„Doktor Korczak pokazał wam drogę” – o trudnych wyborach lekarzy getta warszawskiego

Jak cytować: Ciesielska M.: „Doktor Korczak pokazał wam drogę” – o trudnych wyborach lekarzy getta warszawskiego. Med. Prakt., 2022; 9: 141–146
www.mp.pl/auschwitz

W chwili zamknięcia bram getta warszawskiego 16 listopada 1940 roku w jego obrębie znalazło się ponad 900 lekarzy Żydów. W wyniku wprowadzonych przez okupanta zarządzeń mogli oni praktykować tylko na terenie getta oraz leczyć jedynie żydowskich pacjentów. Aby móc pracować, lekarze Żydzi musieli się ponownie ubiegać o prawo do wykonywania zawodu w powstałej na terenie getta odrębnej izbie lekarskiej – tzw. Grupie Narodowościowej Lekarzy Żydów. Początkowo większość z nich pracowała w jednym z dwóch żydowskich szpitali lub w przychodniach prowadzonych przez gminę żydowską, tzw. Judenrat. W lutym 1941 roku Niemcy zarządzili przeniesienie znajdującego się poza granicami getta Szpitala Starozakonnych na Czystem w obręb nowo powstałej dzielnicy żydowskiej. Nie znaleziono jednak odpowiednio dużego budynku, który pomieściłby cały szpital, toteż poszczególne oddziały rozmieszczono w różnych miejscach. Oddziały ginekologii i okulistyki ulokowano w dawnej kamienicy Leonardiego przy ulicy Tłomackie 4, oddział chirurgiczny przeniesiono do położonego nieopodal budynku przy ulicy Leszno 1. Pozostałe oddziały znalazły miejsce w budynkach przy ulicy Stawki. Przeprowadzka pacjentów i części wyposażenia odbywała się zimą, w okresie największych mrozów. Zgodnie z rozporządzeniem władz okupacyjnych personel mógł zabrać jedynie niezbędne przedmioty, mimo że w nowo utworzonym szpitalu nie było żadnego wyposażenia. Dlatego też pielęgniarki ukrywały drogocenne narzędzia chirurgiczne w prowizorycznych poduszkach dla chorych. „Podczas kontroli dokonywanej w karetce przez niemieckiego żandarma zamierały ze strachu przytulając mocno głowy chorych do twardych poduszek wypchanych – zamiast pierzem – ligniną i instrumentami. Niemcom mówiły, że chorzy wysoko gorączkują, co ich z reguły skutecznie odstraszało”.¹ Dzięki ich staraniom nowo powstałe oddziały, zwłaszcza chirurgiczne, dysponowały jakimkolwiek sprzętem medycznym.

W związku z napływającymi transportami Żydów liczba ludności w getcie warszawskim stale wzrastała. Równocześnie w wyniku kolejnych zarządzeń władz okupacyjnych obszar dzielnicy zamkniętej sukcesywnie się zmniejszał. W styczniu 1941 roku na powierzchni 307 ha stłoczono około 400 000 osób. W szczególnie złej sytuacji znaleźli się ludzie umieszczeni w punktach dla przesiedleńców. Oprócz tyfusu plamistego i gruźlicy pojawiać się zaczęły pierwsze przypadki choroby głodowej. Wielu chorych trafiało także do izby przyjęć z powodu postrzałów doznanych podczas prób przekraczania muru getta. Niestety możliwości leczenia chorych przebywających w szpitalach oraz zgłaszających się do ambulatoriów pogarszały się z tygodnia na tydzień wobec wszechobecnego niedostatku leków, środków opatrunkowych, narzędzi medycznych oraz szalejących epidemii chorób zakaźnych. Lekarka dr Adina Blady-Szwajger (fot. 1) tak wspominała warunki, w jakich przyszło jej leczyć najmłodszych pacjentów:

Fot. 1. Adina Blady Szwajger, po wojnie Świdowska (1917-1993), pediatra. Pracowała w Szpitalu Bersonów i Baumanów. Zdjęcie pochodzi z archiwum GFH

(...) tam, w tych wielkich salach, na drewnianych pryczach, na papierowych materacach, bez pościeli, leżały dzieci przykryte takimi samymi papierowymi materacami. A w kątach sali stały wiadra blaszane, bo nie było ani basenów, ani nocników, a te dzieci miały durchfall – krwawą biegunkę głodową i nie mogły iść do ubikacji. Więc rano, jak się wchodziło, to te wiadra się przelewały i było pełno na podłodze, i był taki straszny zapach krwi i ropy, i kału. A na pryczach leżały szkielety albo ogromne, obrzęknięte bryły. I tylko oczy żyły. A kto nie widział takich oczu, takiej twarzy zagłodzonego dziecka z czarną jamą otwartych ust, ze zmarszczoną skórą, ten nie wie, jakie może być życie.²

Podobny zapis wspomnień odnajdziemy w książce Aliny Margolis-Edelman, uczącej się wówczas w szkole pielęgniarstwa:

(...) w salach, gdzie jeden przy drugim, bez żadnych odstępów, stały rzędy łóżek, w których na brudnych, poplamionych kałem materacach po trzech albo czterech leżeli chorzy, kościste szkielety z odleżynami na każdej sterczącej kości, która przebijała skórę. Leżeli w brudnobrązowej cieczy sączącej się z rozognionych odbytów i nikt nie szukał wyjaśnienia, skąd brała się biegunka, kto był chory na tyfus, a kto po prostu na głód. Wszyscy, tak czy inaczej, byli skazani.³

Momentem zwrotnym w historii warszawskiego getta stała się tzw. Wielka Akcja Likwidacyjna, która rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku. Przeprowadzaniem „przesiedlenia” kierował przybyły wraz ze swoim sztabem z Lublina Hermann Höfle. W połowie sierpnia 1942 roku zadecydował on o likwidacji żydowskich szpitali.⁴ Jeden ze studentów pracujących w oddziale chirurgicznym na Lesznie – Marek Balin – tak wspominał dzień likwidacji oddziału chirurgicznego:

Dyrekcji szpitala nakazano, by jak w innych instytucjach, szpital zredukował do minimum chorych – do 150 osób i wysłał większą część ludzi na Wschód „do pracy”. Oczywiście zdrowi, którzy dowiedzieli się o tej redukcji, natychmiast rozbiegli się lub pochowali. Ale co robić z chorymi? Jakże dyrekcja mogła dobrowolnie wydać ich na śmierć? Jak przeprowadzić selekcję i świadomie od razu skazać, a drugich ochronić na chwilę? Jakim kryterium należy się kierować? W szpitalu zapanowała przytłaczająca niemoc. Wszyscy zdawali sobie sprawę ze straszliwego tragizmu sytuacji. Żydzi sami muszą wydać swych braci na śmierć! Wydać ludzi niedołężnych, ułomnych lub takich, którym najmniejszy ruch sprawiał niesamowity ból. Nie tylko Żydzi – Żydów, ale lekarze – chorych, swoich podopiecznych – chorych, którym starali się przedłużyć życie, zmniejszyć męki, ocalić kończyny i przywrócić zmysły. Chorych – dla których nocami nie sypiali, by w blasku kopcących karbidówek dokonywać ciężkich, skomplikowanych, życiodajnych operacji. (...) Wieczorem tego pamiętnego dnia, miał zapaść dla większości chorych wyrok śmierci, wydany przez lekarzy. Zwykle wieczorem odbywał się obchód dyżurującego lekarza i kilku wolontariuszy. Tym razem byli to ordynatorzy: dr Rothaub, dr Borkowski i dr Szenicer z naszego oddziału, pod nieobecność ordynatora Amsterdamskiego, który został wzięty przez Niemców jako zakładnik. Komisja tych znakomitych lekarzy miała sądzić. Mieli przed sobą listę z nazwiskami. Obok nazwiska znaczek + oznaczać miał deportację, śmierć, a znak minus pozostanie w szpitalu. Przy każdym łóżku lekarze długo przystawali. Mówili cicho, jakimś nieludzkim, chrapliwym głosem. Dyskutowali po łacinie, by chory niczego się nie domyślił i nie pojął grozy tego niesamowitego konsylium. Ordynatorzy weszli na salę ortopedyczną. Wątłe ciała ze sztywnymi kończynami, zawieszonymi na blokach i szynach. Dr Szenicer coraz częściej korzystał ze swej chusteczki do nosa... Unikał nie tylko spojrzeń chorych, ale i kolegów się wstydził. Chodził po salach ze spuszczoną głową, a rąbek twarzy stale zasłaniała chustka. (...) Również i inni lekarze coraz częściej sięgali po swoje chusteczki.
W pewnym momencie szef naszego oddziału opuścił salę. Już go nigdy więcej nie widziałem. Komisja swojej pracy nie skończyła. Nazajutrz Niemcy sami dokonali selekcji i zapełnili pięć furgonów chorymi i wywieźli. Ci, którym udało się zostać, też niedługo zabawili w szpitalu na Lesznie, gdyż w dwa dni po tym, opróżniono szpital ostatecznie i pognano nas wszystkich na Umschlagplatz.⁵

Zarówno wcześniej, jak i już w czasie trwania Akcji Likwidacyjnej część lekarzy przedostała się poza mury getta, ukrywając się po tzw. stronie aryjskiej dzięki pomocy Polaków, zwykle swoich przedwojennych przyjaciół. Taką propozycję otrzymał także wielokrotnie dr Janusz Korczak prowadzący w Warszawie Dom Sierot dla dzieci żydowskich. Dr Henryk Makower, lekarz szpitala dziecięcego, napisał, że Korczak był idealistą, który całe swoje życie poświęcił służbie opuszczonym dzieciom, który spał razem z nimi i jadł z nimi, i w tej tragicznej godzinie nie zgodził się ich opuścić. Był najszlachetniejszym z lekarzy, jakich znał.⁶ Na taki krok zdecydowali się także inni lekarze i pielęgniarki. Była wśród nich dr Zofia Zamenhof (fot. 2), internistka ze Szpitala Żydowskiego na Czystem, córka znanego okulisty i twórcy języka esperanto Ludwika Łazarza Zamenhofa. Jej ojciec był także twórcą hilelizmu, idei odwołującej się do żyjącego w I wieku p.n.e. żydowskiego filozofa Hillela, który uważał, że największą wartością jest miłość człowieka do człowieka, a nie miłość do Boga.

Fot. 2. Zofia Zamenhof (1889–1942), lekarka chorób wewnętrznych Szpitala Starozakonnych w Warszawie. Zdjęcie pochodzi z GBL

Celem hilelizmu było zjednoczenie ludzkości w jedną wspólną rodzinę, nowy naród „neutralnie ludzki”, którego członków dzieliłyby granice geograficzne i polityczne, ale nie językowe i religijne.⁷ Zamenhof uczył swoją córkę, żeby zawsze gdy mówiła, że jest Polką, dodawała, że także hilelistką. Podobnie miała uzupełniać deklarację, że jest Żydówką.

W październiku 1939 roku Zofia została aresztowana na terenie Szpitala Żydowskiego i uwięziona razem bratem dr. Adamem Zamenhofem i jego żoną Wandą. Adam Zamenhof został rozstrzelany w Palmirach, ona sama przebywała w więzieniu do wiosny 1940 roku. W sierpniu 1942 roku Zofia, Wanda i jej syn zostali doprowadzeni na Umschlagplatz. Wanda zdołała się uratować, wychodząc przez budynek szpitala ubrana w lekarski kitel. Jej syna Ludwika Krzysztofa wywieziono z Umschlagplatzu, pozorując, że jest martwy. Oboje przeżyli wojnę, początkowo dzięki pomocy księdza Marcelego Godlewskiego z parafii Wszystkich Świętych, potem po tzw. stronie aryjskiej u Włodzimierza Janczewskiego. Zofia Zamenhof nie chcąc zostawić chorych, wsiadła z nimi do wagonu wiozącego ich do obozu zagłady w Treblince⁸. Oficjalnie celem przesiedlenia miało być zagospodarowanie ziem leżących odłogiem.

Fot. 3. Tolla Mintz (1901-1942), lekarz stomatolog. Pracowała w Sanatorium im. Włodzimierza Medema w Miedzeszynie. Zdjęcie pochodzi z GBL

Podobnie postąpiła dr Tolla Mintz (fot. 3) z Sanatorium im. Włodzimierza Medema w Miedzeszynie, który po wybuchu wojny stał się domem dla około 200 sierot z getta. Do sierpnia 1942 roku lekarzom i pedagogom udawało się zdobywać żywność i leki, które pozwoliły przetrwać dzieciom kolejne tygodnie. Tuż przed planowaną likwidacją falenickiego getta dr Mintz otrzymała od działaczy Bundu propozycję ucieczki – odmówiła. Odmówiła także pomocy oferowanej jej przez rodzinę dr. Andrzeja Trojanowskiego, który zatroszczył się dla niej o fałszywe dokumenty i kryjówkę.⁹ Kiedy rankiem 20 sierpnia 1942 roku getto zostało otoczone przez Niemców, a mieszkańców spędzono na plac między synagogą a torami kolejowymi, poszła tam wraz z pacjentami. Śmiertelnie przerażone dzieci zapędzono do pociągu. Był wśród nich dziewięcioletni syn lekarki Oskar. Na czele pozostałej garstki personelu i wychowanków kroczyła spokojnie postać w białym kitlu lekarskim – dr Tolla Mintz. Transport dotarł tego samego dnia do obozu zagłady w Treblince.
Do ostatecznej redukcji personelu szpitalnego w getcie doszło 6 września 1942 roku. Ze zgromadzonych w kwadracie ulic Gęsia, Zamenhofa, Niska, Lubeckiego pozostałych przy życiu mieszkańców getta wybrano zdolnych do pracy na potrzeby Rzeszy. Decyzję, komu spośród pracowników szpitala przyznać prawo do życia i przydzielić specjalną karteczkę (tzw. numerek), miała podjąć na tajnym posiedzeniu pięcioosobowa komisja.¹⁰ Dr Stanisław Waller tak zapamiętał okoliczności powstawania listy:

Kiedy dr Stein ukazał się na podwórzu, od razu obległy go setki ludzi. Był jednym z układających listę posiadaczy numerków życia. Dopadłem dr. Steina wśród tłumu ludzi i zapytałem, czy mogę liczyć na numerki dla mnie i mojej rodziny (żony i synka). Odpowiedział mi, że ja numerków nie dostanę. Wpadłem w rozpacz, schwyciłem go gorączkowo za klapy marynarki, tak, że mu je przedarłem i zacząłem wypominać moje zasługi dla szpitala. Dopiąłem tego, że przyrzekł mi wydać owe numerki. Inni takiego „szczęścia” nie mieli. Na podwórzu przy Dzikiej spotkałem dr. Markusfelda, dr. Rotstadta – kompletnie załamanych – nie mieli żadnej nadziei na otrzymanie numerków życia – z powodu starszego już wieku. Mnie tłumaczyli, że powinienem dostać numerki, bo jestem młody. Dla siebie nie mieli już żadnej nadziei. Dr Stein uważał, że starzy nie mają już po co tak pchać się do życia. ¹¹

Fot. 4. Chana Riwka Braude Heller (Anna Braude Hellerowa) (1888-1943), pediatra, lekarka naczelna Szpitala Bersonów i Baumanów. Zdjęcie pochodzi z AYV

Dr Braude-Hellerowa (fot. 4) – lekarka naczelna i dyrektorka Szpitala Dziecięcego Bersonów i Baumanów – w ogóle nie chciała dzielić „numerków”. Dopiero, gdy jej uświadomiono, że jeśli nie weźmie w tym udziału, to wszystkie karty przyzna swoim pracownikom dyrektor Stein, zdecydowała się je rozdać. „Było to podłe – pisała dr Blady-Szwajger po latach – bo przecież nikt z nas nie chciałby wyrokować o tym, kto ma żyć, a kto nie, a jednak żądaliśmy tego od Niej”.¹²

Dr Stanisław Waller nie otrzymał obiecanych przez dyrektora Steina „numerków” dla swojej rodziny. Postanowił wstrzyknąć synowi dużą dawkę pantoponu¹³ i uśpionego wsadzić do plecaka. Skutek był jednak nieoczekiwany. Po zastrzyku syn zaczął głośno krzyczeć i zwracać na siebie uwagę.
Z opresji wybawił ich szofer karetki szpitalnej, który miał możliwość wyjechać samochodem z getta. W karetce starczyło miejsca tylko dla jednego dziecka, a pomocy potrzebował także syn dr. Zdzisława Askanasa. Ojcowie zdecydowali, że o tym, które z dzieci pojedzie, rozstrzygnie losowanie. Szczęście sprzyjało dr. Wallerowi. Kierowca wywiózł żonę i dziecko z tzw. kotła na Miłej do szpitala na Stawki, gdzie zaopatrzony w „numerek” dr Waller odnalazł rodzinę.¹⁴ Szczęśliwie uratował się także syn dr. Askanasa, Aleksander. Z getta Askanasowie wydostali się dopiero na miesiąc przed wybuchem powstania, w marcu 1943 roku. Zostali wywiezieni pod szmatami wielkim furgonem konnym. Pomocy po tzw. stronie aryjskiej udzieliła im żona dowódcy pułku z Modlina, pani Zającowa, oraz dr Feliks Kanabus wraz z żoną Ireną.¹⁵

Fot. 5. Halina Szenicer Rotstein (1907-1942) pełniła funkcję tzw. lekarza miejscowego w Szpitalu Starozakonnych na Czystem. Zdjęcie pochodzi z GBL

W budynku szpitala przy Umschlagplatzu pozostała garstka personelu, która opiekowała się pozostawionymi tam chorymi. Zajmowały się nimi dwie lekarki: dr Halina Szenicer-Rotsteinowa (fot. 5) i dr Danuta Strasman-Frejmanowa oraz kilka pielęgniarek.¹⁶
Do rozpoczęcia akcji likwidacyjnej dr Rotsteinowa mieszkała w piwnicy szpitala przy Stawkach wraz ze swoimi dziećmi: siedmioletnim Robertem, sześcioletnimi bliźniętami Heleną i Janem oraz dwuletnim Stasiem. W opiece nad nimi pomagała jej córka przyjaciółki, którą lekarka obiecała się zaopiekować na wypadek śmierci jej matki. Kilka dni po rozpoczęciu deportacji dzieci zostały dzięki pomocy dr. Andrzeja Trojanowskiego wyprowadzone z getta i umieszczone u przyjaciół. Nastolatka pozostała ze swoją opiekunką. W niespełna tydzień później, 12 września 1942 roku, z getta wywieziono do Treblinki 950 pacjentów szpitala i 50 osób z personelu. Była pośród nich dr Szenicer-Rotsteinowa. Dr Makower odnotował w swoich wspomnieniach, że dzieci szły same, część tylko wynoszono na rękach. Dorosłych chorych przeważnie transportowano na noszach. I że było to straszne, bez porównania straszniejsze aniżeli pochód ludzi zdrowych prowadzonych na stracenie.¹⁷

Ci lekarze, którym udało się przeżyć akcję deportacyjną, podjęli pracę w tzw. szpitalu szczątkowym w budynku przy ulicy Gęsiej 6/8. Działał on do wybuchu powstania w getcie w kwietniu 1943 roku. Ocaleni lekarze mieli początkowo nadzieję, że z uwagi na swój zawód przeżyją. Alina Margolis-Edelman pisała: „W jednej oficynie tego domu umieszczono personel, a w drugiej, naprzeciwko – chorych. (...) na wszystkich drzwiach mieszkań wisiały kartki: dr Wohl, dr Penson, doktor, doktor, doktor... Nie zabezpieczało to nikogo przed niczym”.¹⁸ Dlatego też na terenie szpitala zaczęły powstawać kryjówki, a w jego piwnicach schrony. Niestety 22 kwietnia 1943 w godzinach rannych szpital podpalono. Przebywający w piwnicy ludzie przetrwali pożar dzięki zasypaniu wejścia do schronu piaskiem. Po tygodniu prawie wszystkie domy w okolicy zostały wysadzone w powietrze, a ostatnich ukrytych ludzi wyprowadzano na Umschlagplatz, do więzienia przy ulicy Gęsiej i na cmentarz żydowski, gdzie wykonywano egzekucje. Tych, którzy nie chcieli opuścić kryjówek, duszono, wpuszczając do piwnic gaz. Dr Adolf Polisiuk pisał w swojej relacji:

Wobec ogromu tej tragedii straciliśmy zupełnie jakąkolwiek nadzieję uratowania się. Czuliśmy się jak straceńcy, bez wyjścia, którzy lada godzina pójdą szlakiem nieszczęsnych towarzyszy. Postanowiliśmy dalej walczyć, zdecydowani raczej zginąć niż oddać się żywcem w ręce katów. Ale cóż to za walka? Z jednej strony uzbrojona machina (tanki, samoloty wywiadowcze), a z drugiej – ścigane, tropione, bezbronne zwierzę dwunożne, którego obrona polegała tylko na ukrywaniu się. (...) 13 maja zrozumiałem, że jesteśmy straceni (...).¹⁹

Czy posiadamy jakiekolwiek moralne prawo osądu tych, którzy chcieli uratować swoje życie za wszelką cenę, lub tych, którzy musieli zadecydować o prawie do życia lub śmierci innych? Może powinniśmy rozważać tego typu dylematy na gruncie współczesnych badań z zakresu psychologii sytuacji ekstremalnych, psychiatrii lub deontologii lekarskiej? Czy nauki te zaoferują jednoznaczny sposób rozpoznania pobudek, dla których jedne matki mimo wszystko miały nadzieję na ocalenie swoich dzieci i były skłonne powierzyć je nawet obcym lub zgoła porzucić w nadziei na uratowanie, inne zaś decydowały się na wzajemną obecność i wspólną śmierć w komorze gazowej? Możemy jedynie toczyć dyskusje, pytając, czy poświęcenie życia, aby towarzyszyć w umieraniu bliskim lub podopiecznym, było heroizmem czy niepotrzebną ofiarą? Oceny takiej postawy wahają się zwykle pomiędzy krytyką, że była to bezsensowna erupcja romantycznej bohaterszczyzny, a apologią bohaterstwa i próbą zrozumienia, że chęć pozostania z podopiecznymi była i jest dla lekarzy, pielęgniarek czy opiekunów naturalna. I jeszcze to najważniejsze pytanie o nas samych. Najgłębsze właściwości własnej natury poznamy dopiero w chwili próby, zgodnie ze słowami Wisławy Szymborskiej: „Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono”.²⁷