×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Diety odchudzające – rodzaje i bezpieczeństwo

Prof. dr hab. med. Longina Kłosiewicz-Latoszek
Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób Metabolicznych
Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa

Otyłość jest chorobą metaboliczną o rosnącym znaczeniu epidemiologicznym. Jest złożoną chorobą wieloczynnikową, u podłoża której leżą czynniki genetyczne i środowiskowe. Narastanie występowania otyłości spowodowane jest głównie zmniejszeniem aktywności fizycznej oraz spożywaniem przetworzonej, wysokokalorycznej żywności.


Fot. pixabay.com

Otyłość, zwłaszcza brzuszna, wiąże się z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy i nowotworów, czyli chorób, które są główną przyczyną zgonów, a ponadto wpływają niekorzystnie na jakość życia oraz skracają jego długość. W świetle tych danych zarówno zapobieganie nadwadze i otyłości, jak i ich leczenie stanowią duże wyzwanie dla współczesnych społeczeństw.

Leczenie otyłego pacjenta musi być długoterminowe i indywidualnie dostosowane do wieku, płci, stopnia zaawansowania i typu otyłości oraz towarzyszących zaburzeń metabolicznych, takich jak nadciśnienie tętnicze, dyslipidemia i cukrzyca. Podstawą leczenia otyłości jest uzyskanie ujemnego bilansu energetycznego. Wymaga to zmniejszenia ilości spożywanego pokarmu i zwiększenia aktywności fizycznej. Jeśli wprowadzenie diety z ograniczeniem kalorii nie daje oczekiwanych wyników, stosuje się farmakoterapię, a w przypadku otyłości olbrzymiej - leczenie chirurgiczne. Leczenie otyłości powinno być prowadzone systematycznie i zwykle w sposób umiarkowany, czyli redukcja aktualnej masy ciała o 5–15% w okresie 3–6 miesięcy.

Podstawą leczenia jest zawsze dieta z ograniczeniem energii. Trudności z przystosowaniem się do zmian w sposobie żywienia i stylu życia sprawiają, że poszukuje się ciągle nowych metod odchudzania, a w tym „cudownych diet” i „cudownych leków”. Należy jednakże podkreślić, iż jak dotychczas nie wymyślono takich metod i prawdopodobnie nie zostaną wymyślone, zwłaszcza w odniesieniu do diety. Diety te są zwykle niezgodne z aktualnymi zaleceniami dotyczącymi racjonalnego żywienia, a zatem mogą być szkodliwe dla zdrowia. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim diety jednoskładnikowe, dietę białkowo-tłuszczową, diety rozdzielne oraz głodówki1.

Diety niskoenergetyczne

W celu redukcji masy ciała zaleca się diety zawierające 1000–1200 kcal dziennie dla kobiet i 1400–1800 kcal dla mężczyzn2.

Deficyt kaloryczny w stosunku do wydatku energetycznego wynoszący 500–1000 kcal/d umożliwia ubytek masy ciała o 0,5–1 kg w ciągu tygodnia. Należy również podkreślić, iż niskokaloryczna dieta musi być zgodna z zasadami prawidłowego żywienia, czyli musi zawierać podstawowe składniki pokarmowe, takie jak białko, węglowodany i tłuszcz oraz składniki mineralne i witaminy w odpowiednich proporcjach3. Rekomendowana zawartość tłuszczu powinna wynosić 25–35% ogółu energii (w tym poniżej 7% kwasów tłuszczowych nasyconych), białka 15%, a węglowodanów 50–60%4,5.

Ogólnie można przyjąć, iż w typowej diecie niskoenergetycznej zaleca się ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych i pokarmów węglowodanowych o wysokim indeksie glikemicznym oraz większe przyjmowanie wody i warzyw. Warzywa są źródłem witamin, składników mineralnych, flawonoidów i błonnika. Błonnik jest szczególnie pożądanym składnikiem diety redukcyjnej, daje bowiem uczucie pełności żołądka, a także zmniejsza wchłanianie glukozy i jej stężenie poposiłkowe, przyczyniając się do zmniejszenia wydzielania insuliny. Ponadto jego frakcja rozpuszczalna sprzyja zmniejszaniu stężenia w surowicy cholesterolutriglicerydów. Zmniejszanie hiperinsulinemii jest korzystne, gdyż nie tylko pobudza ona apetyt, ale także sprzyja zużywaniu glukozy przez tkankę tłuszczową, jednocześnie zmniejszając jej zużycie w mięśniach, a to utrudnia odchudzanie.

Należy ponadto podkreślić, iż niewłaściwy dobór produktów podczas długotrwałego stosowania diet nisko­energetycznych może wiązać się ze zmniejszonym spożyciem witamin i składników mineralnych6.

Wieloletnie obserwacje wskazują, iż stosowanie diet niskoenergetycznych umożliwia zmniejszenie masy ciała średnio o 10% masy wyjściowej. Niestety w kolejnych latach redukcja może być mniejsza, a nawet u 50% pacjentów po 5 latach obserwuje się powrót do początkowej masy ciała7,8.

Diety bardzo niskoenergetyczne

Gdy diety niskoenergetyczne nie dają oczekiwanych efektów, można rozważyć zastosowanie diety bardziej rygorystycznej (very-low-caloric-diet – VLCD), czyli <800 kcal dziennie dla kobiet i mężczyzn. W wyniku stosowania tej diety można uzyskać redukcję masy ciała o około 1,5 kg tygodniowo u kobiet i 2 kg u mężczyzn. Długotrwałe efekty diety VLCD zależą jednakże od zmiany zachowań behawioralnych po zakończeniu jej stosowania9-12.

Dieta VLCD stanowi przemysłowo przygotowaną sproszkowaną dzienną rację pokarmową, którą należy spożywać po uprzednim zmieszaniu z odpowiednią ilością wody. Wskazaniem do stosowania takiej diety jest otyłość znacznego stopnia, konieczność szybkiego odchudzania (np. przed operacją), zbyt małe efekty przy stosowaniu diet niskokalorycznych (1000–1500 kcal). Natomiast nie należy stosować diety VLCD u dzieci, osób w wieku podeszłym, kobiet w ciąży i karmiących, w schorzeniach mózgu, uszkodzeniach wątroby i nerek, cukrzycy insulinozależnej oraz schorzeniach, w których ograniczenie energii pogarsza ich przebieg (np. porfiria, niektóre choroby serca).

Dietę VLCD stosuje się przez 3 tygodnie, a po 2–3-tygodniowych okresach stosowania tzw. diety modyfikowanej (dieta VLCD uzupełniona produktami żywnościowymi konwencjonalnymi) można ją powtórzyć. Redukcja masy ciała uzyskana podczas diety VLCD jest 2–3 razy większa w porównaniu z analogicznym okresem stosowania diety niskoenergetycznej.

Istotnym objawem niepożądanym diety VLCD jest zwiększenie ryzyka powstawania kamicy pęcherzyka żółciowego, natomiast długotrwałe stosowanie diet nisko­energetycznych może się wiązać ze zmniejszonym spożyciem witamin i składników mineralnych wynikającym z niewłaściwego doboru produktów6,13.

Diety o niskim indeksie glikemicznym

Ostatnio w literaturze dyskutuje się o znaczeniu diety zawierającej produkty o niskim indeksie glikemicznym, które zwiększają uczucie sytości14-16. Wiązane to jest z większą zawartością błonnika pokarmowego w tych produktach. Określenie przydatności wskaźnika glikemicznego w leczeniu dietetycznym otyłości wymaga dalszych badań, zwłaszcza że dotychczasowe obserwacje wskazują na brak istotnie większej utraty masy ciała w porównaniu z dietą niskotłuszczową17. Należy również dodać, iż wartość wskaźnika glikemicznego dla danego produktu jest zmienna, co wynika m.in. ze sposobu przyrządzania potrawy i składu posiłku. A zatem opracowanie diety opartej na produktach o niskim indeksie glikemicznym może być trudne w realizacji.

Diety jednoskładnikowe

Diety jednoskładnikowe najczęściej stosowane to diety owocowe (ananasowa, jabłkowa, grejpfrutowa) i warzywne (kapuściana lub inne rodzaje warzyw), a także mleczna, ryżowa i inne.

Wadą tych diet jest brak wielu niezbędnych składników pokarmowych. Diety owocowe i warzywne nie zawierają pełnowartościowego białka, a także nie dostarczają odpowiednich ilości wapnia, żelaza, jodu oraz witamin (zwłaszcza D i B12). Z kolei dieta mleczna bądź ryżowa pozbawione są składników mineralnych i błonnika pokarmowego. W diecie Kliniki Mayo – niekorzystny jest zakaz spożywania produktów zbożowych i owoców. Z kolei dieta kopenhaska jest bardzo rygorystyczna, co ogranicza jej stosowanie do 2 tygodni. W diecie tej zaleca się duże spożycie mięsa, jajek, czarnej kawy.

Diety jednoskładnikowe są często propagowane, zwłaszcza w czasopismach przeznaczonych dla kobiet, jako szybkie i skuteczne metody odchudzania. Jednakże diety te nie powinny być stosowane ze względu na ich niekorzystne działanie zdrowotne.

Więcej na temat diet jednoskładnikowych w artykułach: Dieta owocowo-warzywna, Dieta kopenhaska.

Dieta białkowo-tłuszczowa

Dieta białkowo-tłuszczowa (zwana także dietą niskowęglowodanową, optymalną, kosmonautów, lotników, Atkinsa) charakteryzuje się wysoką zawartością tłuszczu (50–60% ogółu energii) i białka (20–30% energii) oraz niską zawartością węglowodanów (20–50 g dziennie)18. Dieta o takim składzie jest uboga w błonnik pokarmowy oraz witaminy (zwłaszcza z grupy B oraz witaminy antyoksydacyjne), składniki mineralne (potas, wapń, magnez) oraz flawonoidy. Jednocześnie zawiera dużo tłuszczu, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego oraz cholesterolu pokarmowego, a także retinolu i żelaza. Przewlekłe stosowanie takiej diety może, poza toksycznością ketozy, niekorzystnie wpływać na czynniki ryzyka miażdżycy (np. zwiększać stężenie cholesterolu w surowicy), a także zwiększać ryzyko chorób wątroby bądź kamicy nerkowej na skutek ubytku wapnia z kości19.

Zainteresowanie dietą niskowęglowodanową spowodowane było m.in. większym zmniejszeniem masy ciała i poprawą wskaźników metabolicznych w porównaniu z dietą niskotłuszczową20,21. Należy jednakże podkreślić, iż różnice te obserwowano w pierwszych 6 miesiącach terapii, natomiast po 12 miesiącach różnice dotyczące zmian w masie ciała nie były istotne22,23. Ponadto obserwowano narastanie wskaźników aterogenności, takich jak stężenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL, homocysteiny, fibryno­genu, Lp(a)23-25. W świetle tych danych długotrwałe stosowanie diety niskowęglowodanowej nie jest rekomendowane ze względu na możliwość miażdżycorodnego działania20,26.

Ostatnio publikowane badania naukowców greckich wskazują, iż przewlekłe stosowanie diety niskowęglowodanowej i wysokobiałkowej łączy się ze zwiększonym o 22% ryzykiem zgonu ogółem27. Również badania autorów szwedzkich przeprowadzone metodą ankietową wśród 42 237 kobiet w wieku 30–49 lat (obserwacja 12-letnia) wskazują, iż spożycie diety niskowęglowodanowej wysokobiałkowej łączyło się z umieralnością większą o 11%. Ten wzrost był spowodowany wzrostem zgonów sercowo-naczyniowych o 37%28. W badaniach tych spożycie energii z węglowodanów mieściło się w zakresie od 72% (10. centyl) do 32,4% (90. centyl) i dla białka odpowiednio 10,4% i 23%. Z kolei inni autorzy na podstawie rocznych obserwacji przeprowadzonych wśród 322 osób otyłych sugerują, że diety niskowęglowodanowa i śródziemnomorska mogą być alternatywne dla diety niskotłuszczowej29. W świetle tych rozbieżnych wyników badań i opinii niezbędne są dalsze wieloletnie obserwacje pozwalające ocenić skuteczność i bezpieczeństwo tej diety.

Więcej na temat diet białkowo-tłuszczowych w artykule: Dieta Atkinsa.

Diety rozdzielne

Diety rozdzielne nie zezwalają na spożywanie w jednym posiłku różnorodnych produktów. W diecie Montignaca, która dzieli produkty pod kątem indeksu glikemicznego i zaleca jego liczenie, nie wolno łączyć produktów węglowodanowych o wysokim indeksie glikemicznym z tłuszczami. Natomiast diety Diamondów lub Haya zakazują łączenia białek z węglowodanami. Z naukowego punktu widzenia nie ma dowodów uzasadniających zakaz łączenia poszczególnych składników pokarmowych bądź produktów.

Więcej na temat diet rozdzielnych: Dieta Montignaca, Dieta Diamondów, Dieta Haya.

Głodówka

Należy podkreślić, iż szczególnie groźną dla zdrowia metodą odchudzania jest głodówka. Głodówka powoduje znaczny ubytek masy ciała w trakcie jej stosowania. Jest to wynikiem wzrostu stężenia związków ketonowych w organizmie, co przyczynia się do całkowitego braku apetytu. Podczas stosowania głodówki dochodzi do wielu zaburzeń w funkcjonowaniu narządów, takich jak serce, wątroba, nerki i jelita, a także do zaburzeń wodno-elektrolitowych. Szczególnie niebezpieczny jest niedobór magnezu, potasu i sodu. Szybka redukcja masy ciała jest efektem nie tylko ubytku tłuszczowej masy ciała, ale również wiąże się z tym ubytek wody z organizmu i ubytek beztłuszczowej masy ciała. Uzyskane efekty odchudzania są zatem fałszywe. Głodówka może skończyć się zgonem.

Korzyści redukcji masy ciała

Leczenie otyłości, zarówno dietetyczne, farmako­logiczne, jak i chirurgiczne, przynosi istotne korzyści poszczególnym osobom dotkniętym tą chorobą, a także korzyści w skali populacji. Redukcja masy ciała prowadzi do poprawy parametrów metabolicznych, które często współwystępują z otyłością. Przede wszystkim wiąże się to ze zmniejszeniem ekspresji czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (tab.)30.


Tabela. Korzyści redukcji masy ciała o 10 kg30
lipidy
zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowitego o 10%
zmniejszenie stężenia cholesterolu LDL o 15%
zmniejszenie stężenia triglicerydów o 30%
zwiększenie stężenia cholesterolu HDL o 8%
ciśnienie krwi
skurczowe obniżenie o 10 mm Hg
rozkurczowe obniżenie o 20 mm Hg
cukrzyca
zmniejszenie stężenia glukozy na czczo o 30–50%
obniżenie HbA1c o 15%
redukcja ryzyka rozwoju cukrzycy >50%
zgony
redukcja liczby zgonów ogółem o 20–25%
redukcja liczby zgonów zależnych od cukrzycy o 30–40%
redukcja liczby zgonów zależnych od nowotworów o 40–50%

W świetle tych wyników podkreślić należy, iż redukcja masy ciała jest podstawą profilaktyki i leczenia nadciśnienia tętniczego, cukrzycy oraz dyslipidemii, a także niektórych nowotworów. Poza korzyściami metabolicznymi ubytek masy ciała prowadzi do poprawy aktualnego stanu zdrowia, czyli cofają się takie objawy, jak: zadyszka, uczucie ciężkości nóg, bóle stawów kolanowych i biodrowych, nadmierne pocenie, uczucie zmęczenia, chrapanie i inne.

Reasumując, należy podkreślić, iż dieta jest podstawą leczenia nadwagi i otyłości. Polega ona przede wszystkim na ograniczeniu spożycia energii i zachowaniu proporcji w spożyciu podstawowych składników pokarmowych. Nie ma dowodów naukowych wskazujących na skuteczność i bezpieczeństwo dla zdrowia diet o zróżnicowanych proporcjach poszczególnych składników pokarmowych odbiegających od rekomendowanych przez towarzystwa naukowe.

Piśmiennictwo:

1. Kłosiewicz-Latoszek L.: Czy istnieją “cudowne” diety i leki? [W:] Jarosz M., Kłosiewicz-Latoszek L. (red.): Otyłość. Zapobieganie i leczenie. PZWL 2006: 132–138.
2. Zahorska-Markiewicz B., Podolec P., Kopeć G. i wsp.: Polish Forum for Prevention Guidelines on overweight and obesity. Kardiol. Pol. 2008; 66: 594–596.
3. Kłosiewicz-Latoszek L., Szostak W.B., Podolec P. i wsp.: Polish Forum for Prevention Guidelines on Diet. Kardiol. Pol. 2008; 66: 812–814.
4. Clinical Gudelines on the Identifications Evaluation and Treatment of Overweight and Obesity in Adults – the Evidence Report. National Institutes of Health. Obes. Res. 1998; 6: 51S–209S.
5. Klein S., Burke L.E., Bray G.A. i wsp.: Clinical implications of obesity with specific focus on cardiovascular disease: A statement for professionals from American Heart Association Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism: endorsed by the American College of Cardiology Foundation. Circulation 2004; 110: 2952–2967.
6. Grzybek A., Kłosiewicz-Latoszek L., Targosz U.: Changes in the intake of vitamins and minerale by men and women with hyperlipidemia and overweight during dietetic treatment. Eur. J. Clin. Nutr. 2002; 56 (12): 1162–1168.
7. Wadden T.A., Butryn M.L., Wilson C.: Life style modification for the management of obesity. Gastroeneterology 2007; 132: 2226–2238.
8. Perri M.G., Corsica J.A.: Improving the maintenance of weight lost in behavioral treatment obesity. [W:] Wadden T.A., Stunkard A.J. (red.): Handbook of obesity treatment. New York, Guilford Press 2002: 357–379.
9. Atkinson R.L., Fuchs A., Pastors J.G., Sanders J.T.: Combination of very-low-caloric diet and behavior modification in the treatment of obesity. Am. J. Clin. Nutr. 1992; 56: 199S–202S.
10. Tsai A.G., Wadden T.A.: The evolution of very-low-caloric diets: an update and meta-analysis. Obesity 2006; 14: 1283–1293.
11. Wadden T.A., Foster G.D., Letizia K.A.: One-year behavioral treatment of obesity: comparison of moderate and severe caloric restriction and the effects of weight maintenance therapy. J. Consult. Clin. Psychol. 1994; 62: 165–171.
12. Białkowska M.: Leczenie otyłości. [W:] Jarosz M., Kłosiewicz-Latoszek L. (red.): Otyłość. Zapobieganie i leczenie. PZWL 2006: 60–90.
13. Kamrath R.O., Plummer L.J., Sadur C.N. i wsp.: Cholelithiasis in patients treated with a very-low-caloric-diet. Am. J. Clin. Nutr. 1992; 56: 255S–257S.
14. Ludwig D.S., Majzoub J.A., Al-Zahrani A.: High-glycemic index foods, overeating, and obesity. Pediatries 1999; 103: 26–32.
15. De Rougemont A., Normand S., Nazare J.A. i wsp.: Beneficial effects of a 5-week low glycaemic index regimen on weight control and cardiovascular risk factors in overweight nondiabetic subjects. Br. J. Nutr. 2007; 98 (6): 1288–1298.
16. Murakami K., Sasaki S., Okubo H. i wsp.: Dietary fiber intake, dietary glycemic index and load, and body mass index: a cross-social study of 3931 Japanese women aged 18–20 years. Eur. J. Clin. Nutr. 2007; 61 (8): 986–995.
17. Mc Millan-Price J., Petocz P., Atkinson F. i wsp.: Comparison of 4 diets of varying glycemic load on weight loss and cardiovascular risk reduction in overweight and obese young adults: a randomised controlled trial. Arch. Intern. Med. 2006; 166: 1466–1475.
18. Atkins R.C.: Dr Atkins’ new diet revolution. New York, Avon Books 1998.
19. Foreyt J.P., Salas-Salvado J., Caballero B. i wsp.: Weight-reducing diets: are there any differences: Nutr. Rev. 2009; 67 (supl. 1): S99–S101.
20. Szostak W.B., Białkowska M., Cichocka A. i wsp.: Ocena zasadności „diety optymalnej” w profilaktyce metabolicznych chorób cywilizacyjnych, wyd. IŻŻ, nr 106, Warszawa 2004. 21. Kłosiewicz-Latoszek L.: Efekt diet niskotłuszczowych i niskowęglowodanych. Żyw. Człow. Metab., 2004; 41 (4): 344–352.
22. Sacks F.M., Bray G.A., Carey V.J. i wsp.: Comparison of weight-loss diets with different compositions of fat, protein, and carbohydrates. N. Engl. J. Med. 2009; 360 (9): 859–873.
23. Session M., Rolland C., Kulkarni U. i wsp.: Systematic review of randomized controlled trails of low-carbohydrate vs low-fat/low-calorie diets in the management of obesity and its comorabidities. Obesity Rev. 2009; 166: 285–293.
24. Nordmann A.J., Nordmann A., Briel M. i wsp.: Effects of low-carbohydrate vs low-fat diets on weight loss and cardiovascular risk factors: a meta-analysis of randomized controlle trials. Arch. Intern. Med. 2006; 166: 285–293.
25. Fleming R.M.: The effect of high-, moderate, and low-fat diets on weight loss and cardiovascular disease risk factors. Prev. Cardiol. 2002; 5: 110–118.
26. Parikh P., McDaniel M.C., Ashen D. i wsp.: Diets and cardiovascular disease. J. Am. Coll. Cardiol. 2005; 45 (9): 1379–1387.
27. Trichopoulon A., Psaltopoulou T., Orfanos P. i wsp.: Low-carbohydrate-high-protein diet and long-term survival in a general population cohort. Eur. J. Clin. Nutr. 2007; 61: 575–581.
28. Lagion P., Sandin S., Weiderpass E. i wsp.: Low carbohydrate-high protein diet and mortality in a cohort of Swedish women. J. Inter. Med. 2007; 261: 366–374.
29. Shai I., Schwarzfuchs D., Henkin Y. i wsp.: Weight loss with a low-carbohydrate, mediterranean or low-fat diet. N. Engl. J. Med. 2008; 359: 229–241.
30. Pinkney J.H., Sjöström C.D., Gale E.A.M.: Should surgeons treat diabetes in severely obese people? Lancet 2001; 357: 1357–1359.
08.10.2015
Zobacz także
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta