Nowe zasady etycznej oceny badań klinicznych produktów leczniczych

Jak cytować: Czarkowski M.: Nowe zasady etycznej oceny badań klinicznych produktów leczniczych. Med. Prakt., 2023; 9 (supl.): e16–e24

Skróty: ABM – Agencja Badań Medycznych, NKB – Naczelna Komisja Bioetyczna do spraw Badań Klinicznych, RPER – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady, URPL – Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych

W Polsce opiniowaniem projektów eksperymentów medycznych, którymi są m.in. badania kliniczne produktów leczniczych, zajmują się komisje bioetyczne tworzone przy okręgowych izbach lekarskich, instytutach naukowobadawczych oraz wyższych uczelniach z wydziałem medycznym lub wydziałem nauk o zdrowiu.¹

Naczelna Komisja Bioetyczna

Istniejącą od ponad 20 lat sieć komisji bioetycznych uzupełniono w bieżącym roku o Naczelną Komisję Bioetyczną do spraw Badań Klinicznych (NKB) przy Agencji Badań Medycznych (ABM).² NKB odgrywa zasadniczą rolę w etycznym opiniowaniu badań klinicznych produktów leczniczych w Polsce, ponieważ powinny do niej obecnie trafiać wszystkie wnioski o zaopiniowanie etyczne nowych projektów badań klinicznych produktów leczniczych, jakie planuje się realizować na terenie kraju.
W skład NKB wchodzi 30 członków reprezentujących 4 różne dziedziny: 15 przedstawicieli z zakresu nauk medycznych, nauk o zdrowiu i nauk farmaceutycznych, 6 przedstawicieli mających do świadczenie z zakresu bioetyki i wykształcenie z zakresu filozofii lub teologii, 6 przedstawicieli nauk prawnych posiadających doświadczenie z zakresu prawa medycznego i prawa farmaceutycznego oraz 3 przedstawicieli organizacji pacjentów.³ Członkowie NKB muszą spełniać wysokie wymagania dotyczące niekaralności oraz gwarantujące dokonanie prawidłowej oceny etycznej badania klinicznego, szczegółowo określone w polskiej ustawie.⁴

Rola dotychczas istniejących komisji bioetycznych

Komisje bioetyczne z dotychczas istniejącej sieci mogą uczestniczyć w ocenie etycznej badań klinicznych produktów leczniczych. Przepisy nie wykluczają żadnej z nich. Aby jednak móc się włączyć w nowy system oceny etycznej, komisje muszą się dostosować do dodatkowych wymogów. Po pierwsze, wszystkie komisje bioetyczne utworzone zgodnie z przepisami rozporządzenia z 1999 roku⁵ powinny zostać powołane na nowo (wyznaczony termin upłynął 3 maja br. 6 ) i zgodnie z przepisami nowego rozporządzenia.⁷
Po drugie, komisje bioetyczne powinny przygotować regulamin określający w szczególności:
1) zakres i sposób obsługi biurowej komisji bioetycznej
2) sposób współpracy z przedstawicielami pacjentów lub organizacji pacjentów
3) sposób doszkalania członków komisji
4) obieg dokumentacji dotyczącej badania klinicznego w trakcie sporządzania oceny etycznej badania
5) sposób komunikacji członków komisji w trakcie sporządzania oceny etycznej badania
6) sposób współpracy z NKB. ⁸
Po trzecie, osoby wchodzące w skład komisji bioetycznej powinny spełniać odpowiednio wysokie kryteria oraz być świadome nowych obowiązków. Pod określeniem „wysokie kryteria” należy rozumieć wysoki autorytet moralny, wysokie kwalifikacje specjalistyczne, znaczące doświadczenie w sprawach z zakresu eksperymentów medycznych oraz niekaralność (członkiem nie może zostać osoba skazana prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe ani prawomocnie skazana na karę pozbawienia prawa wykonywania zawodu albo karę zawieszenia prawa wykonywania zawodu).⁹
Po czwarte, każda komisja musi zostać wpisana na listę komisji bioetycznych uprawnionych do opiniowania badań klinicznych.¹⁰ Wpisu dokonuje przewodniczący NKB, pod warunkiem że NKB pozytywnie oceni wniosek komisji bioetycznej wraz z regulaminem i innymi niezbędnymi dokumentami.¹¹ Żadna z komisji bioetycznych nie może zostać a priori pozbawiona prawa do wpisania na listę, a odmowa wpisania komisji nie powinna się zdarzyć, jeśli spełni ona wszystkie warunki zawarte w przepisach. Każda odmowa wymaga wskazania warunków, jakie nie zostały spełnione.¹² Jednocześnie warto przypomnieć, że unijne przepisy nakładają obowiązek składania co rocznych oświadczeń w sprawie swoich interesów finansowych na wszystkich członków komisji (i ekspertów zewnętrznych), którzy będą uczestniczyli w ocenie etycznej choć jednego badania klinicznego produktu leczniczego.¹³ Nie określono ram czasowych, w których komisja powinna złożyć wniosek, co oznacza, że włączanie się niektórych komisji do opiniowania może następować z opóźnieniem, ponieważ przed podjęciem decyzji członkowie mogą chcieć zdobyć więcej informacji o praktyce działania komisji w nowych realiach.
Komisja bioetyczna może także zostać skreślona z listy, jeśli w wyniku kontrolnej oceny NKB któreś z wymaganych kryteriów przestanie być spełniane albo jeśli komisja nie będzie terminowo sporządzać oczekiwanych od niej ocen etycznych.¹⁴ Ocenę kontrolną trzeba powtarzać nie rzadziej niż raz na 4 lata.¹⁵ W początkowym okresie obowiązywania nowego sposobu oceny badań klinicznych produktów leczniczych główny ciężar opiniowania spadnie za pewne na NKB. Inne komisje bioetyczne dołączą później, wówczas gdy ich członkowie zdecydują się na podjęcie nowych obowiązków, a wniosek o wpisanie na listę zostanie rozpatrzony pozytywnie.
Dziś trudno przewidzieć, ile komisji bioetycznych opiniujących badania kliniczne produktów leczniczych zgodnie z wcześniejszymi regulacjami podejmie taką decyzję.

Pojedyncza decyzja w sprawie dopuszczalności realizacji badania klinicznego produktu leczniczego

Do 30 stycznia 2022 roku aby móc rozpocząć realizację badania klinicznego produktu leczniczego, należało uzyskać 2 decyzje: uchwałę komisji bioetycznej zawierającą pozytywną ocenę projektu badania klinicznego oraz pozwolenie na realizację badania klinicznego wydane przez prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (URPL).¹⁶ Obecnie zastąpiono je pojedynczym pozwoleniem na badanie kliniczne produktu leczniczego, które zawiera w sobie ocenę etyczną.¹⁷ Pozwolenie na badanie kliniczne wydaje prezes URPL pod warunkiem wcześniejszego otrzymania pozytywnej oceny etycznej projektu badania klinicznego sporządzonej przez NKB lub inną komisję bioetyczną wpisaną na listę.¹⁸ Nowe przepisy unijne zezwalają na rozpoczęcie badania klinicznego bez pozwolenia, jeśli minie termin wyznaczony na jego wydanie. Jednym z powodów takiego opóźnienia może być brak oceny etycznej.

Zespoły opiniujące – nowy podmiot oceniający badania kliniczne produktów leczniczych

Zespoły opiniujące to kolejne novum w opiniowaniu badań klinicznych produktów leczniczych. Liczą one od 5 do 7 członków i są wyznaczane ze składu NKB lub komisji bioetycznej wpisanej na listę przez przewodniczących komisji.¹⁹ Prawidłowo utworzony zespół opiniujący powinien mieć w swoim składzie 3 członków z następującymi kwalifikacjami: pierwszy z zakresu nauk medycznych, nauk o zdrowiu lub nauk farmaceutycznych, drugi z zakresu filozofii lub teologii oraz trzeci z zakresu nauk prawnych.²⁰ Pozostałych członków przewodniczący powołuje spośród innych członków komisji. Aby zapewnić ocenie etycznej odpowiednio wysoką jakość, wprowadzono dodatkowe wymogi. Po pierwsze, każdy zespół opiniujący musi zasięgnąć opinii osoby reprezentującej potencjalnych uczestników danego badania klinicznego lub przedstawicieli pacjentów albo organizacji pacjentów, a jeśli uczestnikami opiniowanego badania będą pełnoletni chorzy na chorobę przewlekłą niezdolni do samodzielnego wyrażenia zgody, opinii mogą udzielić także osoby reprezentujące interesy takich chorych.²¹ Przewodniczący NKB może do zespołu opiniującego skierować jednego z 3 członków będących przedstawicielami organizacji pacjentów. Takie rozwiązanie nie wydaje się możliwe w odniesieniu do pozostałych komisji bioetycznych, ponieważ obecne przepisy wykluczają powołanie na członka komisji osoby nieposiadającej wysokich kwalifikacji specjalistycznych oraz znaczącego doświadczenia w sprawach z zakresu eksperymentów medycznych.²² W opiniowaniu badań realizowanych w populacji pediatrycznej powinien uczestniczyć pediatra posiadający specjalizację z dziedziny medycyny, której dotyczy badanie. Jeśli taki specjalista jest członkiem komisji, przewodniczący komisji bioetycznej lub NKB może go powołać do składu zespołu opiniującego lub też może się zwrócić o opinię do posiadającego odpowiednie kwalifikacje zewnętrznego eksperta.²³ Z podobnych względów w opiniowaniu badań prowadzonych w populacji osób niezdolnych do samodzielnego wyrażenia zgody powinien uczestniczyć lekarz specjalista z dziedziny medycyny, której dotyczy badanie.²⁴ Każda osoba, która będzie uczestniczyła w ocenie etycznej badania klinicznego produktu leczniczego (członkowie zespołu opiniującego oraz zewnętrzni eksperci), musi spełniać surowe wymogi dotyczące niewystępowania konfliktu interesów. Przepisy krajowe wykluczają z opiniowania badań klinicznych osoby spełniające którekolwiek z 6 szczegółowo opisanych w prawie kryteriów – przy czym dotyczy to zarówno ich samych, jak i ich małżonków, rodzeństwa, krewnych i powinowatych do 2. stopnia w linii prostej, a także osób, z którymi pozostają we wspólnym pożyciu.²⁵ W praktyce realizacja przepisów o niewystępowaniu konfliktu interesów wymaga złożenia przewodniczącemu NKB lub innej komisji bioetycznej wpisanej na listę oświadczenia – członek zespołu opiniującego składa je przed powołaniem, a ekspert zewnętrzny przed sporządzeniem opinii dla zespołu opiniującego.²⁶

Nowy zakres i podział oceny etycznej

Dotychczas projekt badania klinicznego produktu leczniczego opiniowała cała komisja bioetyczna, przy czym jeśli złożonych projektów było więcej, mogła zaopiniować je wszystkie, zwykle podczas jednego posiedzenia, zwoływanego na ogół raz w miesiącu lub rzadziej.²⁷ Obecnie zajmuje się tym zespół opiniujący powołany do zaopiniowania konkretnego projektu i musi się zmieścić w krótszym czasie, mimo że opinia składa się z 2 części.²⁸ Każda z tych części wymaga osobnej oceny etycznej, a proces uzgadniania stanowisk dotyczy jedynie części I oceny badań realizowanych w więcej niż jednym państwie członkowskim.²⁹ W części I ocena etyczna dotyczy:
1) ustalenia, czy dane badanie spełnia kryteria badania klinicznego o niskim stopniu interwencji
2) przewidywanych korzyści leczniczych i korzyści dla zdrowia publicznego
3) ryzyka i obciążeń dla uczestników
4) kompletności i adekwatności broszury badacza.³⁰

W części II natomiast:
1) procedury i dokumentacji świadomej zgody
2) wynagradzania lub rekompensaty dla uczestników
3) sposobu naboru uczestników
4) kwalifikacji badaczy
5) jakości ośrodków badawczych
6) pobierania, przechowywania i przyszłego wykorzystania próbek biologicznych pobranych od uczestników.³¹
Najważniejszą zasadą etyczną, na której straży musi stać każdy zespół opiniujący, jest zasada prymatu istoty ludzkiej zapisana wprost w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (dalej: RPER) nr 536/2014.³² Wcześniej wymagany od komisji bioetycznej zakres oceny badania klinicznego produktu leczniczego określał art. 37r ustawy Prawo farmaceutyczne.³³ W porównaniu z wcześniejszymi wymogami obecne przepisy pomijają:
1) ocenę zasadności, wykonalności i planu badania klinicznego
2) poprawność protokołu badania klinicznego
3) sposób finansowania badania klinicznego, a w szczególności umów zawieranych między sponsorem a ośrodkiem badawczym oraz obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej badacza i sponsora.
Ponieważ zagadnienia poruszone w protokole badania, a także jego wykonalność i plan mogą w sposób istotny wpływać na aspekty oceny etycznej wymaganej albo w ramach oceny części I albo części II, zespół opiniujący prawdopodobnie będzie mógł interweniować, zwłaszcza w razie zagrożenia bezpieczeństwa, interesów lub praw uczestników badania. Przykładem zagadnienia etycznego, które rzutuje nie tylko na treść protokołu badania, ale także na wielkość ryzyka i obciążeń jego uczestników, jest dopuszczalność stosowania w grupie kontrolnej jedynie placebo zamiast dostępnego standardowego sposobu leczenia. Obecnie oceny ryzyka obciążającego uczestników badania wymaga się w części I oceny.³⁴ Nie pominięto również kwestii obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej badacza i sponsora, obecnie jego ocena należy do obowiązków ekspertów URPL i uwzględnia się ją w części II oceny. We wcześniejszych przepisach lista tematów, jakie powinny zostać ocenione przez komisję bioetyczną, nie była zamknięta, ponieważ zastosowano sformułowanie „w szczególności”.³⁵ Takie rozwiązanie było korzystniejsze dla ochrony praw i interesów uczestników badań klinicznych produktów leczniczych. Dzięki niemu możliwe było na przykład dokonywanie oceny etycznej sposobu i zasad pobierania, przechowywania i przyszłego wykorzystania próbek biologicznych pobranych od uczestników badań klinicznych jeszcze przed wprowadzeniem nowych przepisów.³⁶ Nowością jest także ograniczenie możliwości sprzeciwienia się przez Polskę pozytywnej ocenie części I wydanej przez inne państwo sprawozdawcę (w przypadku badań realizowanych w więcej niż jednym państwie członkowskim Unii Europejskiej [UE]). Dozwolony sprzeciw dotyczy jedynie 3 sytuacji, jeśli:
1) uczestnicy badania otrzymaliby leczenie gorsze niż standard obowiązujący w naszym kraju
2) zamierzano by stosować produkty z komórek ludzkich lub zwierzęcych, środki odurzające lub poronne, których zabrania nasze prawo
3) zagrożone byłoby bezpieczeństwo uczestników lub odporność i wiarygodność danych.³⁷
Nie powinno to jednak niepokoić członków komisji bioetycznych, ponieważ zagrożenie bezpieczeństwa uczestników badania jest pojęciem szerokim i może występować w wielu różnych okolicznościach.

Nowy sposób składania wniosku i dokumentacji projektu badania klinicznego

Od 31 stycznia br. każdy projekt badania klinicznego produktu leczniczego powinno się składać jedynie w wersji elektronicznej i poprzez specjalny portal UE.³⁸ Każdy kraj członkowski UE wyznacza tylko jeden krajowy punkt kontaktowy dla systemu informacji o badaniach klinicznych (Clinical Trials Information System – CTIS).³⁹ W Polsce taką funkcję pełni prezes URPL.⁴⁰ Nadaje on dostęp do portalu UE przewodniczącemu NKB, a ten innym komisjom bioetycznym wpisanym na listę.⁴¹ Łącza służą wymianie dokumentacji niezbędnej do dokonania oceny etycznej między URPL, NKB i wpisanymi na listę komisjami bioetycznymi.
Zgodnie z wcześniejszymi przepisami obowiązywała rejonizacja badaczy i ośrodków badawczych względem komisji bioetycznych. Badacze realizujący jednoośrodkowe badania kliniczne zwracali się do komisji, na których terenie byli zatrudnieni (np. pracownik uczelni lub instytutu naukowo badawczego do komisji przy tej uczelni lub instytucie, a zatrudnieni poza tymi instytucjami do komisji przy okręgowej izbie lekarskiej).⁴² Wieloośrodkowe badania kliniczne produktów leczniczych były natomiast opiniowane przez komisję bioetyczną, na której terenie znajdował się ośrodek badawczy lekarza wybranego na koordynatora badania przez jego sponsora.⁴³ Wszystkie pozostałe krajowe ośrodki badawcze i badacze, którzy zamierzali uczestniczyć w realizacji wieloośrodkowego badania klinicznego, mogli to zrobić pod warunkiem, że komisje bioetyczne, na których terenie te ośrodki badawcze się znajdowały, nie zgłosiły zastrzeżenia co do udziału badacza lub ośrodka w danym badaniu klinicznym.⁴⁴ Obecnie przewodniczący NKB powołuje zespół opiniujący z członków NKB lub wskazuje wpisaną na listę komisję bioetyczną, której zespół opiniujący oceni dane badanie kliniczne produktu leczniczego.⁴⁵
Kieruje się przy tym nie kryteriami terytorialnymi, ale doświadczeniem komisji bioetycznej w sporządzaniu oceny etycznej badań klinicznych w dziedzinie medycyny i populacji charaktery stycznych dla badania klinicznego, dla którego ma być sporządzona ocena.⁴⁶ Samo doświadczenie może się okazać niewystarczające, jeśli nie będzie poparte odpowiednio wysoką, kompleksową wiedzą specjalistyczną z różnych dziedzin i umiejętnością dobrania najlepszych ekspertów. Warto podkreślić potrzebę szczególnej ochrony dobrostanu, praw, interesów i bezpieczeństwa zdrowych ochotników uczestniczących w badaniach 1. fazy albo uczestników wywodzących się z populacji narażonych na pokrzywdzenie lub wykorzystanie (np. pediatrycznej), co w praktyce może być realizowane poprzez wskazywanie odpowiednio dobra nego i wyspecjalizowanego zespołu opiniującego.

Nowa procedura oceny etycznej

W porównaniu z wcześniejszą procedurą opiniowania badań klinicznych produktów leczniczych obecnie ocena etyczna może być dokonana osobno dla części I i osobno dla części II projektu badania klinicznego produktu leczniczego, tym bardziej że czas przeznaczony na wydanie ocen dla obu części nie zawsze jest jednakowy.⁴⁷ W związku z powyższym zespół opiniujący może podejmować uchwały zawierające osobno ocenę etyczną części I i części II lub ich łączną ocenę (przy zachowaniu obowiązującego podziału). W odniesieniu do komisji bioetycznych utworzonych przy uczelniach, instytutach naukowobadawczych lub izbach lekarskich, które jednocześnie będę opiniować badania kliniczne wyrobów medycznych oraz inne eksperymenty medyczne niebędące badaniami klinicznymi produktów leczniczych, powstaje wymóg stosowania 3 odmiennych sposobów opiniowa nia etycznego, ponieważ eksperymenty medyczne niebędące badaniami klinicznymi należy nadal opiniować według wcześniejszych zasad, a procedura opiniowania badań klinicznych wyrobów medycznych jest jeszcze inna.⁴⁸ Na przykład RPER nr 2017/745 w sprawie wyrobów medycznych nakazuje uwzględniać opinie laików, w szczególności pacjentów lub organizacji pacjentów, co nie jest konieczne w przypadku innych eksperymentów medycznych.⁴⁹ Posiedzenia zespołów opiniujących mogą się, podobnie jak obecnie posiedzenia komisji bioetycznych, odbywać stacjonarnie lub w trybie zdalnym z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej do porozumiewania się na odległość, pod warunkiem zachowania niezbędnych środków bezpieczeństwa ochrony danych osobowych.⁵⁰ Procedura oceny etycznej realizowana przez zespół opiniujący zapewne będzie przeprowadzana tak, jak się to odbywało wcześniej, czyli poprzez sporządzenie projektu opinii przez wyznaczonego eksperta lub ekspertów. Nowe rozporządzenie w sprawie komisji bioetycznych nie zawiera tak szczegółowego opisu procedowania jak poprzednie, z roku 1999, ale organ powołujący komisję bioetyczną może brakujące kwestie proceduralne zapisać w regulaminie komisji. Istotną nowością jest możliwość zapoznania się przed posiedzeniem z całą dokumentacją badania klinicznego przez każdego z członków zespołu opiniującego, ponieważ dokumentacja elektroniczna może być przekazywana w tym samym czasie dowolnej liczbie uprawnionych osób pod warunkiem zapewnienia prawidłowego i bezpiecznego obiegu dokumentów.
Wcześniej nie było to możliwe z uwagi na obszerność papierowej dokumentacji; zwykle liczyła kilkaset stron i dlatego w praktyce nie przygotowywano egzemplarzy (skanów lub kopii) dla wszystkich członków komisji. Obecność badacza, udzielanie przez niego wyjaśnień i odpowiadanie na pytania członków zespołu opiniującego podczas posiedzenia zespołu są wskazane i zgodne z wymogami odnoszącymi się do opiniowania etycznego projektów eksperymentów medycznych.⁵¹ Głosowanie nad treścią uchwały zawierającej ocenę etyczną badania klinicznego produktu leczniczego jest jawne, a do jej przyjęcia wymagana jest większość 3 głosów.⁵² A zatem sprzeciw 2 członków zespołu opiniującego (niezależnie od jego liczebności) oznacza negatywną opinię. Przegłosowany członek zespołu ma prawo do zgłoszenia zdania odrębnego, które się załącza do uchwały.⁵³ Ocena etyczna badania klinicznego może być pozytyw na, pozytywna, ale warunkowa lub negatywna, ponieważ prezes URPL może podjąć w sprawie badania klinicznego 3 rodzaje decyzji: pozwolenie na badanie kliniczne, pozwolenie pod pewnymi warunkami lub odmowa wydania pozwolenia.⁵⁴ Z przykrością należy stwierdzić, że eksperymenty medyczne niebędące badaniami klinicznymi nie mogą obecnie uzyskać oceny pozytywnej, ale warunkowej, co utrudnia badaczom uzyskanie finalnej zgody na realizację eksperymentu medycznego wymagającego poprawek. W badaniach klinicznych produktów leczniczych realizowanych w więcej niż jednym kraju członkowskim UE część I oceny wymaga koordynacji przez urzędy rejestracyjne zainteresowanych krajów.⁵⁵ Uzgadnianie treści i konsolidacja części oceny, która dotyczy aspektów etycznych, będzie wymagać porozumiewania się pracowników URPL z osobami, które dokonały tej oceny (przewodniczący zespołu opiniującego?, inni członkowie zespołu?), tym bardziej że do zadań zespołu opiniującego należy współpraca z NKB oraz komisją bioetyczną wpisaną na listę.⁵⁶ Pierwsze miesiące opiniowania powinny doprowadzić do wypracowania metod, które zapewnią sprawną współpracę pracowników URPL z osobami sporządzającymi ocenę etyczną badania, i do stworzenia wzorców koordynowania i konsolidacji oceny etycznej części I na poziomie krajowym. Nie ma bowiem możliwości uzgadniania i konsolidacji oceny dotyczącej części etycznej na poziomie międzynarodowym bez gruntownej wiedzy negocjatorów na temat wątpliwości etycznych, jakie wzbudza dane badanie na poziomie krajowym.
Oceny części II dokonuje indywidualnie każde zainteresowane państwo członkowskie w odniesieniu do swojego terytorium i ten etap zapewne będzie przypominać sposób opiniowania, jaki obowiązywał wcześniej w odniesieniu do opiniowania projektów badań klinicznych przez komisje bioetyczne obradujące w pełnych składach.

Odwołanie od negatywnej opinii zespołu opiniującego

We wcześniejszych przepisach przewidziano procedurę odwoławczą od uchwały komisji bioetycznej, która wydała negatywną opinię o projekcie badania klinicznego produktu leczniczego. Ponieważ obecnie ocena etyczna jest częścią składową decyzji prezesa URPL, od braku pozwolenia na realizację badania klinicznego przysługuje „odwołanie”.
Składa się je do prezesa URPL, a jeśli powodem braku pozwolenia jest negatywna opinia etyczna, zwraca się on do NKB o sporządzenie ponownej oceny etycznej badania klinicznego.⁵⁷ Ponownej oceny dokonuje inny zespół opiniujący niż ten, który przygotował pierwszą ocenę, a przewodniczący NKB wyznacza albo inną uprawnioną komisję bioetyczną, albo inny zespół opiniujący z NKB.⁵⁸

Inne zadania zespołów opiniujących

Poza projektem badania klinicznego produktu leczniczego zespoły opiniujące oceniają także istotne zmiany badania klinicznego.⁵⁹ Istotna zmiana to każda zmiana wprowadzona po uzyskaniu pozwolenia na realizację badania klinicznego w którymkolwiek jego aspekcie, która może mieć istotny wpływ na bezpieczeństwo lub na prawa uczestników badania, lub na wiarygodność i odporność danych uzyskanych w jego ramach.⁶⁰
Istotna zmiana może dotyczyć części I lub części II oceny etycznej. Zgłaszanie istotnych zmian odbywa się w ten sam sposób co składanie wniosku o wydanie pozwolenia na badanie kliniczne.⁶¹ Zespoły opiniujące dokonują oceny istotnych zmian w tym samym zakresie tematycznym co podczas oceny projektu badania klinicznego.⁶² Procedury i zasady opiniowania nie różnią się od tych, które obowiązują przy ocenie projektu badania klinicznego.⁶³
W przypadku opiniowania istotnych zmian obowiązuje zasada łączenia zadań poszczególnych zespołów opiniujących, która polega na tym, że ten sam zespół, który zaopiniował projekt badania, powinien dokonywać oceny etycznej wszystkich istotnych zmian.⁶⁴ Stosowanie tej zasady wynika z potrzeby opiniowania istotnych zmian przez osoby, które najlepiej znają całą dokumentację danego badania klinicznego. Jedynym wyjątkiem od zasady jest sytuacja, gdy wyznaczona komisja bioetyczna, z której pochodzi zespół opiniujący, zostanie skreślona z listy uprawnionych komisji bioetycznych. Wtedy jej obowiązki przejmuje inny zespół opiniujący wyznaczony ze składu NKB lub innej uprawnionej komisji bioetycznej.⁶⁵ Nowy zespół opiniujący otrzymuje od przewodniczącego komisji skreślonej z listy dokumenty i informacje niezbędne do realizacji zadań związanych z dalszym opiniowaniem etycznym danego badania klinicznego.⁶⁶

Terminowość oceny etycznej

Jednym z największych wyzwań, jakie nowe przepisy postawiły przed zespołami opiniującymi, jest terminowość pracy. W stosunku do wcześniejszych przepisów RPER nr 536/2014 skróciło czas na wydanie opinii etycznej o projekcie badania klinicznego produktu leczniczego z 60 do 45 dni.⁶⁷ W praktyce zespoły etyczne mają jeszcze mniej czasu na dokonanie oceny etycznej. Czas na dokonanie oceny części I badania klinicznego jest uzależniony przede wszystkim od tego, czy wniosek o wydanie pozwolenia na badanie kliniczne dotyczy tylko Polski – wtedy jest najdłuższy i wynosi 35 dni.⁶⁸ Jeśli natomiast badanie ma być realizowane w różnych krajach unijnych, to wówczas czas ten zależy od tego, czy Polska jest krajem sprawozdawcą czy też nie, i wynosi odpowiednio 21 lub 30 dni.⁶⁹ Termin wyznaczony na zaopiniowanie etyczne części II badania jest ujednolicony i wynosi 35 dni.₇₀ Dodanie nowego państwa członkowskiego do już realizowanego badania klinicznego produktu leczniczego wymaga uzyskania oceny etycznej części I i II w terminie nie dłuższym niż 40 dni.⁷¹
Czas na dokonanie oceny istotnej zmiany badania klinicznego w części I jest najkrótszy, jeśli Polska jest krajem sprawozdawcą badania realizowanego w wielu krajach członkowskich Unii Europejskiej, i wynosi wówczas 15 dni, jeśli zaś nie jest krajem sprawozdawcą, wydłuża się do 25 dni. Jeśli istotna zmiana dotyczy części I badania klinicznego realizowanego jedynie w Polsce, zespół opiniujący ma 30 dni na dokonanie jej oceny.⁷² Termin wyznaczony na zaopiniowanie etyczne istotnej zmiany w części II badania jest ujednolicony i wynosi 30 dni.⁷³

Finansowanie działalności NKB i komisji bioetycznych wpisanych na listę

Znowelizowane w ostatnim roku przepisy dotyczące komisji bioetycznych skomplikowały ich sytuację finansową. Po uchyleniu rozporządzenia z 1999 r. nie wiadomo, z jakich środków powinny się one utrzymywać. Wcześniej środki finansowe pochodziły z opłat wnoszonych przez podmioty zamierzające przeprowadzić eksperyment medyczny, w tym badanie kliniczne produktu leczniczego lub wyrobu medycznego.⁷⁴ Dziś żaden przepis prawa nie upoważnia komisji bioetycznych do takich działań. Jednocześnie ustawa o badaniach klinicznych produktów leczniczych szczegółowo wskazuje źródła pochodzenia oraz wysokość środków finansowych przeznaczonych na utrzymanie biura i pracowników oraz wynagrodzenia dla członków NKB oraz jej ekspertów zewnętrznych.⁷⁵ Komisje bioetyczne, które zostaną wpisane na listę podmiotów uprawnionych do opiniowania badań klinicznych produktów leczniczych, mogą liczyć na środki finansowe pochodzące z opłat wnoszonych za wydanie pozwolenia na realizację badań klinicznych produktów leczniczych lub pozwolenia na istotną zmianę badania klinicznego, które odprowadzane są na rachunek ABM. Te kwoty są jedynie częścią opłaty należnej za wydanie decyzji w sprawie badania klinicznego przez prezesa URPL. Z części opłaty przekazanej na rachunek ABM można opłacić jedynie pracę członków zespołów opiniujących oraz zewnętrznych ekspertów, którzy przygotowali opinię, a łączna kwota nie może być wyższa niż 60% kwoty przelanej na rachunek ABM za zaopiniowanie danego projektu lub istotnej zmiany badania klinicznego. Reszta kosztów działania komisji bioetycznych, w tym pensje pracowników i koszty utrzymania biura, muszą zostać pokryte z innych źródeł. W przypadku komisji bioetycznych działających przy wyższych uczelniach lub instytutach naukowo badawczych potrzeba istnienia i utrzymywania takich komisji wynika z obowiązku realizowania eksperymentów medycznych, a opiniowanie badań klinicznych produktów leczniczych stanowi niewielką część działalności tych komisji.⁷⁶ Okręgowe rady lekarskie mogą nie być natomiast skłonne do dotowania bogatych firm farmaceutycznych ze składek swoich członków.
Wiadomo, że koszty działalności komisji i biura będą niższe wówczas, gdy komisja nie będzie opiniować projektów badań klinicznych produktów leczniczych i skupi się jedynie na opiniowaniu nielicznych innych eksperymentów medycznych realizowanych przez członków samorządu lekarskiego.⁷⁷

Podsumowanie

W nowym systemie oceny etycznej badań klinicznych produktów leczniczych regulowanym przez RPER nr 536/2014 i uzupełnionym przez polskie przepisy prawa utworzono NKB uprawnioną do opiniowania jedynie tych badań. Dotychczas działające komisje bioetyczne mogą się do tego systemu włączyć po spełnieniu określonych warunków. Ocena etyczna badania stanowi obecnie część decyzji w sprawie badania klinicznego wydawanej przez prezesa URPL. Oceny etycznej badania klinicznego dokonują kilkuosobowe zespoły opiniujące powoływane spośród członków NKB lub innych pozytywnie ocenionych komisji bioetycznych. Opiniowanie etyczne zostało podzielone na części I i II, a jego zakres uległ zmianom. Wszystkie wnioski i całą dokumentację badania klinicznego trzeba przygotować w wersji elektronicznej i przesłać poprzez portal UE. Przewodniczący NKB będzie wskazywał komisję, która zaopiniuje dane badanie, a przepływ wszystkich dokumentów i informacji będzie się odbywał drogą elektroniczną z wykorzystaniem portalu unijnego.
Istotne zmiany w dokumentacji badania klinicznego dotyczące kwestii etycznych także będą opiniowane przez zespoły opiniujące. W nowym systemie decydującego znaczenia nabiera terminowość pracy zespołów opiniujących, które obecnie muszą wydać opinię w krótszym niż dawniej czasie i nie mogą się z nią spóźnić, ponieważ przekroczenie terminów oznacza wydanie pozwolenia na realizację badania klinicznego. Opłaty pobierane za wydanie decyzji nie pokryją wszystkich wydatków związanych z opiniowaniem badań klinicznych produktów leczniczych ponoszonych przez zespoły opiniujące spoza NKB.