Sarkopenia to choroba mięśni charakteryzująca się głównie spadkiem siły mięśniowej. Konsekwencją sarkopenii są upadki i urazy oraz pogarszająca się sprawność fizyczna. W zapobieganiu chorobie duże znaczenie ma jej wczesne zdiagnozowanie oraz podjęcie działań, które zapobiegną dalszej utracie siły mięśniowej. Należą do nich odpowiednia aktywność fizyczna i prawidłowo zbilansowana dieta.
Fot. pixabay.com
Sarkopenia – definicja
Według najnowszych wytycznych (2019 r.) Europejskiej Grupy Roboczej ds. Sarkopenii u Osób Starszych (European Group on Sarcopenia in Older People – EWGSOP) sarkopenia to uogólnione i postępujące zaburzenie dotyczące mięśni szkieletowych, prowadzące do wystąpienia niekorzystnych następstw klinicznych (np. upadki, złamania, niepełnosprawność fizyczna, a nawet zgon), w którym najistotniejszy jest ubytek siły, a nie masy mięśni.
Wyraz „sarkopenia” powstał z połączenia dwóch słów, które w języku greckim oznaczają kolejno: sarx – ciało i penia – utrata, niedostatek.
Sarkopenia – sklasyfikowana jako zespół geriatryczny i uznana za jednostkę chorobową – w październiku 2016 roku została uwzględniona w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10-MC; otrzymała kod: M62.84
Podział sarkopenii
Eksperci Europejskiej Grupy Roboczej ds. Sarkopenii u Osób Starszych zaproponowali podział sarkopenii z uwagi na występujące czynniki ryzyka oraz czas trwania choroby.
Podział sarkopenii ze względu na występujące czynniki ryzyka:
- sarkopenia pierwotna (lub związana z wiekiem), w której nie występuje żadna konkretna przyczyna poza starzeniem się organizmu
- sarkopenia wtórna, w której poza starzeniem występują inne oczywiste czynniki (np. choroba ogólnoustrojowa, spadek aktywności fizycznej, niedożywienie).
Podział sarkopenii ze względu na czas trwania choroby:
- sarkopenia ostra – czas trwania krótszy niż 6 miesięcy
- sarkopenia przewlekła – czas trwania 6 miesięcy i dłużej.
Postać ostra sarkopenii jest zwykle związana z ostrą chorobą lub urazem, natomiast postać przewlekła prawdopodobnie wiąże się z przewlekłymi i postępującymi chorobami.
U kogo można podejrzewać sarkopenię?
Do grupy, w której należy podejrzewać sarkopenię, zalicza się osoby:
- powyżej 80. roku życia
- po upadkach (zwłaszcza z upadkami urazowymi w wywiadzie)
- korzystające na co dzień ze sprzętu pomocniczego podczas chodzenia i wykonywania codziennych obowiązków
- nieopuszczające swoich mieszkań/domów
- unieruchomione lub prowadzące tzw. fotelowo-łóżkowy tryb życia.
Ponadto ryzyko sarkopenii zwiększają niektóre sytuacje kliniczne. Zalicza się do nich:
- stan po leczeniu szpitalnym, zabiegu operacyjnym oraz leczenie rehabilitacyjne
- ciężką zaawansowaną chorobę przewlekłą
- ostrą chorobę somatyczną
- ostry lub przewlekły stres psychiczny
- postępujące ograniczenie aktywności fizycznej lub unieruchomienie
- ograniczenie ilości i/lub pogorszenie jakości spożywanych produktów żywnościowych.
Przyczyny sarkopenii
Przyczyny sarkopenii mogą być związane z:
1. Brakiem aktywności fizycznej lub jej ograniczeniem- przedłużającym się lub trwałym unieruchomieniem
- siedzącym trybem życia lub małą codzienną aktywnością fizyczną
2. Nieprawidłowym odżywianiem
- zbyt mała wartość energetyczna diety w stosunku do zapotrzebowania
- zbyt mała podaż białka w stosunku do zapotrzebowania
- nieprawidłowo zbilansowana dieta pod względem jakościowym (nieodpowiednia jakość wybieranych produktów żywnościowych) i ilościowym (nieodpowiednia do wieku, płci, aktywności fizycznej i wykonywanej pracy wartość kaloryczna pożywienia oraz niewłaściwe ilości składników odżywczych dostarczanych w pożywieniu i ich nieodpowiednie proporcje)
3. Wielochorobowością (czyli równoczesnym występowaniem 2 lub więcej schorzeń)
- jadłowstręt wieku podeszłego (anorexia of aging)
- zaburzenia wchłaniania i choroby przewodu pokarmowego
- kserostomia (zmniejszenie produkcji śliny), bolesność dziąseł podczas spożywania pokarmów, choroby przyzębia, braki w uzębieniu, brak protez zębowych
- zaburzenia metaboliczne i endokrynologiczne
- choroby układu kostno-stawowego i nerwowego
- sarkopenia w przebiegu chorób przewlekłych (nowotworowych, układu sercowo-naczyniowego i oddechowego, wątroby i nerek)
- sarkopenia jako efekt: lek–lek, lek–choroba.
Objawy sarkopenii
Wśród objawów sarkopenii wymienia się:
- osłabienie mięśni
- szybko pojawiające się zmęczenie
- spadek kondycji fizycznej
- zaburzenia równowagi
- zaburzenia koordynacji ruchowej
- spadek masy ciała (nie jest obserwowany w przypadku otyłości sarkopenicznej).
Powikłania sarkopenii
Wraz z postępem sarkopenii upośledzeniu ulega codzienne funkcjonowanie chorego. W konsekwencji może to prowadzić do konieczności zapewnienia mu stałej opieki (przez członka rodziny albo tzw. opieki instytucjonalnej: zakłady opiekuńczo-lecznicze, domy pomocy społecznej).
Wśród innych powikłań sarkopenii wymienia się
- rozwój osteoporozy
- urazy i upadki (m.in. złamanie szyjki kości udowej)
- zwiększone ryzyko hospitalizacji
- zespół poupadkowy.
Diagnostyka sarkopenii
Zgodnie z rekomendacjami Europejskiej Grupy Roboczej ds. Sarkopenii u Osób Starszych w diagnostyce sarkopenii wykorzystuje się algorytm, tzw. ścieżkę F-A-C-S. Nazwa ta pochodzi od pierwszych liter słów Find-Assess-Confirm-Severity Pathway (w tłumaczeniu na język polski: znajdź przypadek kliniczny, oceń, potwierdź diagnozę i określ stopień ciężkości).
W celu wyłonienia osób, u których powinna być wykonana dalsza diagnostyka w kierunku sarkopenii, w badaniu przesiewowym (krok 1.) wykorzystuje się kwestionariusz SARC-F.
Kwestionariusz SARC-F składa się z 5 pytań:
- Jak dużą trudność sprawia Pani/Panu podnoszenie i przenoszenie ciężaru około 5 kg?
- Jak dużą trudność sprawia Pani/Panu przejście przez pokój?
- Jak dużą trudność sprawia Pani/Panu przemieszczanie się z krzesła lub łóżka?
- Jaką ma Pani/Pan trudność z wejściem po 10 schodach?
- Ile razy zdarzyło się Pani/Panu upaść w ciągu ostatniego roku?
Na cztery pierwsze pytania można udzielić jednej z trzech odpowiedzi: nie sprawia mi to żadnych trudności/odczuwam pewne trudności/odczuwam duże trudności/nie jestem w stanie tego wykonać. Za powyższe odpowiedzi można uzyskać kolejno 0/1/2 punkty.
W przypadku piątego pytania również można udzielić jednej z trzech odpowiedzi: w ogóle nie upadłam (upadłem)/od 1–3 upadków/przynajmniej 4 upadki. W tym przypadku kolejno można uzyskać 0/1/2 punkty. Jeżeli w kwestionariuszu SARC-F pacjent otrzyma ?4 punkty (maksymalny wynik to 10 pkt.), to podejrzewa się u niego sarkopenię.
W kolejnym kroku (krok 2.) ocenia się siłę mięśniową kończyn górnych i dolnych. Do oceny siły mięśni kończyn górnych wykorzystuje się test oceniający siłę uścisku ręki za pomocą dynamometru ręcznego, a do oceny siły kończy dolnych – test wstawania z krzesła. Do interpretacji uzyskanych wyników wykorzystuje się konkretne punkty odcięcia.
W przypadku uzyskania wyniku świadczącego o małej sile mięśniowej należy potwierdzić sarkopenię, obrazując małą ilość i/lub jakość mięśni (krok 3.). Można w tym celu wykonać badanie rezonansem magnetycznym (MR) – stanowiące „złoty standard” – lub tomografię komputerową (TK). Można także wykorzystać metodę podwójnej wiązki promieniowania rentgenowskiego (DXA) lub bioimpedancji elektrycznej (BIA).
Ostatni etap algorytmu diagnostycznego (krok 4.) obejmuje ocenę ciężkości sarkopenii. W tym celu przeprowadza się ocenę sprawności fizycznej pacjenta. Można zastosować jeden z 4 testów sprawności ruchowej osób starszych:
- test szybkości chodu
- test SPPB (Short Physical Performance Battery – SPPB; w tłumaczeniu: bateria krótkich testów sprawności fizycznej)
- test „wstań i idź”
- test chodu na dystansie 400 metrów.
Leczenie sarkopenii
Farmakoterapia w sarkopenii
W piśmiennictwie można znaleźć informacje na temat prób wykorzystania testosteronu, kreatyny oraz ludzkiego hormonu wzrostu (hGH) w terapii sarkopenii. Żadna z tych substancji nie jest jednak obecnie zalecana, ponieważ ich skuteczność nie została potwierdzona w dobrze zaplanowanych badaniach prospektywnych, prowadzonych metodą podwójnie ślepej próby z grupą kontrolną i obejmujących populację z sarkopenią. Na przykład badania z użyciem testosteronu lub hGH dały wątpliwe wyniki lub zostały wcześniej przerwane z uwagi na występowanie działań niepożądanych.
Tak więc z uwagi na brak możliwości farmakologicznego leczenia sarkopenii największą rolę odgrywa edukacja pacjenta oraz niefarmakologiczne sposoby zapobiegania i leczenia choroby, takie jak prawidłowy sposób odżywiania i fizjoterapia.
Dieta w sarkopenii
Niewłaściwy sposób żywienia może prowadzić do rozwoju sarkopenii i nasilać utratę masy i siły mięśniowej. Dlatego istotne znaczenie w profilaktyce i leczeniu sarkopenii ma odpowiednio zbilansowana dieta. Z punktu widzenia zapobiegania chorobie dużą rolę odgrywa kontrola masy ciała oraz zapobieganie jej spadkowi.
W zasadach zdrowego żywienia powiązanych z Piramidą zdrowego żywienia i aktywności fizycznej Instytut Żywności i Żywienia proponuje, aby osoby starsze spożywały posiłki regularnie (5–6 posiłków dziennie w odstępach 2–3-godzinnych) oraz pamiętały o wypijaniu co najmniej 2 l płynów dziennie. Istotny element diety stanowi także jak najczęstsze spożywanie warzyw i owoców (ok. 500–700 g). Częściowo można tę grupę produktów zastąpić sokami w ilości około 200–400 ml. Wśród węglowodanów należy wybierać głównie pełnoziarniste produkty zbożowe, które korzystnie wpływają na profil lipidowy krwi (zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL) oraz regulują perystaltykę jelit. Istotnym elementem diety osób starszych są produkty bogate w białko. Zalicza się do nich mięso, drób, ryby, jaja oraz nasiona roślin strączkowych. W diecie należy ograniczyć mięso czerwone, przetworzone produkty mięsne oraz tłuszcz zwierzęcy.
Ważną grupą produktów żywnościowych są także produkty mleczne, zwłaszcza fermentowane, ale także sery twarogowe i w ograniczonych ilościach sery żółte. Osoby starsze powinny zrezygnować ze spożycia cukru i słodyczy, które można zastąpić owocami i orzechami. Potraw nie należy dosalać, a do ich przygotowywania warto użyć świeżych i suszonych ziół. Osoby starsze nie powinny spożywać alkoholu.
Jednym z ważnych składników pokarmowych jest witamina D. Do głównych jej pokarmowych źródeł należą produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak: tłuste ryby morskie (łosoś, sardynka, makrela), tran, jaja oraz wątróbka. Mniejsze jej ilości występują również w mięsie czerwonym i drobiowym, a także w podrobach i produktach mlecznych.
Ponieważ dieta pokrywa jedynie 20% dziennego zapotrzebowania na tę witaminę, w przypadku braku dodatkowego źródła witaminy D, jakim jest synteza skórna, zaleca się dodatkową suplementację.
Według aktualnych wytycznych u osób starszych (65.–75. roku życia) z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej zaleca się suplementację witaminy D w dawce 800–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży witaminy D w diecie, przez cały rok. Seniorzy otyli w tym przedziale wiekowym wymagają suplementacji w dawce 1600–4000 IU/dobę, w zależności od stopnia otyłości.
Z kolei u osób powyżej 75. roku życia z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej oraz potencjalnie obniżoną absorpcję z przewodu pokarmowego i zmieniony metabolizm witaminy D zaleca się jej suplementację w dawce 2000–4000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży witaminy D w diecie, przez cały rok. Podobnie u osób otyłych w tym przedziale wiekowym zaleca się podwojenie rekomendowanej dawki (4000–8000 IU/dobę, w zależności od stopnia otyłości).
Fizjoterapia w sarkopenii
W zapobieganiu zmniejszeniu masy i siły mięśniowej duże znaczenie ma zwiększenie poziomu aktywności fizycznej. Prowadzi to do przyrostu masy mięśniowej, przy równoczesnej redukcji tkanki tłuszczowej. To z kolei poprawia wytrzymałość organizmu oraz zwiększa wydolność układu sercowo-naczyniowego.
Uważa się, że w profilaktyce i terapii sarkopenii najlepsze efekty daje trening z oporem progresywnym (są to ćwiczenia z masą własnego ciała, z oporem zewnętrznym, który zapewniają taśmy i hantle). Alternatywę stanowi kombinacja treningu oporowego (siłowego), wytrzymałościowego (jazda na rowerze, pływanie, szybki marsz), ćwiczeń równoważnych i rozciągających.
W wyniku takiego treningu chory uzyskuje szereg korzyści; m.in. zwiększenie:
- masy, siły i mocy mięśniowej
- gęstości mineralnej kości oraz
- elastyczności ścięgien.
Zaleca się, aby u osób starszych z sarkopenią trening fizyczny składał się z ćwiczeń wytrzymałościowych i oporowych. W miarę upływu czasu długość, częstotliwość i intensywność treningu wytrzymałościowego powinna się zwiększać (30–60 min aktywności o umiarkowanej intensywności przez 5 dni w tygodniu, do 20–30 min aktywności o wysokiej intensywności przez 3 dni w tygodniu).
Trening siłowy z kolei powinien się składać z 8–10 ćwiczeń uwzględniających duże grupy mięśniowe, wykonywanych 2 lub więcej razy w tygodniu ze zwiększającą się intensywnością (tak, by pacjent mógł wykonać 8–12 powtórzeń).
Piśmiennictwo
Cao L., Morley J.E.: Sarcopenia is recognized as an independent condition by an international classification of disease, tenth revision, clinical modification (ICD-10-CM) code. J. Am. Med. Dir. Assoc. 2016; 17 (8): 675–677.Cruz-Jentoft A.J., Bahat G., Bauer J. i wsp.: Sarcopenia: revised European consensus on definition and diagnosis. Age Ageing. 2019; 48 (1): 16–31.
Gąsowski J., Piotrowicz K. (red.): Geriatria. Wybrane zagadnienia. Medycyna Praktyczna, Kraków 2020.
Konecka M., Kotkowiak L., Rotter I.: Sarkopenia – czynniki ryzyka, patogeneza, zasady rozpoznawania. Pediatr. Med. Rodz., 2020, 16(4), 349–354.
Krzemińska-Siemaszko R.: Sarkopenia 2018 – zaktualizowane kryteria diagnostyczne do diagnozowania niewydolności mięśni. Geriatria 2018; 12: 227–234.
Krzymińska-Siemaszko R., Wieczorowska-Tobis K.: Rola żywienia w rozwoju, prewencji i leczeniu sarkopenii. Geriatria 2013; 7: 157–164.
Mziray M., Żuralska R., Siepsiak M. i wsp.: Sarkopenia – marginalizowany problem wieku podeszłego. Piel Pol. 2017;3(65):506–513.