz. 1334)
6. W rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 1137, z późn. zm.) – osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu
7. Na podstawie art. 27 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 922) przetwarzanie danych wrażliwych (np. medycznych) jest dopuszczalne, jeżeli przetwarzanie jest prowadzone w celu ochrony stanu zdrowia, świadczenia usług medycznych lub leczenia pacjentów przez osoby trudniące się zawodowo leczeniem lub świadczeniem innych usług medycznych, zarządzania udzielaniem usług medycznych i są stworzone pełne gwarancje ochrony danych osobowych
8. Zgodnie z art. 40 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 922)
9. Orzeczenie o stanie zdrowia osoby z zaburzeniami psychicznymi, opinię lub skierowanie do innego lekarza lub psychologa albo podmiotu leczniczego lekarz może wydać wyłącznie na podstawie uprzedniego osobistego zbadania tej osoby – art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. .546)