Duchowość a wypalenie zawodowe lekarzy

09.05.2019
lek. Maciej Klimasiński1, lek. Monika Ziemkiewicz2, dr hab. n. o zdr. Ewa Baum3
1 Szpital Miejski im. F. Raszei w Poznaniu, 2 Wojewódzki Szpital Zespolony im. L. Rydygiera w Toruniu, 3 Zakład Filozofii Medycyny i Bioetyki, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

Jak cytować: Klimasiński M., Ziemkiewicz M., Baum E.: Duchowość a wypalenie zawodowe lekarzy. Med. Prakt., 2019; 5: 121–124

Czy lekarz ma być „tylko” specjalistą – fachowcem w swojej dziedzinie? Czy nie powinien być człowiekiem z poczuciem misji, pełnym zrozumienia i współczucia, który wie, jak choroba oddziałuje na pacjenta? Czy oprócz wiedzy medycznej ma się także cechować szczególną wrażliwością i posiadać podstawowe umiejętności psychoterapeutyczne (np. aktywne słuchanie, wsparcie)? Stając w obliczu cierpienia czy nieuchronnej śmierci – umieć otoczyć troską, towarzyszyć? W jaki sposób ma zachować równowagę między nadmiernym zaangażowaniem emocjonalnym a obojętnością wobec chorych?1-8

Historycznie, prestiż zawodu lekarza nie wynikał jedynie z posiadanej wiedzy, ale również z tego, że podejmowały go zwykle osoby cechujące się dyspozycyjnością, łagodnością, życzliwością, opanowaniem, roztropnością, szczerością, umiejętnością współodczuwania oraz dochowania tajemnicy. Medycy byli prawdziwymi „sprzymierzeńcami chorych”. Bycie oparciem dla osób w trudnej sytuacji życiowej niewątpliwie stanowiło źródło dumy i satysfakcji niespotykanej w żadnym innym zawodzie.9,10
Nastąpiła jednak pewna zmiana postrzegania roli lekarza. Bywa obdarzany podejrzliwością zamiast zaufania społecznego. Nagłaśniane w mediach coraz większe możliwości medycyny wzbudzają nadmierne oczekiwania pacjentów, a co za tym idzie – nietolerancję błędów i „porażek”.10-12 Skupienie się na instrumentarium diagnostyczno-terapeutycznym zaczęło być uważane przez lekarzy za właściwe wyjście naprzeciw oczekiwaniom pacjentów. Takie podejście – w mniemaniu niektórych – zwalnia z angażowania się w relacje z pacjentem. „Chroni” przed bólem i cierpieniem drugiego człowieka. Można powiedzieć, że wartości częściowo ustąpiły miejsca technologii. Lekarze stali się bardziej naukowcami, technikami, usługodawcami, przytłoczonymi nadmiarem odpowiedzialności i biurokracji. Pacjenci zaś – konsumentami, a medycyna – gałęzią gospodarki, w której liczy się opłacalność i efektywność.1,3,4

Potwierdzają to badania opinii społecznej przeprowadzone w 2018 roku. Większość Polaków docenia kompetencje zawodowe lekarzy, zarówno w zakresie diagnozowania, jak i terapii. Znacznie niższa jest natomiast ocena tzw. kompetencji miękkich – tylko 46% zgadza się z tezą, że lekarze umieją słuchać pacjentów. Ogólnie, tylko 30% Polaków jest zadowolonych z systemu opieki zdrowotnej.13 Mnogie przepisy, których lekarze muszą przestrzegać, obawy przed popełnieniem błędu i pociągnięciem do odpowiedzialności są kolejnymi czynnikami generującymi wśród personelu medycznego wysoki poziom stresu.14 Automatyczne mechanizmy obronne przed stresem w pracy klinicznej to: trywializowanie cierpienia, ukrywanie smutku lub gniewu, przenoszenie swoich uczuć na innych, dystansowanie się, odgradzanie. W konsekwencji utrata zdolności słyszenia i prawdziwego rozumienia pacjenta (empatii). Frustracja prowadzi do tego, że w razie niepowodzeń czy powikłań gotowi są winić za nie pacjentów.15 Nie poświęcając pacjentom odpowiedniej ilości czasu na rozmowę, skazują ich na samotność domysłów i podejrzeń, bycie zredukowanym do kolejnego przypadku chorobowego.3,4 Wszystkie wyżej wymienione czynniki, a także brak poczucia wdzięczności ze strony chorych, nasilają wypalenie zawodowe.16

Wypalenie zawodowe charakteryzuje się: wyczerpaniem emocjonalnym i obniżonym poczuciem osobistych dokonań, niezadowoleniem z pracy oraz depersonalizacją (cynizmem, obojętnością w stosunkach z innymi).12,15-19 Może prowadzić do zaburzeń psychicznych, takich jak uzależnienia, stany lękowe, depresja.19 W Stanach Zjednoczonych problem wypalenia dotyczy około połowy lekarzy i wykazuje tendencję wzrostową.20-22 Występuje częściej (u 75%) lekarzy u początku kariery (5 lat od rozpoczęcia pracy) niż u lekarzy pracujących dłużej.23,24 Badacze nazywają zjawisko wypalenia zawodowego kryzysem profesji lekarskiej mającym znamiona epidemii.25 Metaanaliza 47 badań (obejmujących łącznie ponad 42 000 lekarzy) przeprowadzona w 2018 roku przez Panagioti i wsp. wykazała, że wypalenie zawodowe lekarzy zwiększa ryzyko incydentów związanych z bezpieczeństwem pacjentów i pogarsza jakość opieki (nisko oceniany profesjonalizm i obniżona satysfakcja chorych).23 Dewa i wsp. wykazali, że wypalenie zawodowe wpływa negatywnie także na produktywność profesjonalistów medycznych (mierzoną m.in. liczbą dni zwolnienia z pracy z przyczyn zdrowotnych).26

Analizowano liczne czynniki, które mogą stanowić ochronę przed wypaleniem zawodowym: większa autonomia lekarzy, optymalizacja obciążenia pracą i odpowiedzialnością, odpowiednie rozwiązania organizacyjne, postawa pracy zespołowej, kultura jakości i bezpieczeństwa.25,27 Jednak na pierwszy plan wysuwa się sens powołania lekarskiego. Yoon i wsp. przeprowadzili badanie ankietowe, w którym 42% spośród 2000 lekarzy POZ i psychiatrów określiło swój zawód jako powołanie i w tej grupie rzadziej występowało wypalenie zawodowe.28 Nawiązywanie głębokich relacji z pacjentami i okazywanie im empatii, wspieranie w cierpieniu, przynosi największą satysfakcję.23,25,29 Zatem najgłębszych źródeł wypalenia należy szukać w sferze duchowej, ponieważ są nimi brak poczucia sensu wykonywanej pracy oraz przeświadczenie o tym, że pomimo pogłębionej wiedzy i wzmożonych wysiłków „technicznych” nie stanowi się już oparcia dla chorego.12,18 Według Polskiego Towarzystwa Opieki Duchowej w Medycynie pojęcie duchowości obejmuje poszukiwania egzystencjalne odnoszące się do sensu życia, własnej godności i tego, kim się jest jako osoba.30 Profesjonalista medyczny, zmuszony do bezbłędnego wykonywania procedur w krótkim czasie, „gubi swą duszę”. Aby odnaleźć ją na nowo, lekarz musi odpowiedzieć sobie na pytania natury egzystencjalnej.12 Opracowano specjalne narzędzia, które pomagają przeanalizować własną „historię duchową”, na przykład kwestionariusz FICA do samooceny lekarzy.31

Duchowość obejmuje stosunek człowieka do transcendencji, czyli życia poza światem doświadczanym zmysłami. Niektóre z przekonań duchowych (wiara w kochającego Boga i nieśmiertelną duszę, nadzieja na życie wieczne w raju) stanowią źródło nadziei, poczucia celu i spokoju wewnętrznego. Budują odporność na frustrujące warunki pracy, są „zasobami wewnętrznymi”, z których można czerpać w trudnych chwilach.18,32 Chiddarwar i Singh badali pod tym względem 100 studentów medycyny i stwierdzili korelację duchowości z niższym poziomem wypalenia; duchowość była wskazywana jako narzędzie radzenia sobie ze stresem.33 Doolittle i wsp. ankietowali lekarzy rezydentów34 oraz lekarzy stażystów35. Stwierdzili, że ci, którzy angażują się w aktywne życie duchowe, są mniej podatni na wypalenie, mają większe poczucie osobistego spełnienia. W Polsce również prowadzono badania, które wykazały, że duchowość chroni przed wypaleniem zawodowym m.in. poprzez zwiększanie satysfakcji z pracy.18
Zidentyfikowano różne duchowe strategie radzenia sobie ze stresem. Jedną z nich jest tzw. uważność (ang. mindfulness). Polega ona na bardziej świadomym przeżywaniu codziennych czynności. Na życiu obecną chwilą, zamiast rozmyślania o przeszłości lub przyszłości. Na pozbawionym osądu uznawaniu własnych odczuć cielesnych, myśli i uczuć. Rozwój tej techniki polega na codziennych sesjach wyciszenia, skupienia na oddechu, otaczających dźwiękach, przeżyciach wewnętrznych. Takie „prowadzone medytacje” można znaleźć w popularnych sklepach z aplikacjami mobilnymi. Istnieją dowody na to, że krótkie ćwiczenia uważności mogą skutecznie redukować stres, poprawiać samopoczucie lekarzy i zmniejszać wypalenie zawodowe.36 Pokrewnym sposobem jest poświęcanie krótkiej chwili przed każdym kolejnym pacjentem, aby wyciszyć się i przygotować na to, co ma się wydarzyć. Innym jest poświęcenie czasu każdego wieczora na wspomnienie wszystkich wydarzeń, które tego dnia były istotne – np. poprzez prowadzenie dziennika duchowego. W ten sposób dostrzeże się ich znaczenie i wartość w kontekście całego życia.12

Wsparcie duchowe można odnaleźć również poprzez pogłębione relacje z innymi ludźmi. Mogą to być popołudniowe spotkania lekarzy i innych pracowników medycznych przy kawie, rozmowy z ekspertami w dziedzinie duchowości (np. kapelanami szpitalnymi) lub wspominanie zmarłych z ich rodzinami, dzielenie się uczuciami, nadziejami, trudnościami.12 West i wsp. opublikowali wyniki badania z randomizacją przeprowadzonego wśród lekarzy pracujących w Mayo Clinic (USA). Interwencja polegała na przeprowadzeniu19 spotkań grupowych, mających na celu pogłębienie refleksji, rozwijanie uważności i dzielenie się doświadczeniami. Wykazano istotną poprawę w zakresie zaangażowania w pracę, poczucia sensu wykonywanej pracy oraz zmniejszenie depersonalizacji i wypalenia zawodowego, w porównaniu z grupą kontrolną. Korzystny efekt utrzymał się przez rok od interwencji.37

Większość światowych religii odnosi się do sensu życia i cierpienia oraz dodawania otuchy cierpiącemu człowiekowi. Pomagają one odpowiedzieć na najtrudniejsze pytania.12 Profesjonalista medyczny, jeżeli chce, może pogłębić swoją duchowość poprzez praktyki religijne. Kash i wsp. pytali pracowników medycznych o radzenie sobie ze stresem, religijność i wypalenie zawodowe. Im silniejsze było postrzeganie siebie jako osobę religijną, tym niższy był poziom wypalenia zawodowego.15 Korzystanie z tekstów religijnych pozwala inaczej spojrzeć na codzienne sytuacje kliniczne. Według Pisma Świętego, Jezus Chrystus powiedział, że opieka nad chorymi jest przejawem miłości skierowanej do samego Boga: „byłem chory, a odwiedziliście Mnie”.38 Dla osób głęboko wierzących niewyczerpanym źródłem nadziei i sensu jest relacja z Bogiem. Regularna osobista modlitwa pozwala człowiekowi intensywnie pracować.
Zaangażowanie w życie duchowe umożliwia odnalezienie głębszego sensu swojej pracy, docenienie jej znaczenia i odnowienia pierwotnego etosu zawodu lekarza. Umacnia system wartości zgodny z własnym sumieniem i krytycyzm wobec narzucanych gotowych rozwiązań przez „system”, media czy popularne opinie. Jeśli lekarz nie będzie przyjmował postawy nieomylnego technika, a raczej stanie się „przewodnikiem w chorobie”, to jego spotkanie z pacjentem będzie się charakteryzować wzajemnością oddziaływania, dzięki której i lekarz, i pacjent będą mogli lepiej poznać swoją duchową głębię. Relacja z pacjentem sama w sobie jest terapią – również dla lekarza.1,8

Piśmiennictwo:

1. Sajja A., Puchalski C.M.: Healing in modern medicine. Ann. Palliat. Med., 2017; 6: 206–210
2. Pagola J.A.: W stronę medycyny holistycznej. W: Muszala A i wsp., red.: Dolentium Hominum – duchowni i świeccy wobec ludzkiego cierpienia. Kraków, Prowincja Polska Zakonu Szpitalnego św. Jana Bożego, 2011
3. Hołub G.: Etyczna problematyka chorób przewlekłych. W: Muszala A i wsp., red.: Dolentium Hominum – duchowni i świeccy wobec ludzkiego cierpienia. Kraków, Prowincja Polska Zakonu Szpitalnego św. Jana Bożego, 2011
4. Szulc R.: Komunikacja lekarz – pacjent. Spojrzenie nauczyciela – klinicysty i pacjenta. Anest. Ratow., 2010; 4: 99–110
5. Szczeklik A.: Katharsis. Kraków, Znak, 2008: 98
6. Szczeklik A. Kore. Kraków, Znak, 2007: 271
7. Klimasiński M.W., Płocka M., Neumann-Klimasińska N., Pawlikowski J.: Czy lekarze powinni udzielać wsparcia duchowego swoim pacjentom – przegląd badań. Med. Prakt., 2017; 3: 128–133
8. Nowa Karta Pracowników Służby Zdrowia. Katowice, Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, 2017, punkt 4 
9. Ruszkiewicz M., Eldridge E.: Rola duchowości i poczucia koherencji jako czynników chroniących przed wypaleniem zawodowym wśród wolontariuszy opieki paliatywnej. Psychoonkologia, 2015, 2: 64–73
10. Haas J.S.: Physician discontent a barometer of change and need for intervention. J. Gen. Intern. Med., 2001; 16: 496–497
11. Turkiewicz J., Sitek A.: Lekarze w badaniach opinii społecznej 2016, http://gazetalekarska. pl/?p=32 238 (dostęp: 28.02.2019)
12. Sulmasy D.P.: The healthcare professional as person: the spirituality of providing care at the end of life. W: Puchalski C.M., red.: A time for listening and caring. Oxford University Press, 2006
13. Kilijanek-Cieślik A.: Lekarze w 2018 roku. Gaz. Lek., 02.2019, https://gazetalekarska. pl/?p=46 715 (dostęp 28.02.2019)
14. Linzer M.: Clinician burnout and the quality of care. JAMA Intern. Med., 2018; 178: 1331–1332
15. Kash K.M., Holland J.C., Breitbart W. i wsp.: Stress and burnout in oncology. Oncology (Williston Park), 2000; 14: 1621–1633; discussion 1633–1634, 1636–1637
16. Johnston-Taylor E.: Co powiedzieć? Jak rozmawiać z chorymi o duchowości. Kraków, Wydawnictwo WAM, 2008: 28–29
17. Murray A., Montgomery J.E., Chang H. i wsp.: Doctor discontent. A comparison of physician satisfaction in different delivery system settings. J. Gen. Intern. Med., 2001; 16: 452–459
18. Charzyńska E.,Gardzioła A.: Duchowość w pracy jako czynnik chroniący przed wypaleniem zawodowym – mediacyjna rola satysfakcji z pracy. Humanizacja Pracy, 2015; 2: 67–82
19. Maslach C., Schaufeli W.B., Leiter M.P.: Job burnout. Ann. Rev. Psychol., 2001; 52: 397–422
20. Shanafelt T.D., Boone S., Tan L. i wsp.: Burnout and satisfaction with work-life balance among US physicians relative to the general US population. Arch. Intern. Med., 2012; 172: 1377–1385
21. Shanafelt T.D., Hasan O., Dyrbye L.N. i wsp.: Changes in burnout and satisfaction with work-life balance in physicians and the general US working population between 2011 and 2014. Mayo Clin. Proc., 2015; 90: 1600–1613
22. Dyrbye L.N., Burke S.E., Hardeman R.R. i wsp.: Association of clinical specialty with symptoms of burnout and career choice regret among US resident physicians. JAMA, 2018; 320: 1114–1130
23. Panagioti M., Geraghty K., Johnson J. i wsp.: Association between physician burnout and patient safety, professionalism, and patient satisfaction: a systematic review and meta-analysis. JAMA Intern. Med., 2018; 178: 1317–1330
24. Fahrenkopf A.M., Sectish T.C., Barger L.K. i wsp.: Rates of medication errors among depressed and burnt out residents: prospective cohort study. BMJ, 2008; 336: 488–491
25. Rothenberger D.A.: Physician burnout and well-being: a systematic review and framework for action. Dis. Colon. Rectum, 2017; 60: 567–576
26. Dewa C.S., Loong D., Bonato S. i wsp.: How does burnout affect physician productivity? A systematic literature review. BMC Health Services Res., 2014, 14: 325
27. Lee R.T., Seo B., Hladkyj S. i wsp.: Correlates of physician burnout across regions and specialties: a meta-analysis. Hum. Res. Health, 2013; 11: 48
28. Yoon J.D., Daley B.M., Curlin F.A.: The association between a sense of calling and physician well-being: a national study of primary care physicians and psychiatrists. Acad. Psychiatry, 2017; 41: 167
29. Puchalski C., Guenther M.: Restoration and re-creation: spirituality in the lives of healthcare professionals. Curr. Opin. Support Palliat. Care, 2012; 6: 254–258
30. http://ptodm.org.pl/ptodm/171 384,co-to-jest-duchowosc (dostęp 28.02.2019)
31. https://smhs.gwu.edu/gwish/clinical/fica/self-assessment (dostęp 28.02.2019)
32. Vicini A., Shaughnessy A.F., Duggan A.: On the inner life of physicians: analysis of family medicine residents’ written reflections. J. Relig. Health, 2017; 56: 1191–1200
33. Chiddarwar S.S., Singh D.A.: The role of spirituality as a way of coping from burnout in medical students of the tertiary care institute in India. J. Evid. Based Med. Health Care, 2016; 3: 836–840
34. Doolittle B.R., Windish D.M., Seelig C.B.: Burnout, coping, and spirituality among internal medicine resident physicians. J. Grad. Med. Educ., 2013; 5: 257–261
35. Doolittle B.R., Windish D.M.: Correlation of burnout syndrome with specific coping strategies, behaviors, and spiritual attitudes among interns at Yale University, New Haven, USA. J. Educ. Eval. Health Prof., 2015; 12: 41
36. Karr S.: Avoiding physician burnout through physical, emotional, and spiritual energy. Curr. Opin. Cardiol., 2019; 34: 94–97
37. West C.P., Dyrbye L.N., Rabatin J.T. i wsp.: Intervention to promote physician well-being, job satisfaction, and professionalism: a randomized clinical trial. JAMA Intern. Med., 2014; 174: 527–533
38. Ewangelia według św. Mateusza, 5, 1–12

Zobacz także