Jak postąpić, gdy pacjent wymaga leczenia lub nawet hospitalizacji, a rodzice nie wyrażają na to zgody?

Udzielenie odpowiedzi na to pytanie zależy od kilku wstępnych ustaleń. Należy bowiem zbadać, w jakim wieku jest pacjent i czy posiada pełną zdolność do czynności prawnych (tj. czy nie został ubezwłasnowolniony). Jeśli pacjent jest pełnoletni i nie jest ubezwłasnowolniony oraz znajduje się w stanie umożliwiającym mu wyrażenie świadomej zgody, rozstrzygające jest jego stanowisko. Zdanie rodziców, ewentualnie innych członków rodziny (nawet najbliższej), nie ma znaczenia prawnego. W przypadku pełnoletniej osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd wyznacza jej opiekuna prawnego, zaś osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd ustanawia kuratora, który staje się jej przedstawicielem ustawowym (w nowszej literaturze wskazuje się jednak, iż kurator co do zasady nie może podejmować decyzji terapeutycznych, zwłaszcza w odniesieniu do operacji lub zabiegów o podwyższonym ryzyku dla pacjenta – por. pyt.). Wówczas wymagana będzie zgoda przedstawiciela ustawowego, a niekiedy zgoda kumulatywna (przyjmuje się, że zgodę na wykonanie prostego zabiegu może wyrazić samodzielnie osoba ubezwłasnowolniona częściowo, jeśli jej stan nie wyklucza świadomego wyrażenia zgody).

W przypadku małoletnich dzieci wymagana jest albo wyłączna zgoda ich przedstawicieli ustawowych (czyli najczęściej rodziców), albo zgoda kumulatywna (gdy małoletni ukończy 16 lat). W sytuacji sprzeciwu przedstawiciela ustawowego ustawodawca dopuszcza możliwość ingerencji sądu opiekuńczego. Odnośnie do zabiegów prostych znajduje zastosowanie art. 32, ust. 6 UZL, który stanowi o zgodzie sądu opiekuńczego, gdy przedstawiciel ustawowy nie wyraża zgody na czynności medyczne. Podobną konstrukcję dotyczącą zabiegów operacyjnych i o podwyższonym ryzyku dla pacjenta zawiera art. 34, ust. 6 UZL. W tym przypadku lekarz może się zwrócić do sądu opiekuńczego, jeśli przedstawiciel ustawowy sprzeciwia się wykonaniu zabiegu operacyjnego lub metody leczniczej albo diagnostycznej o podwyższonym ryzyku dla pacjenta, a przeprowadzenie takiego zabiegu jest niezbędne do zażegnania niebezpieczeństwa utraty przez pacjenta życia lub ciężkiego uszkodzenia ciała, lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Ogólnie do tej kwestii odnosi się również art. 17, ust. 3 UPP. Uprawnia on bowiem pacjenta małoletniego, który ukończył 16 lat, osobę ubezwłasnowolnioną albo pacjenta chorego psychicznie lub upośledzonego umysłowo, który jednak jest dostatecznie rozeznany w sytuacji, do wyrażenia sprzeciwu w kwestii udzielenia świadczenia zdrowotnego, mimo zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. Wówczas wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego.

Obie powołane ustawy nie regulują procedury wystąpienia do sądu opiekuńczego i rozpatrywania przez niego omawianych spraw. Stąd też znajdują w tym zakresie zastosowanie odpowiednie przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego. W piśmiennictwie wskazuje się, iż w przypadku sprzeciwu przedstawiciela ustawowego (rodzica) wobec proponowanego zabiegu można się odwołać do art. 109 § 1 K.r.o. Przepis ten uprawnia sąd opiekuńczy do wydania odpowiedniego zarządzenia, jeżeli dobro dziecka jest zagrożone. Na mocy art. 32, ust. 10 UZL sądem właściwym do rozpatrzenia takiej sprawy jest sąd, w którego okręgu mają być wykonane czynności medyczne wymagające zgody. Postępowanie zasadniczo zostaje wszczęte po złożeniu wniosku zawierającego elementy pisma procesowego, a w szczególności: oznaczenie sądu, do którego jest skierowane, imię i nazwisko lub nazwę stron, oznaczenie rodzaju pisma, osnowę wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności. W uzasadnieniu należy podać uwarunkowania medyczne wskazujące na potrzebę (konieczność) przeprowadzenia zabiegu oraz przyczyny odmowy rodzica (przedstawiciela ustawowego). Do wniosku można dołączyć wybraną dokumentację medyczną potwierdzającą wspomniane okoliczności. Wniosek składa się do biura podawczego sądu. Sąd rozpatruje sprawę na rozprawie i rozstrzyga ją w drodze postanowienia (art. 579 K.p.c.). W praktyce jednak częściej wykorzystuje się procedurę opisaną w art. 569 § 2 K.p.c. Zgodnie z tym przepisem, w wypadkach nagłych sąd wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia. Wówczas należy jedynie zawiadomić sąd o potrzebie wydania wspomnianego zarządzenia (np. przesyłając odpowiednie pismo faksem). W postępowaniu tym nie przeprowadza się rozprawy. Kończy się ono wydaniem postanowienia, które jest wykonalne z chwilą ogłoszenia lub, gdy ogłoszenia nie było, z chwilą wydania. Do momentu rozstrzygnięcia sprawy przez sąd możliwe jest zatrzymanie małoletniego w szpitalu. Warto w tym miejscu wspomnieć o art. 29 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 217, z późn. zm.), który zastąpił art. 22 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej. Mogą bowiem zaistnieć sytuacje, gdy rodzic po poinformowaniu o możliwości wszczęcia procedury sądowej zdecyduje się wypisać małoletniego pacjenta ze szpitala. Zgodnie z ust. 1 pkt. 2 tej ustawy, wypisanie ze szpitala następuje m.in. na żądanie przedstawiciela ustawowego. Prima facie rodzic jest więc uprawniony do takich działań. Jednak ust. 2 powołanego przepisu przewiduje, że jeżeli przedstawiciel ustawowy żąda wypisania pacjenta, którego stan zdrowia wymaga dalszego udzielania świadczeń zdrowotnych, można odmówić wypisania do czasu wydania w tej sprawie orzeczenia przez właściwy ze względu na miejsce udzielania świadczeń zdrowotnych sąd opiekuńczy. Ustawa wymaga jednak, by sąd ten został zawiadomiony niezwłocznie o odmowie wypisania oraz jej przyczynach (ust. 3).

Należy jeszcze wskazać, że w przypadkach, gdy zwłoka spowodowana postępowaniem sądowym groziłaby utratą życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia, lekarz może się powołać na art. 34, ust. 7 UZL. Po spełnieniu przesłanek określonych w tym przepisie możliwe jest przeprowadzenie zabiegu operacyjnego lub o podwyższonym ryzyku dla pacjenta bez zgody przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego.

Na zakończenie warto jeszcze nadmienić, iż odmowa zgody na wykonanie zabiegów leczniczych niezbędnych do ratowania życia lub zdrowia małoletniego może być potraktowana jako działanie sprzeczne z dobrem dziecka, a tym samym jako nadużycie władzy rodzicielskiej. Zgodnie zaś art. 111, § 1 K.r.o. jest to przesłanka do pozbawienia przez sąd rodziców tej władzy. Istnieje zatem możliwość wszczęcia postępowania o ograniczenie, a nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej. (RKub) (2013, 2014) 

Piśmiennictwo

1. Ereciński T., Gudowski J.: Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze. T. 2. Warszawa, 2003
2. Ignaczewski J.: Zgoda pacjenta na leczenie. Warszawa, 2003
3. Kubiak R.: Prawo medyczne. Wykłady specjalizacyjne. Warszawa, 2010
4. Kubiak R.: Zgoda na zabieg medyczny. Kompendium dla lekarzy. Medycyna Praktyczna, Kraków, 2013
5. Piasecki K. (red.): Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem. Warszawa, 2002
6. Zielińska E. (red.): Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz. Warszawa, 2008