1 Klinika Nefrologii, Hipertensjologii i Transplantologii Nerek, Uniwersytet Medyczny w Łodzi; 2 II Katedra Chorób Wewnętrznych, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie; 3 II Klinika Neurologiczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie; 4 Klinika Nefrologii i Chorób Wewnętrznych, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie; 5 Oddział Chorób Wewnętrznych i Nefrologii, Międzyleski Szpital Specjalistyczny w Warszawie; 6 Klinika Kardiologii, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie; 7 Klinika Kardiologii i Angiologii Interwencyjnej, Instytut Kardiologii w Warszawie; 8 I Klinika Kardiologii, Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu; 9 Klinika Nefrologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych Uniwersytet Medyczny w Poznaniu; 10 Katedra i Klinika Chorób Serca Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu; 11 Klinika Kardiologii Ośrodka Chorób Serca 4 Wojskowego Szpitala Klinicznego we Wrocławiu; 12 Zakład Pielęgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego; 13 Oddział Neurologiczny i Urazowy, Szpital św. Wojciecha w Gdańsku; 14 Klinika Wrodzonych Wad Metabolizmu, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie; 15 Klinika Nefrologii Pediatrycznej, Uniwersytecki Szpital Kliniczny we Wrocławiu
Tłumaczył dr n. med. Marek Bodzioch
Adres do korespondencji: prof. dr hab. n. med. Michał Nowicki, Klinika Nefrologii, Hipertensjologii i Transplantologii Nerek, Uniwersytet
Medyczny w Łodzi, ul. Pomorska 251, 92-213 Łódź; tel. 42 201 44 00; e-mail: nefro@wp.pl
Otrzymano 16 października 2019 roku. Zaakceptowano poprawioną wersję 22 listopada 2019 roku. Opublikowano w wersji elektronicznej
20 grudnia 2019 roku.
Powikłania kardiologiczne
Powikłania kardiologiczne często występują u chorych na chorobę Fabry’ego. Dotyczą 40–60% pacjentów, zarówno kobiet, jak i mężczyzn, stanowiąc ważną przyczynę przedwczesnego zgonu15-20. Gromadzenie się glikosfingolipidów w kardiomiocytach, zmiany niedokrwienne związane z zajęciem małych naczyń oraz procesy zapalne przyczyniają się do koncentrycznego przerostu mięśnia lewej komory serca i późniejszego zwłóknienia.
Przerost mięśnia lewej komory serca, występujący u ok. 50% mężczyzn i 30% kobiet, rozpoznawany jest najczęściej w 3. dekadzie życia lub później16. Wraz z postępem choroby rozwijają się nieodwracalne zmiany, takie jak włóknienie21.Przerost mięśnia sercowego można ocenić za pomocą elektrokardiografii, echokardiografii oraz obrazowania rezonansu magnetycznego (MR). Za zwłóknieniem mięśnia lewej komory przemawia późne wzmocnienie sygnału po podaniu gadolinowego środka kontrastowego w badaniu MR. Do najwcześniejszych kardiologicznych objawów choroby Fabry’ego należą: początkowe skrócenie, a następnie wydłużenie odstępu PR, bradykardia, postępujące zaburzenia przewodzenia przedsionkowo-komorowego i śródkomorowego oraz powiększenie serca. U wielu chorych rozwija się przewlekła niewydolność serca z zachowaną frakcją wyrzutu, zmniejszającą się wraz z postępowaniem choroby. Często opisywana jest również choroba niedokrwienna serca. Naczynia wieńcowe osierdzia są zwykle prawidłowe. Badania angio-TK i perfuzji mięśnia sercowego mogą jednak ujawnić pogorszenie perfuzji i zwolnienie przepływu w naczyniach wieńcowych. Biopsja wsierdzia i mięśnia sercowego pokazuje zwężenie światła tętnic miokardium z powodu przerostu i rozplemu komórek śródbłonka oraz mięśni gładkich. Częstymi powikłaniami choroby Fabry’ego są również: włóknienie błony wewnętrznej i środkowej22 oraz zmiany morfologiczne zastawek, prowadzące do ich niedomykalności22,23. Włóknienie mięśnia sercowego wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zagrażających życiu zaburzeń rytmu serca. Natywne mapowanie serca na obrazach T1-zależnych MR umożliwia ocenę zajęcia mięśnia sercowego, zanim dojdzie do przerostu mięśnia lewej komory. Istotne klinicznie komorowe zaburzenia rytmu serca zdarzają się rzadko. Stosunkowo często stwierdza się jednak bradykardię ze wskazaniami do wszczepienia rozrusznika serca24. Przypuszcza się, że bradykardia jest przyczyną nagłego zgonu z przyczyn sercowych w chorobie Fabry’ego24.
Po rozpoznaniu choroby Fabry’ego zaleca się 24- lub 48-godzinne monitorowanie czynności serca24. Dzięki wczesnemu wykryciu zaburzeń rytmu i przewodzenia serca w niektórych przypadkach można zastosować odpowiednie leczenie, obejmujące wszczepienie rozrusznika serca lub kardiowertera-defibrylatora oraz leczenie przeciwzakrzepowe w przypadku migotania przedsionków. Niektóre postacie zaburzeń rytmu serca można leczyć za pomocą ablacji falami elektromagnetycznymi o częstotliwości radiowej.
Piśmiennictwo:
1. Germain DP. Fabry disease. Orphanet J Rare Dis. 2010; 5: 30.2. Echevarria L, Benistan K, Toussaint A, et al. X-chromosome inactivation in female patients with Fabry disease. Clin Genet. 2016; 89: 44–54.
3. Wilcox WR, Oliveira JP, Hopkin RJ, et al. Females with Fabry disease frequently have major organ involvement: lessons from the Fabry Registry. Mol Genet Metab. 2008; 93: 112–128.
4. Wanner C. Fabry disease model: a rational approach to the management of Fabry disease. Clin Ther. 2007; 29 (suppl A): S2-S5.
5. Schiffmann R. Fabry disease. Handb Clin Neurol. 2015; 132: 231–248.
6. Tuttolomondo A, Pecoraro R, Simonetta I, et al. Anderson-Fabry disease: a multiorgan disease. Curr Pharm Des. 2013; 19: 5974–5996.
7. Bodzioch M, Bodzioch K. Fabry disease. Med Prakt Neurol. 2014; 5: 55–61.
8. Zysk R, Nowak S. Association of Families with Fabry disease. The situation of patients with Fabry disease in Poland. Warsaw, Poland: Health Economics Consulting PEX Pharma Sequence; 2018.
9. Bazan-Socha S, Kuczia P, Musiał J, Błażejewska-Hyżorek B. Fabry disease in Poland. Pol Arch Intern Med. 2018; 128: 567–568.
10. Sirrs S, Bichet DG, Iwanochko RM, et al. Canadian Fabry disease treatment guidelines 2017. Toronto, Canada: The Garrod Association; 2017 Sep 22. http://www.garrod.ca/ wp-content/uploads/Canadian-FD-Treatment-Guidelines-2017.pdf. Accessed December 30, 2019.
11. Ortiz A, Germain DP, Desnick RJ, et al. Fabry disease revisited: management and treatment recommendations for adult patients. Mol Gen Metabol. 2018; 123: 416–427.
12. Tondel C, Bostad L, Hirth A, et al. Renal biopsy findings in children and adolescents with Fabry disease and minimal albuminuria. Am J Kidney Dis. 2008; 51: 767–776.
13. Tondel C, Bostad L, Larsen KK, et al. Agalsidase benefits renal histology in young patients with Fabry disease. J Am Soc Nephrol. 2013; 24: 137–148.
14. KDIGO 2012. Clinical Practice guideline for the evaluation and management of chronic kidney disease. Kidney Int Suppl. 2012; 3: 1–150.
15. Kampmann C, Baehner F, Whybra C, et al. Cardiac manifestations of Anderson-Fabry disease in heterozygous females. J Am Coll Cardiol. 2002; 40: 1668–1674.
16. Kampmann C, Linhart A, Baehner F, et al. Onset and progression of the Anderson-Fabry disease related cardiomyopathy. Int J Cardiol. 2008; 130: 367–373.
17. Senechal M, Germain DP. Fabry disease: a functional and anatomical study of cardiac manifestations in 20 hemizygous male patients. Clin Genet. 2003; 63: 46–52.
18. Shah JS, Hughes DA, Sachdev B, et al. Prevalence and clinical significance of cardiac arrhythmia in Anderson-Fabry disease. Am J Cardiol. 2005; 96: 842–846.
19. Patel MR, Cecchi F, Cizmarik M, et al. Cardiovascular events in patients with Fabry disease natural history data from the Fabry registry. J Am Coll Cardiol. 2011; 57: 1093–1099.
20. Waldek S, Patel MR, Banikazemi M, et al. Life expectancy and cause of death in males and females with Fabry disease: findings from the Fabry Registry. Genet Med. 2009; 11: 790–796.
21. Weidemann F, Sanchez-Nino MD, Politei J, et al. Fibrosis: a key feature of Fabry disease with potential therapeutic implications. Orphanet J Rare Dis. 2013; 8: 116.
22. Chimenti C, Morgante E, Tanzilli G, et al. Angina in Fabry disease reflects coronary small vessel disease. Circ Heart Fail. 2008; 1: 161–169.
23. Morrissey RP, Philip KJ, Schwarz ER. Cardiac abnormalities in Anderson-Fabry disease and Fabry’s cardiomyopathy. Cardiovasc J Afr. 2011; 22: 38–44.
24. Acharya D, Robertson P, Kay GN, et al. Arrhythmias in Fabry cardiomyopathy. Clin Cardiol. 2012; 35: 738–740.
25. Dütsch M, Marthol H, Stemper B, et al. Small fiber dysfunction predominates in Fabry neuropathy. J Clin Neurophysiol. 2002; 19: 575–586.
26. Uceyler N, Kahn AK, Kramer D, et al. Impaired small fiber conduction in patients with Fabry disease: a neurophysiological case-control study. BMC Neurol. 2013; 13: 47.
27. Burlina AP, Sims KB, Politei JM, et al. Early diagnosis of peripheral nervous system involvement in Fabry disease and treatment of neuropathic pain: the report of an expert panel. BMC Neurol. 2011; 11: 61.
28. Kolodny E, Fellgiebel A, Hilz MJ, et al. Cerebrovascular Involvement in Fabry Disease: current status of knowledge. Stroke. 2015; 46: 302–313.
29. Sims K, Politei J, Banikazemi M, et al. Stroke in Fabry disease frequently occurs before diagnosis and in the absence of other clinical events: natural history data from the Fabry Registry. Stroke. 2009; 40: 788–794.
30. Bolsover FE, Murphy E, Cipolotti L, et al. Cognitive dysfunction and depression in Fabry disease: a systematic review. J Inherit Metab Dis. 2014; 37: 177–187.
31. Cole AL, Lee PJ, Hughes DA, et al. Depression in adults with Fabry disease: a common and underdiagnosed problem. J Inherit Metab Dis. 2007; 30: 943–951.
32. Terryn W, Cocchat P, Froissart R, et al. Fabry nephropathy: indications for screening and guidance for diagnosis and treatment by the European Renal Best Practice. Nephrol Dial Transplant. 2013; 28: 505–517.
33. Elliott PM, Anastasakis A, Borger MA, et al. 2014 ESC Guidelines on diagnosis and management of hypertrophic cardiomyopathy: the Task Force for the Diagnosis and Management of Hypertrophic Cardiomyopathy of the European Society of Cardiology (ESC). Eur Heart J. 2014; 35: 2733–2779.
34. van der Tol L, Smid BE, Poorthuis BJ, et al. A systematic review on screening for Fabry disease: prevalence of individuals with genetic variants of unknown significance. J Med Genet. 2014; 51: 1–9.
35. Tanislav C, Kaps M, Rolfs A, et al. Frequency of Fabry disease in patients with small-fibre neuropathy of unknown aetiology: a pilot study. Eur J Neurol. 2011; 18: 631–636.
36. Laney DA, Fernhoff PM. Diagnosis of Fabry disease via analysis of family history. J Genet Couns. 2008; 17: 79–83.
37. Wanner C, Arad M, Baron R, et al. European expert consensus statement on therapeutic goals in Fabry disease. Mol Genet Metab. 2018; 124: 189–203.
38. Germain DP, Arad M, Burlina A, et al. The effect of enzyme replacement therapy on clinical outcomes in female patients with Fabry disease – a systematic literature review by a European panel of experts. Mol Genet Metab. 2019; 126: 224–235.
39. Germain DP, Elliott PM, Falissard B, et al. The effect of enzyme replacement therapy on clinical outcomes in male patients with Fabry disease: a systematic literature review by a European panel of experts. Mol Genet Metab Rep. 2019; 19: 100 454.
40. Banikazemi M, Bultas J, Waldek S, et al. Agalsidase-beta therapy for advanced Fabry disease: a randomized trial. Ann Intern Med. 2007; 146: 77–86.
41. El Dib R, Gomaa H, Ortiz A, et al. Enzyme replacement therapy for Anderson-Fabry disease: A complementary overview of a Cochrane publication through a linear regression and a pooled analysis of proportions from cohort studies. PLoS One. 2017; 12: e0 173 358.
42. Germain DP, Charrow J, Desnick RJ, et al. Ten-year outcome of enzyme replacement therapy with agalsidase beta in patients with Fabry disease. J Med Genet. 2015; 52: 353–358.
43. Hopkin RJ, Cabrera G, Charrow J, et al. Risk factors for severe clinical events in male and female patients with Fabry disease treated with agalsidase beta enzyme replacement therapy: data from the Fabry Registry. Mol Genet Metab. 2016; 119: 151–159.
44. Weidemann F, Niemann M, Breunig F, et al. Long-term effects of enzyme replacement therapy on fabry cardiomyopathy: evidence for a better outcome with early treatment. Circulation. 2009; 119: 524–529.
45. Ortiz A, Abiose A, Bichet DG, et al. Time to treatment benefit for adult patients with Fabry disease receiving agalsidase ß: data from the Fabry Registry. J Med Genet. 2016; 53: 495–502.
46. Fellgiebel A, Gartenschläger M, Wildberger K, et al. Enzyme replacement therapy stabilized white matter lesion progression in Fabry disease. Cerebrovascular Dis. 2014; 38: 448–456.
47. Replagal – Summary of product characteristics. https://www.ema.europa. eu/en/documents/ product-information/replagal-epar-product-information_en.pdf. Accessed December 30, 2019.
48. Fabrazyme – Summary of product characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/documents/ product-information/fabrazyme-epar-product-information_en.pdf. Accessed December 30, 2019.
49. Arends M, Biegstraaten M, Wanner C, et al. Agalsidase alfa versus agalsidase beta for the treatment of Fabry disease: an international cohort study. J Med Genet. 2018; 55: 351–358.
50. Skrunes R, Tondel C, Leh S, et al. Long-Term Dose-Dependent Agalsidase Effects on Kidney Histology in Fabry Disease. Clin J Am Soc Nephrol. 2017; 12: 1470–1479.
51. Kramer J, Lenders M, Canaan-Kühl S, et al. Fabry disease under enzyme replacement therapy-new insights in efficacy of different dosages. Nephrol Dial Transplant. 2018; 33: 1362–1372.
52. Weideman F, Krämer J, Duning T, et al. Patients with Fabry disease after enzyme replacement therapy dose reduction versus treatment switch. J Am Soc Nephrol. 2014; 25: 837–849.
53. Galafold – Summary of product characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/documents/ product-information/galafold-epar-product-information_en.pdf. Accessed January 5, 2020.
