Dieta ketogeniczna – zasady stosowania i efekty

Dieta ketogeniczna to dieta, w której znaczące ograniczenie węglowodanów prowadzi do ketozy żywieniowej, czyli stanu w którym ciała ketonowe stają się zastępczym źródłem energii. Z artykułu dowiesz się jakie są zasady diety ketogenicznej, jakie przynosi ona efekty oraz jakie produkty żywnościowe powinny się w niej znaleźć.

Co to jest dieta ketogeniczna (dieta ketogenna)?

To dieta o bardzo małej zawartości węglowodanów, bogatotłuszczowa, w której podaż białka jest dostosowana do zapotrzebowania organizmu. U stosujących tę dietę dochodzi do zwiększonej produkcji ciał ketonowych: acetooctanu, acetonu oraz β-hydroksymaślanu. W takim stanie, zwanym ketozą żywieniową, powstające ciała ketonowe stanowią dodatkowe, obok glukozy, źródło energii.

Dieta ketogeniczna pierwotnie była wykorzystywana w leczeniu padaczki u dzieci. Stosuje się ją także w leczeniu niektórych wrodzonych wad metabolicznych. Od pewnego czasu pojawiają się również badania, które wskazują na korzystne efekty jej działania m.in. w leczeniu otyłości i cukrzycy typu 2; wspomagająco może być stosowana w leczeniu niektórych nowotworów oraz w chorobach neurologicznych. Trzeba natomiast podkreślić, że nie zaobserwowano korzyści stosowania diet niskowęglowodanowych – w porównaniu z dietami ubogoenergetycznych – w efektywnej redukcji masy ciała. Jednocześnie wskazuje się, że stosowanie tych pierwszych może się wiązać z większym ryzykiem powikłań zdrowotnych.

W diecie ketogenicznej spożycie węglowodanów ze wszystkich posiłków w ciągu dnia nie powinno przekraczać 50 g. W niektórych przypadkach ilość węglowodanów ogranicza się nawet do 20 g dziennie.

Na czym polega dieta ketogeniczna? Zasady diety ketogenicznej

W dietach niskowęglowodanowych (ang. low carbohydrate diets – LCD) ogranicza się spożycie węglowodanów, które należy zastąpić białkiem i tłuszczami. Dotychczas nie wypracowano ogólnej klasyfikacji diet niskowęglowodanowych, jednak w zależności od udziału węglowodanów w wartości energetycznej diety można wyróżnić diety:

• bardzo niskowęglowodanowe (udział energii z węglowodanów w diecie <10%)
• niskowęglowodanowe (udział energii z węglowodanów w diecie <26%)
• o średniej zawartości węglowodanów (udział energii z węglowodanów w diecie 26–44%) oraz
• wysokowęglowodanowe (udział energii z węglowodanów w diecie >45%).

W diecie ketogenicznej należy dążyć do takiego zmniejszenia spożycia węglowodanów, które prowadzi do nasilonej produkcji ciała ketonowych. W tym celu ilość węglowodanów trzeba zredukować do 10% wartości energetycznej diety.

Efekty diety ketogenicznej

Dieta ketogeniczna w leczeniu padaczki lekoopornej u 50–60% chorych wpływa na zmniejszenie liczby napadów o >50%, a u 30% pacjentów o >90%. U 10–15% chorych dochodzi do całkowitego ustąpienia napadów padaczkowych. Diety ketogeniczne stosowane w leczeniu padaczki lekoopornej

Podkreślić należy, że diety ketogenicznej nie wolno wprowadzać we własnym zakresie – wymaga to kontroli neurologa i dietetyka. Ponadto przed zakwalifikowaniem chorego do takiej diety należy wykonać badania w celu wykluczenia przeciwwskazań do jej stosowania oraz oceny stanu wyjściowego pacjenta. Przed wprowadzeniem diety ketogennej zaleca się także kilkudniową hospitalizację w celu umożliwienia nadzoru nad chorym i ewentualnego reagowania w razie wystąpienia działań niepożądanych.

Skład diety ketogenicznej

Ten skład wylicza się precyzyjnie i indywidualnie dla każdego pacjenta. Należy uwzględnić wiek, aktualną i należną masę ciała, aktywność dziecka oraz rodzaj choroby.

Najistotniejsze jest ustalenie właściwej proporcji ketogenicznej 4:1, 3:1, 2:1. Oznacza to, że wagowy stosunek tłuszczów do łącznej ilości białek i węglowodanów wynosi kolejno 4, 3, 2 g tłuszczu na 1 g łącznej ilości białek i węglowodanów. Na początku najczęściej stosuje się proporcję 4:1, a u dzieci poniżej 3. roku życia – 3:1.
Zaleca się komponować posiłki zbilansowane pod względem zawartości kalorii, białek, tłuszczu i węglowodanów.

Jakie produkty spożywa się w diecie ketogenicznej?

Każdy posiłek powinien zawierać 4 podstawowe grupy produktów, stanowiących źródło białka (chude mięso, ryby, drób, ser, jaja), węglowodanów (owoce i warzywa nieskrobiowe), tłuszczów (oleje, oliwa z oliwek, masło, majonez, bekon, boczek) oraz 36% śmietanę jako źródło białka, węglowodanów i tłuszczu (opcjonalnie).

Poszczególne posiłki powinny się więc składać z:

• mięsa (ryby, drób), warzyw (owoców), tłuszczów (śmietany) lub
• sera, warzyw (owoców), tłuszczów (śmietany) lub
• jaj, warzyw (owoców), tłuszczów (śmietany).

Płyny w diecie podaje się bez ograniczeń, równomiernie w ciągu całego dnia.

Możliwe modyfikacje klasycznej diety ketogenicznej

Ponieważ klasyczna dieta ketogeniczna jest bardzo restrykcyjna i często trudna do zaakceptowania przez chorych i/lub rodziny, od pewnego czasu proponuje się kilka jej modyfikacji. Obecnie te zmodyfikowane formy cieszą się dużą popularnością wśród chorych na padaczkę lekooporną, ponieważ nie wymagają istotnych ograniczeń kalorycznych, zawierają mniej tłuszczów (choć nadal stanowią one około 60% energii), a więcej białka i węglowodanów. Taki skład zapewnia bardziej urozmaiconą dietę oraz wpływa na poprawę smaku posiłków. Na ogół te diety cechują się mniejszą liczbą skutków ubocznych i nie wymagają hospitalizacji w trakcie ich wprowadzania. Dietę zazwyczaj wprowadza się ambulatoryjnie, aczkolwiek konieczny jest nadzór dietetyka i neurologa. Z uwagi na zmniejszony udział kaloryczny węglowodanów we wszystkich wymienionych niżej dietach organizm zaczyna metabolizować tłuszcze, co w konsekwencji prowadzi do zwiększonej produkcji ciał ketonowych.

Dieta MCT (z ang. Medium Chain Triglycerides)

Jest to najstarsza modyfikacja diety ketogenicznej. Realizuje się ją z wykorzystaniem triglicerydów o średniej długości łańcucha (MCT), które uważa się za bardziej „ketogeniczne” niż triglicerydy długołańcuchowe. Umożliwia to zwiększenie ilości spożywanego białka i węglowodanów. Z drugiej strony u stosujących tę dietę częściej obserwuje się skutki uboczne ze strony układu pokarmowego. Nie jest zalecana u niemowląt, a jej skuteczność jest porównywalna z klasyczną dietą ketogenną.

Modyfikowana dieta Atkinsa (MAD)

Jest to najbardziej popularna odmiana diety ketogenicznej – ubogowęglowodanowa (10–20 g/dzień), bogatotłuszczowa i bogatobiałkowa. Opiera się na podobnych produktach żywnościowych, jak klasyczna dieta ketogenna, jest jednak mniej restrykcyjna.

Jej skuteczność jest zbliżona do klasycznej diety ketogennej. U około 45% leczonych następuje zmniejszenie częstotliwości napadów o 50–90%, a u około 28% o ponad 90%. Możliwe jest także przechodzenie z diety ketogennej na modyfikowaną dietę Atkinsa i odwrotnie.

Dieta o małym indeksie glikemicznym

Ta dieta opiera się na węglowodanach o niskim indeksie glikemicznym (IG <50). U połowy pacjentów przestrzegających zaleceń przez okres 3–12 miesięcy częstość napadów zmniejsza się o ponad 50%. W leczeniu padaczki lekoopornej stosuje się ją głównie w Stanach Zjednoczonych.

Możliwe skutki uboczne diety ketogenicznej

Realizacja diety ketogenicznej nie jest prosta i wymaga stałego nadzoru lekarskiego. Już niewielkie odchylenia w ilości spożywanych węglowodanów i białka mogą spowodować zahamowanie produkcji ciał ketonowych. Stosowanie takiej diety może się też wiązać z występowaniem pewnych skutków ubocznych. Zalicza się do nich:

• zaburzenia pracy przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, zaparcia) spowodowane nadmierną ilością tłuszczu w diecie
• zmniejszenie apetytu (szczególnie niewskazane u osób chorych na nowotwory oraz choroby neurodegeneracyjne)
• możliwy niekorzystny wpływ na stężenie cholesterolu frakcji LDL
• ryzyko wystąpienia niedoborów pokarmowych, a zwłaszcza witamin i składników mineralnych
• ewentualny niekorzystny wpływ na funkcjonowanie nerek wynikający ze zwiększonego spożycia białka w diecie (obawy dotyczą głównie osób z nieprawidłową funkcją nerek)
• niekorzystny wpływ na gęstość mineralną kości.