Czy w przypadku małoletniego pacjenta tajemnica lekarska nie obowiązuje tylko wobec rodziców, czy również wobec innych bliskich członków rodziny (dziadków, pełnoletniego rodzeństwa)?

Kwestie tajemnicy medycznej (w tym lekarskiej) regulują przede wszystkim art. 40 UZL oraz art. 13–14 UPP. Unormowania te należy jednak przeanalizować łącznie z art. 31 UZL (i odpowiadającym mu art. 9 UPP), który poświęcony jest tzw. obowiązkowi informacyjnemu związanemu z procesem udzielenia uświadomionej zgody przez pacjenta. W sferze, w której lekarz ma obowiązek informacyjny, nie jest naturalnie związany konfidencją. Zgodnie zatem z art. 31 UZL, lekarz ma obowiązek udzielać informacji, o których mowa w ust. 1 tego przepisu, przede wszystkim samemu pacjentowi. Odnosi się to jednak tylko do sytuacji, kiedy stan pacjenta pozwala mu świadomie te informacje przyswoić. W pozostałych przypadkach ustawa określa tzw. informację zastępczą, która znajduje szczególne zastosowanie u małoletnich dzieci. Zgodnie z art. 31, ust. 1 UZL, lekarz udziela takiej informacji przedstawicielowi ustawowemu małoletniego. Na mocy art. 98 K.r.o. przedstawicielami takimi są rodzice małoletniego, o ile nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, albo nie została ona im ograniczona albo zawieszona. Jeśli dziecko nie ma rodziców albo żadne z nich nie posiada władzy rodzicielskiej, sąd ustanawia opiekuna prawnego (art. 145 K.r.o.). Wówczas opiekun ten staje się przedstawicielem ustawowym, uprawnionym do uzyskiwania informacji o małoletnim pacjencie.

Ustawa nie przewiduje z mocy prawa możliwości informowania innych osób o stanie zdrowia małoletniego pacjenta. Mogą one zostać jednak uprawnione do uzyskania takich danych przez przedstawiciela ustawowego (art. 40, ust. 2, pkt 4 UZL oraz art. 9 ust. 3 UPP). Upoważnienie takie powinno być wyraźne i wskazywać konkretną osobę, której lekarz może przekazać informacje. Ponadto przedstawiciel ustawowy może określić również zakres tych informacji (np. tylko o przeprowadzonym zabiegu, ale nie o rokowaniu). Lekarz musi wówczas uszanować wolę przedstawiciela ustawowego i nie wolno mu przekraczać ram udzielonego upoważnienia. Z regulacją tą koresponduje § 8 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz. U. Nr 252, poz. 1697, z późn. zm.). Stanowi on, iż w dokumentacji indywidualnej wewnętrznej zamieszcza się lub dołącza do niej m.in. oświadczenie o upoważnieniu osoby bliskiej do uzyskiwania informacji o jego stanie zdrowia i udzielonych świadczeniach zdrowotnych, ze wskazaniem imienia i nazwiska osoby upoważnionej oraz danych umożliwiających kontakt z tą osobą, albo oświadczenie o braku takiego upoważnienia (pkt 1).

Osoby trzecie mogą być uprawnione do informacji, jeśli znajdą się w kategorii tzw. opiekuna faktycznego. Zgodnie bowiem z art. 32 ust. 3 UZL (odpowiednio – art. 17 ust. 2 UPP), jeżeli zachodzi potrzeba przeprowadzenia badania małoletniego, zgodę na jego wykonanie może wyrazić także opiekun faktyczny.

Pojęcie to dość wąsko definiuje art. 3, ust. 1, pkt 1 UPP jako osobę, która sprawuje, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo swój stan psychiczny opieki takiej wymaga. Z regulacji tej wynika zatem, że osoby trzecie (np. babcia, pełnoletnie rodzeństwo małoletniego pacjenta) mają prawo do informacji bez dodatkowego upoważnienia odnośnie do badania i tylko wówczas, gdy brak przedstawiciela ustawowego (ew. nie można się z nim porozumieć) oraz sprawują stałą opiekę nad małoletnim (p. pyt.).

Uprawniona do uzyskania informacji może być również tzw. osoba bliska. Jej definicja została zamieszczona w art. 3, ust. 1, pkt 2 UPP. Przez osobę taką rozumie się małżonka, krewnego lub powinowatego do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciela ustawowego, osobę pozostającą we wspólnym pożyciu lub osobę wskazaną przez pacjenta. Zakres tego pojęcia jest zatem szerszy od dotychczas występującego „opiekuna faktycznego”.

Przedstawiona definicja „osoby bliskiej” zawiera zatem dość rozbudowany katalog osób uprawnionych do uzyskania informacji zasadniczo objętych tajemnicą medyczną (w tym lekarską). Do kręgu tych osób należą:

• małżonek

• krewni – pokrewieństwo zachodzi między osobami połączonymi węzłami krwi. Może ono wystąpić w linii prostej albo w linii bocznej. W pierwszej kategorii mieszczą się osoby, które pochodzą jedna od drugiej (np. rodzice i dzieci), albo od wspólnego przodka (np. dziadkowie i wnuki). Z kolei krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, ale nie od siebie (np. rodzeństwo) – art. 617 K.r.o. W obu tych liniach występują tzw. stopnie pokrewieństwa. W przypadku linii prostej stopień ten określa się, ustalając liczbę urodzeń, na skutek których powstało pokrewieństwo (np. rodzice względem dzieci pozostają w I stopniu, a dziadkowie wobec wnuków w II stopniu). Natomiast w linii bocznej stopień pokrewieństwa uwzględnia sumę liczby urodzeń w linii wstępnej, dlatego w tym przypadku I stopień pokrewieństwa jest niemożliwy, gdyż musi wystąpić urodzenie nas i naszego krewnego (np. brat i siostra – 2 urodzenia – II stopień pokrewieństwa; dzieci rodzeństwa – III stopień itd.).

• powinowaci – stosunek powinowactwa ma charakter węzła prawnego i powstaje na skutek zawarcia związku małżeńskiego. Powinowatymi są bowiem krewni małżonka (art. 618 K.r.o.). Podobnie jak pokrewieństwo, powinowactwo może występować w linii prostej (wstępni i zstępni małżonka, np. rodzice małżonka – teściowie) oraz w linii bocznej (np. rodzeństwo małżonka). W tym przypadku stosuje się również wspomniane zasady komputacji, czyli obliczania stopnia pokrewieństwa (np. teściowa jest powinowatą w I stopniu, a babcia małżonka w II stopniu w linii prostej).

• przedstawiciel ustawowy – zgodnie z art. 98, § 1 K.r.o., przedstawicielami ustawowymi małoletniego dziecka są jego rodzice. Jeśli zaś rodzicom (obojgu) nie przysługuje władza rodzicielska (np. nie żyją, zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej albo została ona im zawieszona), sąd opiekuńczy ustanawia tzw. opiekuna prawnego, który staje się przedstawicielem ustawowym takiego małoletniego (art. 145 w zw. z art. 94, § 3 K.r.o.). Przedstawicielem takim może być również kurator, na przykład ustanowiony dla osoby pełnoletniej częściowo ubezwłasnowolnionej. Natomiast w przypadku osób pełnoletnich ubezwłasnowolnionych całkowicie sąd opiekuńczy ustanawia opiekuna prawnego.

• osoba pozostająca we wspólnym pożyciu – pojęcie to nie zostało zdefiniowane w prawie, aczkolwiek występuje w niektórych przepisach. Przykładowo osoby należące do tej kategorii zalicza się do tzw. osób najbliższych w rozumieniu art. 115, § 11 K.k. Termin ten ma więc już ustalone znaczenie oparte na orzecznictwie i piśmiennictwie. Przyjmuje się, iż „wspólne pożycie” oznacza, że osoby pozostają w takim stosunku, który faktycznie zbliżony byłby do stosunku małżeńskiego, jednak formalnie związek małżeński nie został zawarty. Osoby te powinny więc łączyć wspólność: emocjonalna, psychiczna, ekonomiczna (np. wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego) oraz pewna trwałość związku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada 1975 r., sygn. akt: VKR 203/75, OSPiKA Nr 10 z 1976 r., poz. 187). Przyjmując taką interpretację, należy odnieść wspólne pożycie do tzw. konkubinatu.

• osoba wskazana przez pacjenta.

Definicja osoby bliskiej sprawia jednak pewne wątpliwości interpretacyjne. W części dotyczącej krewnych i powinowatych ustawodawca zawęził bowiem ich krąg jedynie do osób do drugiego stopnia w linii prostej. Użyty zwrot jest jednak niejasny. Nie wiadomo bowiem, czy ograniczenie to ma zastosowanie tylko do powinowatych, czy też do krewnych. Ustawodawca zastosował bowiem spójnik alternatywy zwykłej „lub”. Analizując podobne konstrukcje, Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, iż fraza zdania występująca po takim spójniku odnosi się do obu członów połączonych tym spójnikiem (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2006 r., sygn. akt: I UK 116/05, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych” Nr 1–2 z 2007 r., poz. 24). Przyjmując taką wykładnię, należy uznać, iż do kręgu osób bliskich należą: krewni w linii prostej do II stopnia oraz powinowaci w linii prostej do II stopnia. Definicja pomijałaby więc w szczególności krewnych w linii bocznej (np. rodzeństwo). Kolejna wątpliwość dotyczy wieku krewnych i powinowatych, należących do kategorii osób bliskich. Analizowana definicja nie ogranicza bowiem kręgu tych podmiotów pod względem wiekowym. Wydaje się jednak, iż osobą bliską powinna być osoba pełnoletnia. Interpretacja taka wynika bowiem z jej roli w ewentualnym procesie terapeutycznym (np. sprawowanie opieki nad pacjentem).

Omawiana konstrukcja „osoby bliskiej” występuje w znowelizowanym art. 31 ust. 6 UZL. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli pacjent nie ukończył 16 lat lub jest nieprzytomny bądź niezdolny do zrozumienia informacji, lekarz udziela jej osobie bliskiej.

Rozwiązanie to znajduje zastosowanie w szczególności w przypadku małoletnich dzieci, które pozostają pod choćby doraźną opieką wspomnianej osoby. W sytuacji małoletniego można pominąć powinowatego, gdyż jest to – jak już wskazano – krewny małżonka. Upraszczając sprawę, podmiotem uprawnionym do informacji może zatem być krewny małoletniego w linii prostej do II stopnia, na przykład dziadkowie małoletniego dziecka (zgodnie z przyjętą wcześniej wykładnią zawężającą definicję osoby bliskiej). Przedstawiona interpretacja wyklucza natomiast rodzeństwo, gdyż są to krewni w linii bocznej.

Warto podkreślić, iż osoba bliska jest jedynie uprawniona do informacji, a nie do podejmowania decyzji o leczeniu dziecka. Na przykład więc babcia zasadniczo nie może wyrazić zgody na wykonanie zabiegu u dziecka.

Jeśli warunki te nie są spełnione, udzielenie informacji nieuprawnionym członkom rodziny pacjenta będzie stanowiło naruszenie tajemnicy medycznej (w tym lekarskiej). (RKub) (luty 2014 aktualizacja) 

Piśmiennictwo

1. Zielińska E. (red.): Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz. Warszawa, 2008
2. Ignaczewski J.: Zgoda pacjenta na leczenie. Warszawa, 2003
3. Karkowska D.: Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Warszawa 2010
4. Kubiak R.: Prawo medyczne. Wykłady specjalizacyjne, Warszawa, 2010
5. Kubiak R.: Aspekty prawne w codziennej praktyce – suplement. Med. Prakt. Pediatr. 1/2010: 107–110
6. Kubiak R.: Zgoda na zabieg medyczny. Kompendium dla lekarzy. Medycyna Praktyczna, Kraków 2013