Godność pacjenta jako człowieka jako norma podstawowa etyki lekarskiej. Spojrzenie od strony muzułmańskiej

Pobierz artykuł w pdf

Jak cytować: Stefaniuk T.: Godność pacjenta jako człowieka jako norma podstawowa etyki lekarskiej: spojrzenie od strony muzułmańskiej. Med. Prakt., 2014; 9: e1–e2

Czyniąc przedmiotem refleksji koncepcję godności pacjenta jako człowieka głoszoną przez islam, należy rozpocząć od ustalenia, co oznacza określenie „według islamu”. Jest to kwestia istotna, ponieważ w ostatnich latach na Zachodzie, w tym również w Polsce, coraz więcej mówi i pisze się o islamie, najczęściej jednak w odniesieniu do wydarzeń z obszaru polityki, stosunków międzynarodowych, kwestii społecznych etc. – jednocześnie nie zawsze odróżniając tzw. świat islamu od islamu jako takiego. Dokonanie takiego rozróżnienia jest niezbędne, o ile pragniemy uniknąć pewnych niejasności czy też nieporozumień; czym innym bowiem jest islam jako taki, a więc religia opierająca się na Koranie¹ i przykładzie (tzw. sunnie²) proroka islamu, Muhammada – czym innym zaś obszar cywilizacji będący (obecnie lub w przeszłości) pod jej znaczącym wpływem, tj. właśnie wspomniany „świat islamu”. Podejmując zatem próbę krótkiego omówienia koncepcji godności człowieka jako pacjenta w ujęciu islamskim czynię przedmiotem refleksji nie tyle pewne społeczne i kulturowe status quo, kształtujące obraz życia (indywidualnego i społecznego) w różnych krajach muzułmańskich, względnie w świecie islamu, lecz właśnie religię islamu jako taką³ – zwracając jednocześnie uwagę na fakt, że pod względem faktycznego realizowania wskazań tejże religii na gruncie społecznym czy politycznym świat islamu nie stanowi bynajmniej monolitu.

W niniejszych rozważaniach pominięty zostaje również dorobek uczonych działających w kręgu kultury muzułmańskiej, m.in. filozofów i lekarzy, odnoszących się do kwestii związanych z etyczną stroną zawodu lekarza. Wynika z faktu, że owi uczeni bardzo często prezentowali poglądy synkretyczne, opierające się zarówno na islamie jako takim, jak i na źródłach obcych, m.in. na medycynie uprawianej w starożytności, zwłaszcza medycynie greckiej i rzymskiej. Są to niewątpliwie poglądy zasługujące na uwagę historyka nauki czy też historyka cywilizacji, tym niemniej nie w pełni zasługują one na miano islamskich – w precyzyjnym rozumieniu tego określenia. Jako przykład służy już pierwsza praca poświęcona etyce lekarskiej, z którą spotykamy się na gruncie muzułmańskim. Ową pracą jest „Adab at-tabib”⁴ („Moralność lekarza”), autorstwa żyjącego w IX w. Ishaqa Ibn 'Alego Ar-Ruhawiego⁵ – korzystającego z dorobku Galena i Hipokratesa.

Głoszony przez islam nakaz poszanowania godności pacjenta jako człowieka stanowi – podobnie jak wszystkie inne islamskie normy etyczne – konsekwencję wiary religijnej, a dokładniej to ujmując: głoszonej przez islamskie objawienie koncepcji człowieka. Absolutnym fundamentem owej koncepcji jest przekonanie, że człowiek to istota stworzona przez Boga – co z kolei oznacza, że ma on nad sobą swego Stwórcę i Pana. Określenie i wyjaśnienie, co jest moralnie słuszne, nie stanowi zatem – według islamu – zadania pozostawionego człowiekowi pojmowanemu jako w pełni autonomiczny podmiot poszukujący prawdy; tak, jak jest np. w filozofii, lecz nie w religii odwołującej się do koncepcji wiedzy objawionej. Przeciwnie, człowiek wierzący przyjmuje pochodzące od Boga objawienie, odnajdując w nim pewną wiedzę dotyczącą słusznego postępowania, natury człowieka, sensu życia etc.

Islam traktuje człowieka jako najdoskonalsze ze wszystkich Bożych stworzeń zamieszkujących Ziemię; Bóg stworzył dlań wszystko to, co jest na Ziemi.⁶ Wersety Koranu informują o tym, że powoławszy do istnienia pierwszego człowieka (Adama), Bóg nakazał swym aniołom oddać mu pokłon i okazać w ten sposób okazać szacunek doskonałemu Bożemu dziełu.⁷

Doskonałość człowieka jako stworzenia Bożego wynika ponadto z faktu, że człowiek stanowi jedność psychofizyczną – łączą się w nim bowiem porządek materialny (ciało) z porządkiem duchowym (arab. ruh, czyli nieśmiertelna cząstka, „Boże tchnienie” w człowieku). Stwórca obdarzył ponadto człowieka wolną wolą, aby ten mógł samodzielnie podejmować decyzje, określając poprzez działanie swój stosunek do dobra i zła.⁸ Zaopatrzył go także w intelekt (arab. 'aql) oraz w dobrą naturę (arab. fitra), czy też inaczej: w naturalną skłonność do czynienia dobra – ukazując jednocześnie, poprzez nauczanie wszystkich posłanych przez siebie proroków oraz wszystkie objawione przez siebie Księgi, słuszną, właściwą ścieżkę postępowania.

Godność człowieka podkreśla również fakt, że człowiekowi została powierzona przez Stwórcę rola namiestnika Bożego (arab. khalifa) na Ziemi. Zadanie realizowania misji Bożej na Ziemi oznacza – według islamu – zaludnianie ziemi i budowanie cywilizacji zgodnie z wolą Bożą. Jak czytamy w Koranie: „On [tj. Bóg – przyp. T.S.] jest Tym, który uczynił was namiestnikami na ziemi (…)”⁹. Z tego, czy człowiek był w życiu doczesnym rzeczywiście posłuszny swemu Stwórcy, i czy rzeczywiście swymi działaniami realizował wolę Bożą na Ziemi, każdy zostanie rozliczony po śmierci.

Reasumując należy podkreślić, że islamska antropologia religijna łączy godność pacjenta jako człowieka ze wspomnianym już rozpoznaniem w każdym człowieku stworzenia Bożego. Jednocześnie islam poucza, aby nie mylić godności z wyniosłością, ta ostatnia bowiem przysługuje wyłącznie samemu Bogu.¹⁰ Ten, kto poniża innego człowieka, dążąc do pogwałcenia jego godności i przysługujących mu, pochodzących od Stwórcy praw, w pewnym sensie przypisuje sobie (oczywiście nieprawomocnie) status Boga; pragnie on bowiem, aby ludzie ukorzyli się przed innymi ludźmi, nie zaś przed samym Stwórcą.¹¹ Poszanowanie godności każdego człowieka łączy się zatem w islamie zarówno z zakazem bycia pysznym, jak i zakazem poniżania – zarówno samego siebie, jak i innych.¹² Ponadto nikt nie może stracić swej godności, niezależnie od sytuacji, w jakiej się znalazł – w tym również ze względu na chorobę czy też bycie poddanym leczeniu. Jest tak, ponieważ tego rodzaju okoliczności nie negują natury człowieka jako doskonałego stworzenia Bożego oraz (przynajmniej potencjalnie) „namiestnika Bożego” na ziemi. Według islamu również będąc pacjentem każdy może nawracać się do Boga, poszukiwać pochodzącej od Niego prawdy, a także czcić swego Stwórcę.