Cukier, w tym napoje słodzone
Klasyfikacja cukrów jest niejednolita, co przekłada się na odmienne podziały stosowane przez różne wiodące organizacje, w tym WHO, ESPGHAN i AAP.
W 2017 roku Komitet ds. Żywienia ESPGHAN sformułował następujące zalecenia dotyczące cukrów:74
- W zaleceniach, badaniach naukowych, regulacjach dotyczących żywności i oznaczeniach produktów spożywczych należy powszechnie stosować termin „wolne cukry”, który zgodnie z definicją WHO dotyczy mono- i disacharydów dodawanych do żywności oraz cukrów naturalnych występujących w miodzie, syropach i sokach owocowych.
- Cukry naturalnie występujące w nienaruszonych owocach (świeżych, zamrożonych lub suszonych) oraz laktoza w ilości naturalnie występującej w mleku i niesłodzonym nabiale nie należą do wolnych cukrów.
- Zawartość wolnych cukrów powinno się oznaczać na etykietach produktów spożywczych zarówno w gramach, jak i w % dobowego spożycia energii.
- Należy ograniczyć spożycie wolnych cukrów. U dzieci ≥2. roku życia i nastolatków powinny one stanowić <5% całkowitego spożycia energii, a u niemowląt i młodszych dzieci spożycie wolnych cukrów powinno być jeszcze mniejsze.
- Należy zwracać uwagę na spożycie koktajli owocowych oraz słodzonych produktów mlecznych, których WHO nie wymieniła wśród napojów zawierających cukry.
- Napoje zawierające cukry, koktajle owocowe oraz słodzone produkty mleczne należy zastępować wodą i niesłodzonymi zamiennikami zawierającymi laktozę maksymalnie w ilości odpowiadającej jej naturalnej zawartości w mleku i produktach mlecznych.
- Cukry powinny być spożywane jako składnik mleka, niesłodzonych produktów mlecznych i świeżych owoców, a nie słodzonych napojów, soków lub koktajli owocowych. Powinny się znajdować w głównych posiłkach, a nie w przekąskach.
- Eliminacja lub ograniczenie spożycia wolnych cukrów jest szczególnie istotne u niemowląt, dzieci i nastolatków z nadwagą lub otyłością.
European Academy of Paediatrics (2019) zaleca, aby dzieciom do 12. miesiąca życia w ramach oferowanych płynów podawać wyłącznie pokarmy mleczne (pokarm kobiecy/produkty zastępujące mleko kobiece) i wodę.75 Podobnie PTGHiŻDz (2019) zaleca zastąpienie napojów zawierających cukry wolne wodą lub niesłodzonymi napojami/ produktami mlecznymi zawierającymi laktozę. U dzieci spożywających napoje słodzone obserwuje się zwiększone ryzyko próchnicy.76 Dodatkowo, podawanie słodkich napojów w niemowlęctwie zwiększa ryzyko ich samodzielnego spożywania w późniejszym wieku.77
Miód
Miód może zawierać przetrwalniki Clostridium botulinum wywołujące botulizm dziecięcy. Z tego powodu miodu nie należy podawać dzieciom przed ukończeniem 12. miesiąca życia, chyba że przetrwalniki zostały inaktywowane za pomocą wysokociśnieniowych i wysokotemperaturowych metod przemysłowych. Dzieci >1. roku życia mogą bezpiecznie spożywać miód.78
Koper włoski
Ze względu na brak odpowiednich danych dotyczących bezpieczeństwa, dzieci do ukończenia 4. roku życia nie powinny spożywać kopru włoskiego (tzn. oleju i herbaty z kopru włoskiego).79
Napoje w żywieniu niemowląt
Woda
Stan nawodnienia niemowląt różni się znacznie od stanu nawodnienia dorosłych. Zapotrzebowanie na wodę u niemowląt, w przeliczeniu na kilogram masy ciała, jest 4-krotnie większe niż u dorosłych.
Pokarm matki (lub mleko modyfikowane) dostarczają odpowiednią objętość płynu zdrowym niemowlętom do 6. miesiąca życia.80 W drugim półroczu życia zapotrzebowanie wynosi około 800– 1000 ml/24 h i obejmuje wodę z wszelkiego rodzaju napojów, w tym wodę pitną i mineralną oraz wodę obecną w żywności. Dla starszych niemowląt najlepsza jest woda źródlana lub naturalna woda mineralna – niskozmineralizowana, niskosodowa, niskosiarczanowa. Nie każda woda butelkowana jest odpowiednia dla niemowląt i małych dzieci. Informacje na temat wody są umieszczone na etykiecie (woda niskozmineralizowana – ogólna zawartość soli mineralnych <500 mg/l). Naturalne wody mineralne służą do picia, a nie do gotowania, dlatego nie należy ich wykorzystywać do przyrządzania posiłków. Ze względu na ryzyko zanieczyszczenia azotanami i azotynami szczególnie niebezpieczne może być stosowanie wody studziennej. Przyzwyczajanie dziecka w 1. roku życia do picia wody zamiast soków jest istotne dla zapobiegania otyłości.81
Mleko modyfikowane dla młodszych dzieci
W Polsce często używana jest nazwa „mleko typu junior”, ale nie jest ona zalecana. Zarówno EFSA (2013),82 jak i Komitet ds. Żywienia ESPGHAN83 zalecają, aby w odniesieniu do mlek modyfikowanych (mieszanek) dla dzieci w wieku 1–3 lat używać nazwy „mleko modyfikowane dla młodszych dzieci” (young child formula – YCF). Dostępne dane wskazują, że nie ma konieczności rutynowego podawania dzieciom tego rodzaju mleka. Może ono jednak zwiększać spożycie żelaza, witaminy D oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, a także zmniejszać spożycie białka, w porównaniu z piciem niemodyfikowanego mleka krowiego. Ten sam cel można jednak osiągnąć, stosując mleko następne.
Mleko krowie
Zgodnie z zaleceniami Komitetu ds. Żywienia
ESPGHAN mleko krowie nie powinno stanowić
głównego napoju u dzieci w 1. roku życia, a po jego
ukończeniu dzienne spożycie mleka nie powinno
przekraczać 500 ml.6 Mleko krowie jest ubogie w żelazo, dlatego jego opóźnione wprowadzanie
chroni przed wystąpieniem niedokrwistości z niedoboru
żelaza. Wyniki badań wskazują także, że
wczesne wprowadzanie mleka krowiego może być
przyczyną mikrokrwawień z przewodu pokarmowego.
Dodatkowo mleko niemodyfikowane może
nadmiernie obciążać organizm białkiem, produktami
jego przemiany oraz solami mineralnymi,
prowadząc do przeciążenia osmotycznego nerek
oraz niewłaściwej pod względem ilościowym i jakościowym
zawartości węglowodanów i tłuszczów.84
Stosowanie niemodyfikowanego mleka krowiego
może też sprzyjać rozwojowi alergii. Nie zaleca
się również podawania mleka ze zmniejszoną zawartością
tłuszczów.85
Mleko kozie lub owcze
Mleko kozie i owcze zawiera bardzo duże, a niekiedy niebezpieczne stężenie soli mineralnych (w tym Ca, P, Mg, K, Na, 4–5-krotnie przekraczające poziom tych minerałów w pokarmie kobiecym) oraz mało kwasu foliowego i witamin (zwłaszcza wit. B12). Zdecydowanie nie należy stosować takiego niemodyfikowanego mleka jako głównego posiłku u niemowląt <12. miesiąca życia. Niekiedy mleko kozie lub owcze podaje się starszym dzieciom, choć nie zaleca się takiego postępowania ze względu na zwiększone ryzyko niedokrwistości z niedoboru kwasu foliowego i/lub witaminy B12.86 Uwagi te nie dotyczą modyfikowanego mleka koziego, które jest bezpieczne i zostało zarejestrowane do stosowania u niemowląt w wielu krajach, również w UE.22
Mleko smakowe
Dzieciom <5. roku życia nie należy podawać mleka aromatyzowanego (np. czekoladowego, truskawkowego) i smakowego zawierającego cukier. Wczesne wykształcenie preferencji mleka smakowego może utrudniać przyjmowanie mleka zwykłego.
Napoje roślinne
Bezmleczne napoje roślinne, oznaczane jako produkty wegańskie, wytwarzane są przez ekstrakcję (wodną) materiału roślinnego – nasion soi, orzechów, ryżu i innych zbóż oraz pseudozbóż. Chociaż są bardzo popularne, nie pokrywają podstawowego zapotrzebowania dziecka w 1. roku życia na składniki odżywcze, dlatego nie mogą stanowić alternatywy dla preparatów mleka modyfikowanego lub preparatów mlekozastępczych (w tym preparatów sojowych przeznaczonych do żywienia niemowląt – p. wyżej).
Autorzy aktualnego (2020) stanowiska Komitetu ds. Żywienia North American Society For Pediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition (NASPGHAN)87 zwracają uwagę na udokumentowane negatywne skutki niewłaściwego wprowadzania niektórych napojów roślinnych do diety małego dziecka, obejmujące m.in. brak odpowiedniego przyrostu masy i długości/wysokości ciała, niedożywienie i ryzyko niedoborów składników odżywczych, w tym ryzyko niedokrwistości z niedoboru żelaza, krzywicy, zaburzeń elektrolitowych i kamicy nerkowej. Komitet wskazuje, że alternatywę dla mleka matki mogą stanowić jedynie zalecane preparaty przeznaczone do żywienia niemowląt. Należy koniecznie edukować rodziców/opiekunów dzieci, że napoje pochodzenia roślinnego nie są równoważnym źródłem składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego rozwoju dzieci w 1. roku życia.
Konieczne są dalsze badania oceniające biodostępność oraz wartość odżywczą roślinnych produktów mlecznych. Napojów roślinnych, nawet wzbogaconych o odpowiednią ilość mikroelementów, nie należy traktować jako równoważnych odżywczo dla mleka kobiecego czy krowiego modyfikowanego z uwagi na odmienną biodostępność składników mineralnych z produktów wzbogacanych. Biodostępność wapnia w napojach roślinnych dodatkowo ogranicza niekorzystny stosunek wapnia do fosforu, mała zawartość białka, brak laktozy i witaminy C, wysokie pH napojów oraz obecność fitynianów w napojach bazujących na zbożach i roślinach strączkowych.
Do napojów roślinnych dodaje się także substancje słodzące, takie jak fruktoza, syrop winogronowy (mieszanina glukozy i fruktozy) oraz syrop z agawy (bogate źródło fruktozy), które nie są zalecane u niemowląt. Ze względu na dużą zawartość fruktozy mogą zwiększać ryzyko nadwagi, otyłości oraz próchnicy. Eksperci zwracają także uwagę na możliwe zanieczyszczenia, głównie mykotoksynami i metalami ciężkimi (np. arsenem). Mykotoksyny, czyli naturalne metabolity grzybów strzępkowych występujących w zakażonych pleśniami zbożach, owocach, orzechach i mleku, wykazują m.in. właściwości genotoksyczne, rakotwórcze, immunotoksyczne, mutagenne, nefrotoksyczne i teratogenne.88
Soki owocowe
Sokami owocowymi nazywamy tylko te, które zawierają 100% soku owocowego (ew. miazgę i komórki miąższu, które wcześniej oddzielono od tego samego soku podczas procesu jego wytwarzania).89 Zarówno AAP (2017),81 jak i Komitet ds. Żywienia ESPGHAN (2017)74 zalecają, aby nie podawać soków owocowych dzieciom do ukończenia 1. roku życia (poza wskazaniami zdrowotnymi). Spożycie soków owocowych potencjalnie może zmniejszyć ilość białka, tłuszczów oraz żelaza w diecie, przy zwiększonym spożyciu węglowodanów prostych, co przekłada się na większe ryzyko próchnicy. U starszych dzieci soki mogą być elementem diety i pełnić funkcję dodatku do posiłku lub przekąski. Jednak ich ilość powinna być ograniczona i stanowić maksymalnie około połowę zalecanej dziennej porcji owoców i produktów owocowych. Odpowiada to maksymalnie:
- u dzieci w wieku 1–3 lat – 120 ml soku/dzień
- u dzieci w wieku 4–6 lat - 180 ml soku/dzień
- u starszych dzieci i nastolatków - 240 ml soku/ dzień.
Inne napoje niezalecane w żywieniu dzieci obejmują:
- napoje zawierające glikozydy stewiolowe (ze stewii), słodziki naturalne (poliole) oraz tzw. słodziki intensywne (m.in. aspartam, acesulfam K, sacharyna)90
- słodzone napoje, wody smakowe, napoje energetyzujące, napoje gazowane, napoje dla sportowców zawierające cukier, które są szkodliwe dla zdrowia, ponieważ zwiększają ryzyko nadwagi, próchnicy, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy oraz stłuszczenia wątroby
- napoje z domieszką kofeiny, które mogą wywoływać u dzieci drażliwość, zaburzenia snu, ból głowy i trudności z koncentracją.
Dieta wegetariańska i wegańska
Wszystkie niemowlęta i małe dzieci, u których rodzice stosują dietę wegetariańską w dowolnej odmianie, wymagają specjalistycznej porady i odpowiedniej suplementacji. Szczegółowe omówienie tej diety wykracza jednak poza ramy niniejszego opracowania. Ryzyko niedoboru składników pokarmowych zależy od rodzaju diety. Największe jest w przypadku stosowania diety wegańskiej i dotyczy niedoborów żelaza, cynku, wapnia, witamin: B12, B2, A i D, a także DHA oraz białka.6 Natomiast w przypadku diety laktoowowegetariańskiej niedobory dotyczą żelaza, cynku, witaminy D, DHA i białka.6
Komitet ds. Żywienia ESPGHAN6 dopuszcza stosowanie diety wegańskiej, jednak tylko pod warunkiem że dziecko będzie się znajdowało pod nadzorem dietetyka i stosowało właściwe suplementy diety, a rodzice zostaną rzetelnie poinformowani o poważnym ryzyku dla zdrowia i życia dziecka w przypadku zaniechania stosowania właściwej suplementacji i zbilansowanej diety. Jednocześnie eksperci zaznaczają, że odpowiednie zbilansowanie diety wegańskiej dla najmłodszych dzieci jest bardzo trudne, a ryzyko nieprzestrzegania zaleceń duże.
Witaminy
Witamina D
Witamina D odgrywa kluczową rolę w metabolizmie wapnia i fosforu. Jest również niezbędna do prawidłowego rozwoju kośćca. Według Komitetu ds. Żywienia ESPGHAN91 niedobór witaminy D dotyczy wielu dzieci z populacji europejskiej, szczególnie z grup ryzyka, do których należą: niemowlęta karmione piersią w przypadku nieprzestrzegania zaleceń dotyczących suplementacji witaminy D, dzieci z ciemną karnacją skóry, niewystarczająca ekspozycja na słońce (nadmierne stosowanie kremów z filtrem, długotrwałe przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach, używanie odzieży zakrywającej większość ciała, zamieszkiwanie w okresie zimowym w krajach północnych) oraz otyłość. Witaminę D (400 IU/24 h) należy podawać wszystkim niemowlętom. W grupach ryzyka wskazana jest też suplementacja witaminy D u dzieci >1. roku życia.
Zgodnie z aktualnymi (2018) wytycznymi polskimi, w których uwzględniono potencjalne dodatkowe ogólnoustrojowe korzyści wynikające z działania witaminy D (np. sugerowany efekt plejotropowy, ochronny efekt w chorobach sercowo- -naczyniowych, cukrzycy, zaburzeniach metabolicznych, chorobach autoimmunizacyjnych), suplementację witaminy D należy rozpocząć już w pierwszych dniach życia, niezależnie od sposobu karmienia dziecka (karmione w sposób naturalny i/lub sztuczny) w dawce:
- 400 IU/24 h w pierwszych 6 miesiącach życia
- 400–600 IU/24 h między 6. a 12. miesiącem życia w odniesieniu do dziennego spożycia wynikającego z diety niemowlęcia.92
Witamina K
Zgodnie z zaleceniami ESPGHAN93 oraz Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego94 w celu zapobiegania krwawieniu z niedoboru witaminy K każdy noworodek po urodzeniu powinien profilaktycznie otrzymać witaminę K1.
Żelazo
Zgodnie ze stanowiskiem Komitetu ds. Żywienia ESPGHAN (2014) w populacjach, w których niedokrwistość z niedoboru żelaza występuje rzadko, zdrowe, urodzone o czasie niemowlęta i małe dzieci nie wymagają powszechnej suplementacji żelaza.8 Profilaktyczne podawanie żelaza może być uzasadnione u niemowląt z grupy ryzyka (niski status socjoekonomiczny, zamieszkanie w rejonie, gdzie istnieje duże ryzyko niedokrwistości z niedoboru żelaza, oraz ograniczone spożywanie pokarmów uzupełniających zawierających żelazo). Niemowlęta karmione sztucznie powinny otrzymywać produkty zastępujące mleko kobiece wzbogacane w żelazo (4–8 mg/l – wszystkie mleka dostępne w krajach UE spełniają takie wymaganie). Produkty do żywienia następnego powinny być wzbogacane w żelazo, ale nie ma wystarczających danych, aby określić optymalne stężenie żelaza w tego rodzaju preparatach. Począwszy od 6. miesiąca życia wszystkie niemowlęta powinny otrzymywać pokarmy uzupełniające zawierające żelazo, w tym mięso i/lub produkty wzbogacane w żelazo.
Kwasy omega-3
Niemowlęta karmione piersią otrzymują długołańcuchowe, wielonienasycone kwasy tłuszczowe wraz z mlekiem matki i nie potrzebują ich dodatkowej suplementacji. Aby zapewnić właściwe stężenie DHA w mleku (minimalna podaż 100 mg/24 h), matka karmiąca powinna przyjmować dodatkowo ≥200 mg DHA dziennie, a w przypadku małego spożycia ryb nawet 400–600 mg DHA dziennie. Obowiązująca obecnie zawartość DHA w mieszankach dla niemowląt również powinna pokryć zapotrzebowanie na ten składnik w przypadku karmienia sztucznego. U dzieci >6. miesiąca życia dziecka głównym źródłem DHA są produkty uzupełniające (tłuste ryby) oraz mleko modyfikowane zawierające DHA. Suplementacja DHA może być korzystna, gdy spożycie DHA z pokarmem jest niewystarczające (<100 mg/24 h).95
Fluor
Zgodnie z aktualnym (2013) stanowiskiem EFSA w ciągu pierwszych 6 miesięcy życia dziecku nie należy podawać preparatów fluoru. Grupa polskich ekspertów (2019) nie zaleca suplementacji fluoru u dzieci aż do 36. miesiąca życia, niezależnie do stężenia fluoru w wodzie pitnej. Natomiast w ramach profilaktyki choroby próchnicowej zaleca się stosowanie śladowej ilości pasty do zębów (zawierającej ≥1000 ppm fluoru) 2 razy dziennie, od momentu wyrżnięcia pierwszego zęba.96,97
Podsumowanie
Uzupełnieniem niniejszego dokumentu jest schemat żywienia niemowląt (ryc. 2.).
Piśmiennictwo:
1. Greer F.R., Sicherer S.H., Burks A.W. i wsp.: The Effects of Early Nutritional Interventions on the Development of Atopic Disease in Infants and Children: The Role of Maternal Dietary Restriction, Breastfeeding, Hydrolyzed Formulas, and Timing of Introduction of Allergenic Complementary Foods. Pediatrics, 2019; 1432. Lanigan J., Singhal A.: Early Nutrition and long-term health: a practical approach. Proc. Nutr. Soc., 2009; 68 (4): 422–429
3. Szajewska H., Socha P., Horvath A., Rybak A., Dobrzańska A., Borszewska-Kornacka M.K., Chybicka A., Czerwionka-Szaflarska M., Gajewska D., Helwich E., Książyk J., Mojska H., Stolarczyk A., Weker H:. Zasady z˙ywienia zdrowych niemowla?t. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Z˙ywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria, 2014; 11: 321–338
4. Szajewska H., Socha P., Horvath A., Rybak A., Dobrzańska A., Borszewska-Kornacka M.K., Chybicka A., Czerwionka-Szaflarska M., Gajewska D., Helwich E., Książyk J., Mojska H., Stolarczyk A., Weker H.: Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Z˙ywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria, 2016; 13: 9–14
5. Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics, 2012; 129 (3): e827–e841
6. Fewtrell M., Bronsky J., Campoy C. i wsp.: Complementary Feeding: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2017; 64 (1): 119–132
7. Policy on Dietary Recommendations for Infants, Children, and Adolescents. Pediatr. Dent., 2017; 39 (6): 64–66
8. Domellöf M., Braegger C., Campoy C., Colomb V., Decsi T., Fewtrell M., Hojsak I., Mihatsch W., Molgaard C., Shamir R., Turck D., van Goudoever J.; ESPGHAN Committee on Nutrition. Iron requirements of infants and toddlers. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2014; 58 (1): 119–129
9. Victora C.G., Bahl R., Barros A.J. i wsp.: Breastfeeding in the 21st century: epidemiology, mechanisms, and lifelong effect. Lancet, 2016; 387 (10017): 475–490
10. Contraindications to Breastfeeding or Feeding Expressed Breast Milk to Infants. Centers for Disease Control and Prevention: https://www.cdc.gov/breastfeeding/breastfeeding-special-circumstances/contraindications-to-breastfeeding.html
11. van Wegberg A.M.J., MacDonald A., Ahring K. i wsp.: The complete European guidelines on phenylketonuria: diagnosis and treatment. Orphanet J. Rare Dis., 2017; 12 (1): 162
12. Genetic Metabolic Dietitians International (GMDI) and Southeast Regional Newborn Screening and Genetics Collaborative (SERC): MSUD nutrition management guidelines, first edition (2013, updated 2018) [https://southeastgenetics.org/ngp/guidelines.php/105/MSUD%20Nutrition%20Guidelines/Version%201.54]
13. Jurecki E., Ueda K., Frazier D. i wsp.: Nutrition management guideline for propionic acidemia: An evidence- and consensus-based approach. Mol. Genet. Metab., 2019; 126 (4): 341–354
14. The Transfer of Drugs and Therapeutics Into Human Breast Milk: An Update on Selected Topics. AAP 2013 doi:10.1542/peds.2013–1985
15. Wu Y., Liu C., Dong L. i wsp.: Coronavirus disease 2019 among pregnant Chinese women: case series data on the safety of vaginal birth and breastfeeding. BJOG, 2020; 5: 1471–1528
16. Groß R., Conzelmann C., Müller J.A. i wsp.: Detection of SARS-CoV-2 in human breastmilk. Lancet, 2020; 395 (10239): 1757–1758. Erratum in: Lancet, 2020; 396 (10253): 758
17. Tam P.C.K., Kathleen M.L., Kernich M.L. i wsp.: Detectable severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2) in human breast milk of mildly symptomatic patient with coronavirus disease 2019 (COVID-19). Clin. Infect. Dis., 2020 https://doi:10.1093.
18. Salvatore C.M., Han J.Y., Acker K.P. i wsp.: Neonatal management and outcomes during the COVID-19 pandemic: an observation cohort study. Lancet Child Adolesc. Health, 2020; 4 (10): 721–727
19. www.neonatologia.edu.pl
20. Kirtsman M., Diambomba Y., Poutanen S.M. i wsp.: Probable congenital SARS-CoV-2 infection in a neonate born to a woman with active SARS-CoV-2 infection. CMAJ, 2020; 192 (24): E647–E650
21. Rozporządzenie delegowane komisji (UE) 2016/137 z dnia 25 września 2015 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 w odniesieniu do szczegółowych wymogów dotyczących składu preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt oraz informacji na ich temat, a także w odniesieniu do informacji dotyczących żywienia niemowląt i małych dzieci. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32016R0128&from=SL
22. Dyrektywa Komisji 2013/46/UE z dnia 28 sierpnia 2013 r. zmieniająca dyrektywę _2006/141/WE w odniesieniu do wymogów dotyczących białek, odnoszących się do preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej. https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2013:230:0016:0019:PL:PDF
23. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies), 2014. Scientific Opinion on the essential composition of infant and follow-on formulae. EFSA J., 2014; 12 (7): 3760
24. Braegger C., Chmielewska A., Decsi T. i wsp.: Supplementation of infant formula with probiotics and/or prebiotics: a systematic review and comment by the ESPGHAN committee on nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2011; 52 (2): 238–250
25. Bronsky J., Campoy C., Embleton N. i wsp.: Palm Oil and Beta-palmitate in Infant Formula: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2019; 68 (5): 742–760
26. European Commission. Commission Delegated Regulation (EU) 2016/127 of 25 September 2015 supplementing Regulation (EU) No 609/2013 of the European Parliament and of the Council as regards the specific compositional and information requirements for infant formula and follow-on formula and as regards requirements on information relating to infant and young child feeding. Off. J. Eur. Union, 2016; (L25/1): 1–29
27. Koletzko B., Bergmann K., Brenna J.T. i wsp.: Should formula for infants provide arachidonic acid along with DHA? A position paper of the European Academy of Paediatrics and the Child Health Foundation. Am. J. Clin. Nutr., 2020; 111 (1): 10–16
28. Vandenplas Y., Berger B., Carnielli V.P. i wsp.: Human Milk Oligosaccharides: 2’-Fucosyllactose (2’-FL) and Lacto-N-Neotetraose (LNnT) in Infant Formula. Nutrients, 2018; 10 (9): 1161
29. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies), 2015. Scientific opinion on the safety of 2'-O-fucosyllactose as a novel food ingredient pursuant to Regulation (EC) No 258/97. EFSA J., 2015; 13 (7): 4184
30. http://www.accessdata.fda.gov/scripts/fdcc/?set=GRASNotices
31. ESPGHAN Committee on Nutrition, Agostoni C., Axelsson I. i wsp.: Soy protein infant formulae and follow-on formulae: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2006; 42 (4): 352–361
32. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens), Castenmiller J., de Henauw S., Hirsch-Ernst K.-I., Kearney J., Knutsen H.K., Maciuk A., Mangelsdorf I., McArdle H.J., Naska A., Pelaez C., Pentieva K., Siani A., Thies F., Tsabouri S., Vinceti M., Bresson J.-L., Fewtrell M., Kersting M., Przyrembel H., Dumas C., Titz A., Turck D.: Scienti?c Opinion on the appropriate age range for introduction of complementary feeding into an infant’s diet. EFSA J., 2019; 17 (9): 5780 33. Schwartz C., Scholtens P.A., Lalanne A., Weenen H., Nicklaus S.: Development of healthy eating habits early in life. Review of recent evidence and selected guidelines. Appetite, 2011; 57 (3): 796–807
34. http://www.who.int/nutrition/topics/complementary_feeding/en
35. Engle P.L., Pelto G.H.: Responsive feeding: implications for policy and program implementation. J. Nutr., 2011; 141 (3): 508–511
36. Venter C., Greenhawt M., Meyer R.W. i wsp.: EAACI position paper on diet diversity in pregnancy, infancy and childhood: Novel concepts and implications for studies in allergy and asthma. Allergy, 2020; 75 (3): 497–523
37. Birch L.L.: Development of food preferences. Ann. Rev. Nutr., 1999; 19: 41–62
38. Forestell C.A., Mennella J.A.: Early determinants of fruit and vegetable acceptance. Pediatrics, 2007; 120 (6): 1247–1254
39. Mennella J.A., Nicklaus S., Jagolino A.L., Yourshaw L.M.: Variety is the spice of life: strategies for promoting fruit and vegetable acceptance during infancy. Physiol. Behav., 2008; 94 (1): 29–38
40. Gerrish C.J., Mennella J.A.: Flavor variety enhances food acceptance informula-fed infants. Am. J. Clin. Nutr., 2001; 73 (6): 1080–1085
41. Remy E., Issanchou S., Chabanet C., Nicklaus S.: Repeated exposure of infants at complementary feeding to a vegetable purée increases acceptance as effectively as flavor-flavor learning and more effectively than flavor-nutrient learning. J. Nutr., 2013; 143 (7): 1194–1200
42. Caton S.J., Ahern S.M., Remy E., Nicklaus S., Blundell P., Hetherington M.M.: Repetition counts: repeated exposure increases intake of a novel vegetable in UK pre-school children compared to flavour-flavour and flavour-nutrient learning. Br. J. Nutr., 2013; 109 (11): 2089–2097
43. Gisel E.G.: Effect of food texture on the development of chewing of children between six months and two years of age. Dev. Med. Child Neurol., 1991; 33 (1): 69–79
44. Carruth B.R., Skinner J.D.: Feeding behaviors and other motor development in healthy children (2–24 months). J. Am. Coll. Nutr., 2002; 21 (2): 88–96
45. „Guiding principles for complementary feeding of the breastfed child”. WHO 2003. https://www.who.int/nutrition/publications/guiding_principles_compfeeding_breastfed.pdf
46. http://www.nhs.uk
47. Maier A.S., Chabanet C., Schaal B., Leathwood P.D., Issanchou S.N.: Breastfeeding and experience with variety early in weaning increase infants’ acceptance of new foods for up to two months. Clin. Nutr., 2008; 27 (6): 849–857
48. Taylor R.W., Williams S.M., Fangupo L.J. i wsp.: Effect of a Baby-Led Approach to Complementary Feeding on Infant Growth and Overweight: A Randomized Clinical Trial. JAMA Pediatr., 2017; 171 (9): 838–846
49. D’Auria E., Bergamini M., Staiano A. i wsp.: Baby-led weaning: what a systematic review of the literature adds on. It. J. Pediatr., 2018; 44 (1): 49
50. Perkin M.R., Logan K., Tseng A. i wsp.: Randomized Trial of Introduction of Allergenic Foods in Breast-Fed Infants. N. Engl. J. Med., 2016; 374 (18): 1733–1743
51. Du Toit G., Roberts G., Sayre P.H. i wsp.: Randomized trial of peanut consumption in infants at risk for peanut allergy [published correction appears in N. Engl. J. Med., 2016; 375 (4): 398]. N. Engl. J. Med., 2015; 372 (9): 803–813
52. Schoemaker A.A., Sprikkelman A.B., Grimshaw K.E. i wsp.: Incidence and natural history of challenge-proven cow’s milk allergy in European children – EuroPrevall birth cohort. Allergy, 2015; 70 (8): 963–972
53. de Silva D., Halken S., Singh C. i wsp.: Preventing food allergy in infancy and childhood: systematic review of randomised controlled trials. Pediatr. Allergy Immunol., 2020; 31 (3): 243–249
54. Halken S., Muraro A., de Silva D., Khaleva E., Angier E., Arasi S., Arshad H., Bahnson H., Beyer K., Boyle R., du Toit G., Ebisawa M., Eigenmann P., Grimshaw K., Hoest A., Jones C., Lack G., Nadeau K., O’Mahony L., Szajewska H., Venter C., Verhasselt V., Wong G.W.K., Roberts G. on behalf of European Academy of Allergy and Clinical Immunology Food Allergy and Anaphylaxis Guidelines Group. [W recenzji]
55. Lyons S.A., Clausen M., Knulst A.C. i wsp.: Prevalence of Food Sensitization and Food Allergy in Children across Europe. J. Allergy Clin. Immunol. Pract., 2020; S22132198(20)30371–8
56. Szajewska H., Shamir R., Mearin L. i wsp.: Gluten Introduction and the Risk of Coeliac Disease: A Position Paper by the European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2016; 62 (3): 507–513
57. Vriezinga S.L., Auricchio R., Bravi E., Castillejo G., Chmielewska A., Crespo Escobar P., Kolaček S., Koletzko S., Korponay-Szabo I.R., Mummert E., Polanco I., Putter H., Ribes-Koninckx C., Shamir R., Szajewska H., Werkstetter K., Greco L., Gyimesi J., Hartman C., Hogen Esch C., Hopman E., Ivarsson A., Koltai T., Koning F., Martinez-Ojinaga E., te Marvelde C., Pavic A., Romanos J., Stoopman E., Villanacci V., Wijmenga C., Troncone R., Mearin M.L.: Randomized feeding intervention in infants at high risk for celiac disease. N. Engl. J. Med., 2014; 371 (14): 1304–1315
58. Ivarsson A., Myléus A., Norström F., van der Pals M., Rosén A., Högberg L., Danielsson L., Halvarsson B., Hammarroth S., Hernell O., Karlsson E., Stenhammar L., Webb C., Sandström O., Carlsson A.: Prevalence of childhood celiac disease and changes in infant feeding. Pediatrics, 2013; 131 (3): e687–e694
59. Expert Panel on Integrated Guidelines for Cardiovascular Health and Risk Reduction in Children and Adolescents SUMMARY REPORT https://www.nhlbi.nih.gov/files/docs/peds_guidelines_sum.pdf
60. Okręglicka K., Mojska H., Jarosz A., Jarosz M.: Skład kwasów tłuszczowych, w tym izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych w wybranych tłuszczach spożywczych dostępnych w Polsce. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2017; 44: 1
61. Wanders A.J., Zock P.L., Brouwer I.A.: Trans Fat Intake and Its Dietary Sources in General Populations Worldwide: A Systematic Review. Nutrients, 2017; 9: 840
62. Baker R.D., Greer F.R.; Committee on Nutrition American Academy of Pediatrics. Diagnosis and prevention of iron deficiency and iron-deficiency anemia in infants and young children (0–3 years of age). Pediatrics, 2010; 126 (5): 1040–1050
63. World Health Organization.The International Agency for Research on Cancer (IARC). Evaluation of consumption of red and processed meat. Vol. 114, 2015
64. ROZPORZĄDZENIE (WE) NR 853/2004 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego. Dz.U. L 139 z 30.4.2004, str. 55
65. Bouvard V., Loomis D., Guyton K.Z., Grosse Y., El Ghissassi F., Benbrahim-Tallaa L. i wsp.: Carcinogenicity of consumption of red and processed meat. The Lancet Oncology, Published online 26 October 2015; http://dx.doi.org/10.1016/S1470-2045(15)00444–1
66. Bernstein A.S., Oken E., de Ferranti S.; COUNCIL ON ENVIRONMENTAL HEALTH; COMMITTEE ON NUTRITION. Fish, Shellfish, and Children’s Health: An Assessment of Benefits, Risks, and Sustainability [published online ahead of print, 2019 May 20] [published correction appears in Pediatrics, 2019; 144 (4)]. Pediatrics, 2019; e20190999
67. Stolarczyk A., Szott K., Socha P.: Ocena sposobu żywienia niemowląt w wieku 6 i 12 m.ż. w populacji polskiej w odniesieniu do zaleceń Schematu Żywienia Niemowląt z 2007 roku. Standardy Medyczne Pediatria, 2012; 9: 545–551
68. Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/1006 z dnia 25 czerwca 2015r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/2006 w odniesieniu do najwyższych dopuszczalnych poziomów nieorganicznego arsenu w środkach spożywczych. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z dn. 26.06.2015. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32015R1006&from=EN
69. Scientific Report of EFSA. Dietary exposure to inorganic arsenic in the European population. European Food Safety Authority. EFSA J., 2014; 12 (3): 3597
70. Hojsak I., Braegger C., Bronsky J. i wsp.: Arsenic in rice: a cause for concern. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2015; 60 (1): 142–145
71. WHO. Guideline: Sodium intake for adults and children. Geneva, World Health Organization (WHO), 2012
72. Stein L.J., Cowart B.J., Beauchamp G.K.: The development of salty taste acceptance is related to dietary experience in human infants: A prospective study. Am. J. Clin. Nutr., 2012; 95 (1): 123–129
73. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens), Turck D., Castenmiller J., de Henauw S., Hirsch-Ernst K.-I., Kearney J., Knutsen H.K., Maciuk A., Mangelsdorf I., McArdle H.J., Pelaez C., Pentieva K., Siani A., Thies F., Tsabouri S., Vinceti M., Aggett P., Fairweather-Tait S., Martin A., Przyrembel H., Ciccolallo L., de Sesmaisons-Lecarre A., Martinez S.V., Martino L., Naska A.: Scientific Opinion on the dietary reference values for sodium. EFSA J., 2019; 17 (9): 5778
74. Fidler Mis N., Braegger C., Bronsky J. i wsp.: Sugar in Infants, Children and Adolescents: A Position Paper of the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2017; 65 (6): 681–696
75. Dereń K., Weghuber D., Caroli M. i wsp.: Consumption of Sugar-Sweetened Beverages in Paediatric Age: A Position Paper of the European Academy of Paediatrics and the European Childhood Obesity Group. Ann. Nutr. Metab., 2019; 74 (4): 296–302
76. Cukry w żywieniu dzieci i młodzieży – stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne, 2019; 16: 561–570
77. Park S., Pan L., Sherry B., Li R.: The association of sugar-sweetened beverage intake during infancy with sugar-sweetened beverage intake at 6 years of age. Pediatrics, 2014; 134 Suppl 1: S56–S62
78. Kleinman R.E., Greer F.R. (eds.): Pediatric Nutrition. 8th ed. Itasca, IL: American Academy of Pediatrics 2019
79. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC) assessment report on Foeniculum vulgare miller. European Medicines Agency Evaluation of Medicines for Human Use. February 2008. EMEA/HMPC/137426/2006
80. Lott M., Callahan E., Welker Duffy E., Story M., Daniels S.: Healthy Beverage Consumption in Early Childhood: Recommendations from Key National Health and Nutrition Organizations. Technical Scientific Report. Durham, NC: Healthy Eating Research, 2019. Available at http://healthyeatingresearch.org
81. Heyman M.D., Abrams S.A.; Section on gastroenterology, Hepatology, and nutrition; committee on nutrition. Fruit juice in infants, children, and adolescents: Current recommendations. Pediatrics, 2017; 139 (6): e20170967
82. European Food Safety Authority (EFSA). Scientific Opinion on nutrient requirements and dietary intakes of infants and young children in the European Union. 2013. https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.2903/j.efsa.2013.3408 (accessed on 1 October 2018)
83. Hojsak I., Bronsky J., Campoy C., Domellöf M., Embleton N., Fidler Mis N., Hulst J., Indrio F., Lapillonne A., Molgaard C., Vora R., Fewtrell M.; ESPGHAN Committee on Nutrition. Young Child Formula: A Position Paper by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2018; 66 (1): 177–185
84. Verduci E., D’Elios S., Cerrato L. i wsp.: Cow’s Milk Substitutes for Children: Nutritional Aspects of Milk from Different Mammalian Species, Special Formula and Plant-Based Beverages. Nutrients, 2019; 11 (8): 1739
85. EFSA (European food Safety Authority), 2017. Dietary Reference Values for nutrients. Summary Report. EFSA supporting publication 2017: e15121
86. Basnet S., Schneider M., Gazit A., Mander G., Doctor A.: Fresh goat’s milk for infants: myths and realities – a review. Pediatrics, 2010; 125 (4): e973–e977
87. Merritt R.J., Fleet S.E., Fifi A. i wsp.: North American Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition Position Paper: Plant-based Milks. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2020; 71 (2): 276–281
88. Janicka-Rachtan J., Horvath A.: Napoje roślinne – niezdrowy marketing czy zdrowa alternatywa dla diety bezmlecznej? Standardy Medyczne Pediatria, 2019; 16: 226–236
89. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/12/UE z dnia 19 kwietnia 2012 r. zmieniająca dyrektywę Rady 2001/112/WE odnosząca się do soków owocowych i niektórych podobnych produktów przeznaczonych do spożycia przez ludzi. https://op.europa.eu/pl/publication-detail/-/publication/3182f982-8bbd-4d55-8d25-0662f57c08e4/language-pl/format-PDF/source-search
90. Rozporz. Komisji (UE) nr 1129/2011 z dn. 11.11.2011r. zmieniające załącznik II do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1333/2008 poprzez ustanowienie unijnego wykazu dodatków do żywności
91. Braegger C., Campoy C., Colomb V. i wsp.; ESPGHAN Committee on Nutrition. Vitamin D in the healthy European pediatric population. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2013; 56: 692–701
92. Rusińska A., Płudowski P., Walczak M. i wsp.: Vitamin D Supplementation Guidelines for General Population and Groups at Risk of Vitamin D Deficiency in Poland-Recommendations of the Polish Society of Pediatric Endocrinology and Diabetes and the Expert Panel With Participation of National Specialist Consultants and Representatives of Scientific Societies-2018 Update. Front. Endocrinol. (Lausanne), 2018; 9: 246
93. Mihatsch W.A., Braegger C., Bronsky J. et al.: Prevention of Vitamin K Deficiency Bleeding in Newborn Infants: A Position Paper by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2016; 63 (1): 123–129
94. Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego: Zapobieganie krwawieniu z niedoboru witaminy K u noworodków. Med. Prakt. Pediatr., 2016; 4: 154
95. Rozporządzenie Komisji (UE) Nr 440/2011 z dn. 6.05.2011 w sprawie udzielenia i odmowy udzielenia zezwolenia na niektóre oświadczenia zdrowotne dotyczące żywności i odnoszące się do rozwoju i zdrowia dzieci. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 119/4 z dn. 7.05.2011
96. Kaczmarek U., Jackowska T., Mielnik-Błaszczak M., Jurczak A., Olczak-Kowalczyk D.: Indywidualna profilaktyka fluorkowa u dzieci i młodzieży – rekomendacje polskich ekspertów. Nowa Stomatologia, 2019; 24: 70–85
97. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies), 2013, Scientific opinion on Dietary Reference Values for fluoride. EFSA Journal, 2013; 11: 3332
