Jak postąpić z ciężarną pacjentką niepełnoletnią? Kogo zawiadomić (rodziców, sąd rodzinny)?

Zagadnienia związane z informowaniem osób trzecich o stanie zdrowia oraz udzielanych świadczeniach zdrowotnych omówiono w odpowiedzi na pyt. Można więc jedynie wskazać, że generalnie takie dane są objęte tajemnicą medyczną (w tym lekarską), której ujawnienie może skutkować dla lekarza różnymi sankcjami. Należy zatem każdorazowo ustalić podstawę prawną pozwalającą na naruszenie obowiązku zachowania poufności.

Wydaje się, że najprostsza do rozstrzygnięcia jest sytuacja przekazywania informacji rodzicom. Zgodnie bowiem z art. art. 98, § 1 K.r.o., rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Z kolei art. 31, ust. 1 UZL stanowi, iż lekarz ma obowiązek udzielać pacjentowi lub jego ustawowemu przedstawicielowi przystępnej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Analogiczna regulacja znajduje się w art. 9, ust. 2 UPP. Skoro zatem lekarz jest zobowiązany do przekazywania danych przedstawicielowi ustawowemu (czyli najczęściej rodzicom), to tym samym wobec tego podmiotu nie obowiązuje tajemnica medyczna (w tym lekarska). Ponadto warto zauważyć, iż w przypadku ciężarnej niepełnoletniej pacjentki lekarz będzie podejmował różne czynności medyczne, udzielał świadczeń zdrowotnych. Do kategorii tej należy zaś nie tylko stricte terapia, ale również badanie stanu zdrowia, oraz też opieka nad kobietą ciężarną (por. art. 2, ust. 1, pkt 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz. U. Nr 17, poz. 78, z późn. zm.). Uwzględniając więc powołaną regulację, lekarz ma obowiązek informowania przedstawicieli ustawowych o stanie zdrowia i udzielanych świadczeniach zdrowotnych. Ponadto musi uzyskać ich zgodę (ew. zgodę kumulatywną, w przypadku pacjentki, która ukończyła 16. rż.) na wszelkie zabiegi przeprowadzane u niepełnoletniej ciężarnej.

Bardziej złożony jest problem zawiadamiania organów ścigania lub sądu opiekuńczego. Jak już wyjaśniono w  pyt., lekarz ma prawny obowiązek denuncjacyjny w sytuacji ujawnienia usiłowania zabójstwa, ewentualnie przestępstwa pozbawienia wolności (art. 240 K.k.). W przypadku innych przestępstw istnieje jedynie obowiązek społeczny, wynikający w szczególności z art. 304, § 1 Kodeksu postępowania karnego (zwanego dalej K.p.k.). Przepis ten stanowi bowiem, iż każdy, kto dowie się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Ciąża może być zaś następstwem niektórych przestępstw, na przykład czynów o charakterze pedofilnym (art. 200 K.k. – obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15) lub kazirodztwa (art. 201 K.k.). Przestępstwa te są ścigane z urzędu. Wątpliwości dotyczyły natomiast zgwałcenia (art. 197 K.k.). Naturalnie zajście w ciąże może być skutkiem takiego czynu. Jednak na mocy art. 205 K.k. przestępstwo to było ścigane w trybie wnioskowym. Do wszczęcia postępowania karnego konieczne było więc złożenie wniosku przez uprawniony podmiot (art. 12 K.p.k.). Najczęściej jest nim sam pokrzywdzony, natomiast w przypadku osób małoletnich – ich przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51, § 2 K.p.k.). Samo więc zawiadomienie Policji lub prokuratury złożone przez lekarza nie było wystarczające do zainicjowania postępowania karnego (art. 17, § 1, pkt 10 K.p.k.). Ze stosownym wnioskiem musiała bowiem wystąpić osoba uprawniona, czyli rodzic (przedstawiciel ustawowy).

Trudności pojawiały się więc np. w razie odmowy złożenia takiego wniosku. W orzecznictwie sądowym i piśmiennictwie sugerowano, iż wówczas możliwe było nakłonienie rodzica do określonego postępowania, czyli wystąpienia z wnioskiem o ściganie. Uprawnionym do wydania zarządzenia nakładającego na rodzica taki obowiązek jest sąd opiekuńczy. Zgodnie bowiem z art. 109, § 1 K.r.o., jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wydaje odpowiednie zarządzenia, a w szczególności może zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania. Lekarz mógł zatem zawiadomić taki o sąd o potrzebie wydania wspomnianego zarządzenia. Jednakże problemy te zostały rozwiązane w wyniku nowelizacji Kodeksu karnego, dokonanej z dniem 27 stycznia 2014 r. W jej skutek uchylony został art. 205 K.k. (przewidujący tryb wnioskowy). Obecnie zatem zgwałcenie (oraz inne przestępstwa seksualne) są ścigane z oskarżenia publicznego. Mieszczą się zatem w kategorii czynów, objętych społecznym obowiązkiem denuncjacyjnym, o którym mowa w art. 304 § 1 K.p.k.

Nie analizując dalej tej problematyki, warto jeszcze wskazać, iż społeczny obowiązek zawiadomienia Policji lub prokuratury wynika także z art. 12, ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493, z późn. zm.). Powinność ta powstaje w sytuacji, gdy lekarz podczas wykonywania swoich obowiązków zawodowych poweźmie podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie (np. ciężarna była jednocześnie bita, sprawca znęcał się nad nią). Ponadto obowiązek denuncjacyjny wynika także art. 4, § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r., Nr 33, poz. 178, z późn. zm.). W przepisie tym uznano bowiem za przejaw demoralizacji m.in. uprawianie nierządu przez nieletniego (czyli dziecko do 18. rż.). Ustawa nie definiuje pojęcia nierządu, jednak w tym zakresie można się odwołać do określeń opracowanych na gruncie art. 168 K.k. z 1969 r. Posługiwał się on bowiem sformułowaniem „czyn nierządny”. W piśmiennictwie przyjmowano wówczas, iż zwrot ten oznacza „czyn niezgodny z moralnością w dziedzinie stosunków płciowych, polegający na czynnościach zmierzających do zaspokojenia popędu płciowego zarówno w sposób prawidłowy (przez spółkowanie z osobą płci odmiennej), jak i w sposób zboczony”i. Obecnie pojęcie to zostało zastąpione zwrotem obcowanie płciowe. Można zatem przyjąć, iż uprawianie nierządu będzie polegało na kontaktach seksualnych, zwłaszcza jeśli są one powtarzalne. Ciąża nieletniej może być następstwem takich kontaktów. Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu.

Należy jednak podkreślić, iż wymienione przepisy określają jedynie społeczny obowiązek. Oznacza to, że jego niewykonanie nie skutkuje sankcjami. Z drugiej strony pojawia się wątpliwość, czy tego typu powinność może uchylać prawny obowiązek zachowania tajemnicy medycznej (w tym lekarskiej). Wydaje się, że jest to zbyt słaba podstawa i lekarz opierający się jedynie na tych przepisach nie jest uprawniony do naruszenia poufności. Należy wskazać więc dodatkową podstawę prawną. Może znaleźć w tym zakresie zastosowanie art. 40, ust. 2, pkt 3 i 4 UZL (i odpowiadające im art. 14, ust. 2, pkt 2 i 3 UPP). Dozwalają one bowiem na ujawnienie tajemnicy, jeśli wyrazi na to zgodę pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy, a także, gdy zachowanie konfidencji mogłoby stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta (np. gdy ciężarna jest jednocześnie ofiarą przemocy domowej). (RKub) (luty 2014 aktualizacja) 

i Por. I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 492.

Piśmiennictwo

1. Dudka K.: Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o ściganie przestępstwa popełnionego na szkodę małoletniego. Prokuratura i Prawo, 2006; 9: 108
2. Dukiet-Nagórska T.: Lekarski obowiązek współdziałania z organami ścigania a tajemnica lekarska. Prawo i Medycyna, 2002; 12 (4): 5–19
3. Spurek S.: Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Komentarz. Warszawa, 2012
4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1970 r., sygn. akt: VI KZP 43/68, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa” 1971, nr 7–8, poz. 101