×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Sarkopenia – przyczyny, objawy i leczenie

dr n. med. Dominika Wnęk, dietetyk

Sarkopenia to choroba mięśni charakteryzująca się głównie spadkiem siły mięśniowej. Konsekwencją sarkopenii są upadki i urazy oraz pogarszająca się sprawność fizyczna. W zapobieganiu chorobie duże znaczenie ma jej wczesne zdiagnozowanie oraz podjęcie działań, które zapobiegną dalszej utracie siły mięśniowej. Należą do nich odpowiednia aktywność fizyczna i prawidłowo zbilansowana dieta.


Fot. pixabay.com

Sarkopenia – definicja

Według najnowszych wytycznych (2019 r.) Europejskiej Grupy Roboczej ds. Sarkopenii u Osób Starszych (European Group on Sarcopenia in Older People – EWGSOP) sarkopenia to uogólnione i postępujące zaburzenie dotyczące mięśni szkieletowych, prowadzące do wystąpienia niekorzystnych następstw klinicznych (np. upadki, złamania, niepełnosprawność fizyczna, a nawet zgon), w którym najistotniejszy jest ubytek siły, a nie masy mięśni.

Wyraz „sarkopenia” powstał z połączenia dwóch słów, które w języku greckim oznaczają kolejno: sarx – ciało i penia – utrata, niedostatek.

Sarkopenia – sklasyfikowana jako zespół geriatryczny i uznana za jednostkę chorobową – w październiku 2016 roku została uwzględniona w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10-MC; otrzymała kod: M62.84

Podział sarkopenii

Eksperci Europejskiej Grupy Roboczej ds. Sarkopenii u Osób Starszych zaproponowali podział sarkopenii z uwagi na występujące czynniki ryzyka oraz czas trwania choroby.

Podział sarkopenii ze względu na występujące czynniki ryzyka:

  • sarkopenia pierwotna (lub związana z wiekiem), w której nie występuje żadna konkretna przyczyna poza starzeniem się organizmu
  • sarkopenia wtórna, w której poza starzeniem występują inne oczywiste czynniki (np. choroba ogólnoustrojowa, spadek aktywności fizycznej, niedożywienie).

Podział sarkopenii ze względu na czas trwania choroby:

  • sarkopenia ostra – czas trwania krótszy niż 6 miesięcy
  • sarkopenia przewlekła – czas trwania 6 miesięcy i dłużej.

Postać ostra sarkopenii jest zwykle związana z ostrą chorobą lub urazem, natomiast postać przewlekła prawdopodobnie wiąże się z przewlekłymi i postępującymi chorobami.

U kogo można podejrzewać sarkopenię?

Do grupy, w której należy podejrzewać sarkopenię, zalicza się osoby:

  • powyżej 80. roku życia
  • po upadkach (zwłaszcza z upadkami urazowymi w wywiadzie)
  • korzystające na co dzień ze sprzętu pomocniczego podczas chodzenia i wykonywania codziennych obowiązków
  • nieopuszczające swoich mieszkań/domów
  • unieruchomione lub prowadzące tzw. fotelowo-łóżkowy tryb życia.

Ponadto ryzyko sarkopenii zwiększają niektóre sytuacje kliniczne. Zalicza się do nich:

  • stan po leczeniu szpitalnym, zabiegu operacyjnym oraz leczenie rehabilitacyjne
  • ciężką zaawansowaną chorobę przewlekłą
  • ostrą chorobę somatyczną
  • ostry lub przewlekły stres psychiczny
  • postępujące ograniczenie aktywności fizycznej lub unieruchomienie
  • ograniczenie ilości i/lub pogorszenie jakości spożywanych produktów żywnościowych.

Przyczyny sarkopenii

Przyczyny sarkopenii mogą być związane z:

1. Brakiem aktywności fizycznej lub jej ograniczeniem
  • przedłużającym się lub trwałym unieruchomieniem
  • siedzącym trybem życia lub małą codzienną aktywnością fizyczną

2. Nieprawidłowym odżywianiem

  • zbyt mała wartość energetyczna diety w stosunku do zapotrzebowania
  • zbyt mała podaż białka w stosunku do zapotrzebowania
  • nieprawidłowo zbilansowana dieta pod względem jakościowym (nieodpowiednia jakość wybieranych produktów żywnościowych) i ilościowym (nieodpowiednia do wieku, płci, aktywności fizycznej i wykonywanej pracy wartość kaloryczna pożywienia oraz niewłaściwe ilości składników odżywczych dostarczanych w pożywieniu i ich nieodpowiednie proporcje)

3. Wielochorobowością (czyli równoczesnym występowaniem 2 lub więcej schorzeń)

  • jadłowstręt wieku podeszłego (anorexia of aging)
  • zaburzenia wchłaniania i choroby przewodu pokarmowego
  • kserostomia (zmniejszenie produkcji śliny), bolesność dziąseł podczas spożywania pokarmów, choroby przyzębia, braki w uzębieniu, brak protez zębowych
  • zaburzenia metaboliczne i endokrynologiczne
  • choroby układu kostno-stawowego i nerwowego
  • sarkopenia w przebiegu chorób przewlekłych (nowotworowych, układu sercowo-naczyniowego i oddechowego, wątroby i nerek)
  • sarkopenia jako efekt: lek–lek, lek–choroba.

Objawy sarkopenii

Wśród objawów sarkopenii wymienia się:

  • osłabienie mięśni
  • szybko pojawiające się zmęczenie
  • spadek kondycji fizycznej
  • zaburzenia równowagi
  • zaburzenia koordynacji ruchowej
  • spadek masy ciała (nie jest obserwowany w przypadku otyłości sarkopenicznej).

Powikłania sarkopenii

Wraz z postępem sarkopenii upośledzeniu ulega codzienne funkcjonowanie chorego. W konsekwencji może to prowadzić do konieczności zapewnienia mu stałej opieki (przez członka rodziny albo tzw. opieki instytucjonalnej: zakłady opiekuńczo-lecznicze, domy pomocy społecznej).

Wśród innych powikłań sarkopenii wymienia się

Diagnostyka sarkopenii

Zgodnie z rekomendacjami Europejskiej Grupy Roboczej ds. Sarkopenii u Osób Starszych w diagnostyce sarkopenii wykorzystuje się algorytm, tzw. ścieżkę F-A-C-S. Nazwa ta pochodzi od pierwszych liter słów Find-Assess-Confirm-Severity Pathway (w tłumaczeniu na język polski: znajdź przypadek kliniczny, oceń, potwierdź diagnozę i określ stopień ciężkości).

W celu wyłonienia osób, u których powinna być wykonana dalsza diagnostyka w kierunku sarkopenii, w badaniu przesiewowym (krok 1.) wykorzystuje się kwestionariusz SARC-F.

Kwestionariusz SARC-F składa się z 5 pytań:

  • Jak dużą trudność sprawia Pani/Panu podnoszenie i przenoszenie ciężaru około 5 kg?
  • Jak dużą trudność sprawia Pani/Panu przejście przez pokój?
  • Jak dużą trudność sprawia Pani/Panu przemieszczanie się z krzesła lub łóżka?
  • Jaką ma Pani/Pan trudność z wejściem po 10 schodach?
  • Ile razy zdarzyło się Pani/Panu upaść w ciągu ostatniego roku?

Na cztery pierwsze pytania można udzielić jednej z trzech odpowiedzi: nie sprawia mi to żadnych trudności/odczuwam pewne trudności/odczuwam duże trudności/nie jestem w stanie tego wykonać. Za powyższe odpowiedzi można uzyskać kolejno 0/1/2 punkty.

W przypadku piątego pytania również można udzielić jednej z trzech odpowiedzi: w ogóle nie upadłam (upadłem)/od 1–3 upadków/przynajmniej 4 upadki. W tym przypadku kolejno można uzyskać 0/1/2 punkty. Jeżeli w kwestionariuszu SARC-F pacjent otrzyma ?4 punkty (maksymalny wynik to 10 pkt.), to podejrzewa się u niego sarkopenię.

W kolejnym kroku (krok 2.) ocenia się siłę mięśniową kończyn górnych i dolnych. Do oceny siły mięśni kończyn górnych wykorzystuje się test oceniający siłę uścisku ręki za pomocą dynamometru ręcznego, a do oceny siły kończy dolnych – test wstawania z krzesła. Do interpretacji uzyskanych wyników wykorzystuje się konkretne punkty odcięcia.

W przypadku uzyskania wyniku świadczącego o małej sile mięśniowej należy potwierdzić sarkopenię, obrazując małą ilość i/lub jakość mięśni (krok 3.). Można w tym celu wykonać badanie rezonansem magnetycznym (MR) – stanowiące „złoty standard” – lub tomografię komputerową (TK). Można także wykorzystać metodę podwójnej wiązki promieniowania rentgenowskiego (DXA) lub bioimpedancji elektrycznej (BIA).

Ostatni etap algorytmu diagnostycznego (krok 4.) obejmuje ocenę ciężkości sarkopenii. W tym celu przeprowadza się ocenę sprawności fizycznej pacjenta. Można zastosować jeden z 4 testów sprawności ruchowej osób starszych:

  • test szybkości chodu
  • test SPPB (Short Physical Performance Battery – SPPB; w tłumaczeniu: bateria krótkich testów sprawności fizycznej)
  • test „wstań i idź”
  • test chodu na dystansie 400 metrów.

Leczenie sarkopenii

Farmakoterapia w sarkopenii

W piśmiennictwie można znaleźć informacje na temat prób wykorzystania testosteronu, kreatyny oraz ludzkiego hormonu wzrostu (hGH) w terapii sarkopenii. Żadna z tych substancji nie jest jednak obecnie zalecana, ponieważ ich skuteczność nie została potwierdzona w dobrze zaplanowanych badaniach prospektywnych, prowadzonych metodą podwójnie ślepej próby z grupą kontrolną i obejmujących populację z sarkopenią. Na przykład badania z użyciem testosteronu lub hGH dały wątpliwe wyniki lub zostały wcześniej przerwane z uwagi na występowanie działań niepożądanych.

Tak więc z uwagi na brak możliwości farmakologicznego leczenia sarkopenii największą rolę odgrywa edukacja pacjenta oraz niefarmakologiczne sposoby zapobiegania i leczenia choroby, takie jak prawidłowy sposób odżywiania i fizjoterapia.

Dieta w sarkopenii

Niewłaściwy sposób żywienia może prowadzić do rozwoju sarkopenii i nasilać utratę masy i siły mięśniowej. Dlatego istotne znaczenie w profilaktyce i leczeniu sarkopenii ma odpowiednio zbilansowana dieta. Z punktu widzenia zapobiegania chorobie dużą rolę odgrywa kontrola masy ciała oraz zapobieganie jej spadkowi.

W zasadach zdrowego żywienia powiązanych z Piramidą zdrowego żywienia i aktywności fizycznej Instytut Żywności i Żywienia proponuje, aby osoby starsze spożywały posiłki regularnie (5–6 posiłków dziennie w odstępach 2–3-godzinnych) oraz pamiętały o wypijaniu co najmniej 2 l płynów dziennie. Istotny element diety stanowi także jak najczęstsze spożywanie warzyw i owoców (ok. 500–700 g). Częściowo można tę grupę produktów zastąpić sokami w ilości około 200–400 ml. Wśród węglowodanów należy wybierać głównie pełnoziarniste produkty zbożowe, które korzystnie wpływają na profil lipidowy krwi (zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL) oraz regulują perystaltykę jelit. Istotnym elementem diety osób starszych są produkty bogate w białko. Zalicza się do nich mięso, drób, ryby, jaja oraz nasiona roślin strączkowych. W diecie należy ograniczyć mięso czerwone, przetworzone produkty mięsne oraz tłuszcz zwierzęcy.

Ważną grupą produktów żywnościowych są także produkty mleczne, zwłaszcza fermentowane, ale także sery twarogowe i w ograniczonych ilościach sery żółte. Osoby starsze powinny zrezygnować ze spożycia cukru i słodyczy, które można zastąpić owocami i orzechami. Potraw nie należy dosalać, a do ich przygotowywania warto użyć świeżych i suszonych ziół. Osoby starsze nie powinny spożywać alkoholu.

Jednym z ważnych składników pokarmowych jest witamina D. Do głównych jej pokarmowych źródeł należą produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak: tłuste ryby morskie (łosoś, sardynka, makrela), tran, jaja oraz wątróbka. Mniejsze jej ilości występują również w mięsie czerwonym i drobiowym, a także w podrobach i produktach mlecznych.

Ponieważ dieta pokrywa jedynie 20% dziennego zapotrzebowania na tę witaminę, w przypadku braku dodatkowego źródła witaminy D, jakim jest synteza skórna, zaleca się dodatkową suplementację.

Według aktualnych wytycznych u osób starszych (65.–75. roku życia) z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej zaleca się suplementację witaminy D w dawce 800–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży witaminy D w diecie, przez cały rok. Seniorzy otyli w tym przedziale wiekowym wymagają suplementacji w dawce 1600–4000 IU/dobę, w zależności od stopnia otyłości.

Z kolei u osób powyżej 75. roku życia z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej oraz potencjalnie obniżoną absorpcję z przewodu pokarmowego i zmieniony metabolizm witaminy D zaleca się jej suplementację w dawce 2000–4000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży witaminy D w diecie, przez cały rok. Podobnie u osób otyłych w tym przedziale wiekowym zaleca się podwojenie rekomendowanej dawki (4000–8000 IU/dobę, w zależności od stopnia otyłości).

Fizjoterapia w sarkopenii

W zapobieganiu zmniejszeniu masy i siły mięśniowej duże znaczenie ma zwiększenie poziomu aktywności fizycznej. Prowadzi to do przyrostu masy mięśniowej, przy równoczesnej redukcji tkanki tłuszczowej. To z kolei poprawia wytrzymałość organizmu oraz zwiększa wydolność układu sercowo-naczyniowego.

Uważa się, że w profilaktyce i terapii sarkopenii najlepsze efekty daje trening z oporem progresywnym (są to ćwiczenia z masą własnego ciała, z oporem zewnętrznym, który zapewniają taśmy i hantle). Alternatywę stanowi kombinacja treningu oporowego (siłowego), wytrzymałościowego (jazda na rowerze, pływanie, szybki marsz), ćwiczeń równoważnych i rozciągających.

W wyniku takiego treningu chory uzyskuje szereg korzyści; m.in. zwiększenie:

  • masy, siły i mocy mięśniowej
  • gęstości mineralnej kości oraz
  • elastyczności ścięgien.

Zaleca się, aby u osób starszych z sarkopenią trening fizyczny składał się z ćwiczeń wytrzymałościowych i oporowych. W miarę upływu czasu długość, częstotliwość i intensywność treningu wytrzymałościowego powinna się zwiększać (30–60 min aktywności o umiarkowanej intensywności przez 5 dni w tygodniu, do 20–30 min aktywności o wysokiej intensywności przez 3 dni w tygodniu).

Trening siłowy z kolei powinien się składać z 8–10 ćwiczeń uwzględniających duże grupy mięśniowe, wykonywanych 2 lub więcej razy w tygodniu ze zwiększającą się intensywnością (tak, by pacjent mógł wykonać 8–12 powtórzeń).

Piśmiennictwo

Cao L., Morley J.E.: Sarcopenia is recognized as an independent condition by an international classification of disease, tenth revision, clinical modification (ICD-10-CM) code. J. Am. Med. Dir. Assoc. 2016; 17 (8): 675–677.
Cruz-Jentoft A.J., Bahat G., Bauer J. i wsp.: Sarcopenia: revised European consensus on definition and diagnosis. Age Ageing. 2019; 48 (1): 16–31.
Gąsowski J., Piotrowicz K. (red.): Geriatria. Wybrane zagadnienia. Medycyna Praktyczna, Kraków 2020.
Konecka M., Kotkowiak L., Rotter I.: Sarkopenia – czynniki ryzyka, patogeneza, zasady rozpoznawania. Pediatr. Med. Rodz., 2020, 16(4), 349–354.
Krzemińska-Siemaszko R.: Sarkopenia 2018 – zaktualizowane kryteria diagnostyczne do diagnozowania niewydolności mięśni. Geriatria 2018; 12: 227–234.
Krzymińska-Siemaszko R., Wieczorowska-Tobis K.: Rola żywienia w rozwoju, prewencji i leczeniu sarkopenii. Geriatria 2013; 7: 157–164.
Mziray M., Żuralska R., Siepsiak M. i wsp.: Sarkopenia – marginalizowany problem wieku podeszłego. Piel Pol. 2017;3(65):506–513.

dr n. med. Dominika Wnęk
Dietetyk, wieloletni pracownik Zakładu Biochemii Klinicznej UJ CM oraz aktywny uczestnik trzech ramowych programów Unii Europejskiej: Lipgene, NuGO oraz Bioclaims. Wielokrotny wykładowca w ramach kursów doskonalących dla dietetyków realizowanych przez Polskie Towarzystwo Dietetyki.
Zainteresowania badawcze skupiają się głównie na zagadnieniach dotyczących otyłości i wpływu składników diety na ekspresję genów i procesy komórkowe (nutrigenomika). Swoje doświadczenie w leczeniu otyłości zdobywała, pracując w Poradni Leczenia Zaburzeń Lipidowych i Otyłości, działającej przy Zakładzie Biochemii Klinicznej UJ CM oraz jako uczestniczka licznych kursów i konferencji organizowanych w kraju i za granicą.
Obecnie związana jest z wydawnictwem Medycyna Praktyczna, gdzie pełni funkcję redaktora w serwisie „Dieta i ruch”.

04.11.2022
Zobacz także
  • Zasady żywienia osób starszych
  • Niedożywienie u osób starszych
  • Niedożywienie i ocena stanu odżywienia pacjenta
  • Dieta w okresie rekonwalescencji
Wybrane treści dla Ciebie
  • Niedożywienie u chorych na POChP
  • Polineuropatie
  • Zespół krótkiego jelita
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta