Miażdżyca: objawy, przyczyny i leczenie

Miażdżyca to przewlekła choroba zapalna tętnic, cechująca się tworzeniem charakterystycznych zmian w ich ścianie – blaszek miażdżycowych. Miażdżyca może być bezobjawowa lub powodować m.in. bóle wieńcowe (a także zawał serca), chromanie przestankowe oraz objawy neurologiczne. Miażdżyca, rozwijająca się podstępnie przez wiele lat stanowi przyczynę chorób sercowo-naczyniowych (np. zawału serca). W profilaktyce miażdżycy najważniejszy jest odpowiedni tryb życia – utrzymywanie odpowiedniej diety, prawidłowej masy ciała, aktywność fizyczna, niepalenie papierosów.

Co to jest miażdżyca?

Miażdżyca to choroba tętnic, prowadząca do zwężenia ich światła. Przyczyną zwężenia jest blaszka miażdżycowa (ryc. 1B.), zbudowana głównie z cholesterolu, która wyrasta ze ściany tętnicy, doprowadzając do zmniejszenia przepływu krwi (niedokrwienia), skutkującego niedotlenieniem narządów.

Jak często występuje miażdżyca?

Miażdżyca może zacząć się na bardzo wczesnym etapie życia, nawet już w dzieciństwie, ale jej objawy pojawiają się jednak zwykle dopiero między 50. a 60. rokiem życia. W różnych tętnicach u tego samego człowieka, a nawet w tej samej tętnicy występują zmiany miażdżycowe o różnym stopniu zaawansowania. Szybkość ich rozwoju jest zmienna i cechuje się tendencją do okresowego przyśpieszenia. Najwcześniejsze zmiany, występujące już u dzieci, to tzw. bezobjawowe nacieczenia tłuszczowe, które mogą się cofać lub nasilać i prowadzić do powstania blaszek miażdżycowych.

W ciągu ostatnich lat obserwuje się istotne zmiany w epidemiologii miażdżycy. W przeszłości miażdżyca występowała przede wszystkim u starszych mężczyzn, obecnie u kobiet, osób młodszych oraz w bardzo podeszłym wieku coraz częściej występują zawały serca, które są spowodowane miażdżycą naczyń wieńcowych. Obserwuje się również znaczne zwiększenie liczby osób z miażdżycą w krajach o niskim i średnim poziomie rozwoju gospodarczego.

Miażdżyca – objawy

Miażdżyca występuje w tętnicach, które zaopatrują w krew wszystkie narządy i części ciała. Z tego powodu objawy miażdżycy mogą być różne w zależności od miejsca, w którym dopływ krwi jest najbardziej upośledzony.

Miażdżyca – ból wieńcowy

Jeżeli miażdżyca dotyczy jednej z tętnic wieńcowych, zaopatrujących w krew mięsień sercowy, to mówimy o chorobie wieńcowej. Blaszki miażdżycowe prowadzą do zwężenia, a nawet zamknięcia tętnic wieńcowych, co objawia się bólem wieńcowym, występującym zazwyczaj podczas wysiłku i szybko ustępującym po jego zaprzestaniu. Typowy ból wieńcowy to ból w klatce piersiowej – odczuwany za mostkiem, może promieniować do szyi, żuchwy, lewego barku, lewego ramienia (i dalej zwykle wzdłuż nerwu łokciowego do nadgarstka i palców ręki) lub do górnej części brzucha. Ból jest wywoływany przez wysiłek fizyczny, stres emocjonalny, ustępuje w spoczynku – zwykle trwa kilka minut. Gdy blaszka miażdżycowa pęknie (ryc. 1C.), powstaje zakrzep (ryc. 1D.), w wyniku czego może dojść do martwicy mięśnia sercowego, czyli do zawału.

Ryc. 1. A - naczynie prawidłowe, B - blaszka miażdżycowa wyrastająca ze ściany tętnicy, C - pęknięta blaszka miażdżycowa, D - naczynie całowicie zamknięte przez skrzeplinę

Miażdżyca – chromanie przestankowe

Miażdżyca rozwijająca się w tętnicy zaopatrującej w krew kończynę dolną, objawia się bólem mięśni podudzia (łydek), pojawiającym się w czasie marszu lub biegu. Objaw ten nazywa się chromaniem przestankowym. Ból występuje z dość stałą regularnością po wykonaniu określonej pracy mięśniowej, czyli przejściu określonego dystansu. Ból (niekiedy odczuwany jako zdrętwienie, zesztywnienie mięśni) zmusza chorego do zatrzymania się i ustępuje samoistnie po kilkudziesięciu sekundach lub kilku minutach odpoczynku. Ból występuje częściej przy wchodzeniu pod górę niż przy schodzeniu. Najczęściej lokalizuje się w mięśniach łydki.

Miażdżyca – zwężenie tętnic szyjnych i kręgowych

Miażdżyca może dotyczyć również tętnic zaopatrujących w krew mózg, tj. tętnic szyjnych i kręgowych. Przebieg zwężenia tętnicy szyjnej lub kręgowej może być bezobjawowy albo objawowy. Objawowe zwężenie tętnicy szyjnej oznacza, że w ciągu ostatnich 6 miesięcy wystąpiły przejściowe lub trwałe objawy niedokrwienia mózgu, takie jak:

1. zaburzenia ruchowe lub czuciowe – niedowłady i porażenia, zaburzenia czucia
2. zaburzenia mowy, jeśli jest zwężona tętnica po stronie półkuli dominującej
3. zaburzenia widzenia po stronie zwężenia

Objawowe zwężenie tętnicy kręgowej może odpowiadać za udary lub objawy tzw. niewydolności kręgowo-podstawnej, które obejmują niekiedy przemijające: szum w uszach, osłabienie ostrości słuchu, zaburzenia chodu, nagłe, napadowe i powtarzające się zwiotczenie kończyn dolnych, zawroty głowy z uczuciem wirowania chorego lub otaczających go przedmiotów, sekundowe uczucie ciemności lub wrażenie falowania oglądanych przedmiotów.

W poważniejszych przypadkach może dojść nawet do udaru mózgu.

Miażdżyca bywa także przyczyną tętniaka aorty.

Przyczyny miażdżycy: jak powstaje blaszka miażdżycowa?

Miażdżyca cechuje się powolnym gromadzeniem w ścianie tętnic przenikających z krwi substancji, tj. cholesterolu oraz komórek zwanych monocytami.

Monocyty, po przekształceniu w makrofagi, czyli komórki żerne, pochłaniają gromadzące się w ścianie naczyniowej cząstki lipoprotein LDL (tzw. zły cholesterol) i wypełniają się nimi – wypełnione cholesterolem makrofagi noszą nazwę komórek piankowatych.

W wyniku gromadzenia się cholesterolu w ścianie tętnicy dochodzi do powstania blaszki miażdżycowej.

Blaszki miażdżycowe, bogate w cholesterol i komórki piankowate, łatwo pękają. Jeśli pęknięcie jest duże, powstaje zakrzep zamykający tętnicę i dochodzi do nagłego niedokrwienia obszaru zaopatrywanego dotychczas przez chorą tętnicę, który może prowadzić nawet do jego martwicy (zob. Jak powstaje blaszka miażdżycowa).

Skłonność do pękania mają szczególnie młode blaszki miażdżycowe, słabo przerośnięte tkanką włóknistą, oddzielającą je od prądu krwi krążącej. Takie blaszki nie są duże i jeszcze w małym stopniu zwężają tętnicę. Oznacza to, że chory, mimo obecności miażdżycy, może nie mieć objawów choroby (w postaci np. bólów wieńcowych) i zawał serca pojawi się u niego nagle, w stanie pozornego zdrowia.

Należy pamiętać, że nie każde pęknięcie blaszki miażdżycowej prowadzi do zawału serca. Małe pęknięcie może powodować rozwój zakrzepu w środku blaszki, a więc w ścianie tętnicy, a nie w jej świetle. Powoduje to powiększenie zmiany miażdżycowej. W miarę upływu czasu taka blaszka miażdżycowa ulega stopniowo zwłóknieniu i umacnia się (powstaje silna pokrywa, która chroni ją przed pęknięciem). W ten sposób (pomimo małego ryzyka pęknięcia blaszki miażdżycowej) na skutek poważnego zwężenia światła tętnicy, a co za tym idzie – upośledzenia przepływu krwi - dochodzi często do opisanych powyżej objawów niedokrwienia (ryc. 2.). Warto przy tym wiedzieć, że w ścianie tętnicy znajdują się blaszki miażdżycowe w różnym stopniu rozwoju, a więc i młode, i zaawansowane, tj. łatwo pękające i te zwężające światło tętnicy.

U kogo występuje miażdżyca?

Miażdżyca rozwija się praktycznie u wszystkich ludzi. Pierwsze zmiany miażdżycowe mogą pojawić się nawet we wczesnym dzieciństwie, jednak objawy w postaci choroby niedokrwiennej serca, chromania przestankowego, niedokrwienia czy udaru mózgu, dotyczą zazwyczaj osób po 50. roku życia.

Tempo rozwoju miażdżycy różni się bardzo u poszczególnych osób. Zależy ono od obecności i nasilenia czynników ryzyka.

Profilaktyka i leczenie miażdżycy

Im wcześniej rozpocznie się profilaktykę miażdżycy, tym lepiej. Jak wspomniano wcześniej, rozwój miażdżycy zaczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Nasilenie zmian w młodym wieku, podobnie jak u osób dorosłych, zależy od występowania i nasilenia czynników ryzyka.

Profilaktyka miażdżycy jest profilaktyką chorób sercowo-naczyniowych, które są główną przyczyną zgonów w większości populacji europejskich oraz ważną przyczyną niepełnosprawności. Miażdżyca, rozwijająca się podstępnie przez wiele lat, jest podstawowym procesem leżącym u podłoża chorób sercowo-naczyniowych. Zawał serca i udar mózgu występują nagle, a zgon może nastąpić zanim przybędzie pomoc medyczna i będzie możliwe zastosowanie skutecznego leczenia.

Główne czynniki ryzyka występowania chorób sercowo-naczyniowych można modyfikować. Należą do nich:

1. nieprawidłowe żywienie
2. palenie tytoniu
3. mała aktywność fizyczna
4. podwyższone ciśnienie tętnicze
5. zwiększone stężenie cholesterolu LDL w osoczu
6. zwiększone stężenie triglicerydów w osoczu
7. obniżone stężenie cholesterolu HDL w osoczu
8. stan przedcukrzycowy lub cukrzyca
9. nadwaga lub otyłość.

Miażdżyca – dieta u dzieci i dorosłych

Dieta Polaków nadal jednak odbiega od zasad zdrowego żywienia, skutecznego także w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych. Spożycie warzyw i owoców jest zbyt małe, zbyt duże spożycie czerwonego mięsa, zwłaszcza przetworzonego, zbyt duży udział energii z tłuszczów, zwłaszcza z nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych, zbyt duże spożycie cukru i fruktozy, a także soli oraz zbyt mały udział energii z węglowodanów pochodzących z produktów pełnoziarnistych.

W 2018 r. aż 30,9% mężczyzn i 20,2% kobiet paliło papierosy, a 62,2% mężczyzn i 45,5% kobiet miało nadwagę lub otyłość (BMI ≥25 kg/m²).

Zasady zdrowego żywienia są uniwersalne, chociaż mogą się nieco różnić w zależności od populacji oraz miejscowych zwyczajów żywieniowych i problemów zdrowotnych.

Podstawowe zalecenia żywieniowe

1. Posiłki należy spożywać regularnie (co 3–4 h, 4–5 posiłków dziennie).
2. Warzywa i owoce trzeba spożywać jak najczęściej i w jak największych ilościach, ≥400 g/d. Są źródłem dużej ilości bioaktywnych związków (karotenoidy, witaminy C i E, kwas foliowy, selen, flawonoidy, izoflawony), potasu i błonnika.
3. Ważne miejsce w diecie stanowią produkty zbożowe. Należy wybierać produkty pełnoziarniste (z pełnego przemiału), które dostarczają witamin z grupy B, składników mineralnych (magnez, cynk) i błonnika pokarmowego. Węglowodany w nich zawarte są źródłem energii.
4. W profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych zaleca się chude produkty mleczne. Preferuje się odtłuszczone mleko lub jogurt. W ograniczonej ilości dopuszcza się niskotłuszczowe mleko, jogurt, sery. Mleko i jego przetwory są bogatym źródłem wapnia, pełnowartościowego białka oraz witamin B2, B12 i magnezu.
5. Spożycie mięsa, zwłaszcza czerwonego oraz przetworzonych produktów mięsnych, należy ograniczać do 0,5 kg/tydz. Zaleca się spożywanie ryb, nasion roślin strączkowych oraz jaj (1 jajko dziennie nie zwiększa stężenia cholesterolu LDL w osoczu). Ryby (tłuste) są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych ω-3. Nasiona roślin strączkowych dostarczają wartościowego białka, błonnika oraz witamin B1, B6 i PP .
6. Należy ograniczać spożycie tłuszczów zwierzęcych (kwasy tłuszczowe nasycone), a zastępować je nietropikalnymi olejami roślinnymi (kwasy tłuszczowe nienasycone). Zastępowanie nasyconych kwasów tłuszczowych nienasyconymi zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Zaleca się unikanie szkodliwych izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych. Występują m.in. w produktach typu fast food, gotowych wyrobach cukierniczych (wafelki, ciastka, batony).
7. Spożycie cukru i słodyczy należy ograniczać, ponieważ przyczyniają się do rozwoju nadwagi i otyłości, a w ich następstwie – do cukrzycy typu 2 i podwyższonego stężenia triglicerydów w osoczu. Ponadto cukier ma wpływ na rozwój próchnicy. Zaleca się, aby cukier i słodycze zastępować owocami i orzechami.
8. Nie należy dosalać potraw, a w trakcie zakupów warto wybierać produkty żywnościowe o małej zawartości soli kuchennej. Smak potraw poprawią zioła, dostarczą także cennych składników. Sól przyczynia się do rozwoju nadciśnienia tętniczego.
9. Należy pamiętać o piciu wody, ≥1,5 l dziennie.
10. Zaleca się niespożywanie alkoholu. Przyczynia się on nie tylko do występowania zapalenia trzustki i marskości wątroby, ale także nowotworów przewodu pokarmowego, piersi i gruczołu krokowego. Alkohol powoduje też nadcisnienie tętnicze, hipertriglicerydemie oraz nowotwory: jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku, wątroby, okrężnicy, odbytnicy.

W ramach profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych osobom zdrowym zaleca się podejmowanie aktywności fizycznej – ≥150 min/tydz. wysiłku aerobowego (tlenowego) o umiarkowanej intensywności lub 75 min/tydz. wysiłku tlenowego o dużej intensywności bądź ich równoważną kombinację. W celu uzyskania dodatkowych korzyści zaleca się stopniowe zwiększanie wysiłku aerobowego o umiarkowanej intensywności do 300 min/tydz., a wysiłku aerobowego o dużej intensywności do 150 min/tydz. Treningi należy rozłożyć na kilka (tj. 4–5) dni w tygodniu, a najlepiej odbywać je codziennie.

Czy da się cofnąć miażdżycę?

Wiedza dotycząca miażdżycy wciąż się zmienia, pojawiają się nowe badania i dotychczasowe poglądy są weryfikowane. Obecnie uważa się, że miażdżyca rozwija się nieregularnie, jej rozwój nie ma charakteru ciągłego, może ustąpić, a styl życia i leki mogą modulować jej przebieg.