Jak cytować: Muszala A.: Kodeks Etyki Lekarskiej: Odcinek 30: Konieczność zachowania tajemnicy lekarskiej a ochrona praw człowieka. Med. Prak., 2016; 2: 123–126
Skróty: KEL - Kodeks Etyki Lekarskiej
Artykuły 23–29 KEL omawiają szczegółowo zasady
zachowania tajemnicy lekarskiej. Zgodnie z nimi lekarzowi, jak i całemu personelowi medycznemu,
stawiane są wysokie wymagania w zakresie
ochrony danych osobowych pacjentów oraz
wszelkich informacji o pacjencie (np. o jego stosunkach
rodzinnych, majątkowych, zawodowych itd.).
„Tajemnicą są objęte wiadomości o pacjencie i jego otoczeniu, uzyskane przez lekarza w związku z wykonywanymi czynnościami
zawodowymi” (KEL 23). Śmierć pacjenta nie
zwalnia personelu medycznego z obowiązku zachowania
tajemnicy.
Zasada zachowania tajemnicy lekarskiej wynika z przyrodzonego prawa każdej osoby ludzkiej
do prywatności. Jest ona także gwarantowana
prawnie – zarówno w ustawodawstwie międzynarodowym,
jak i krajowym. Artykuł 12 Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka stwierdza: „Nie
wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek
życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego
korespondencję, ani też uwłaczać jego honorowi
lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo
do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji
lub uwłaczaniu”. Zachowanie tajemnicy lekarskiej
jest zatem uszczegółowieniem bardziej ogólnego
prawa do dysponowania sobą, niezakłóconego
rozwijania własnej fizycznej i psychicznej tożsamości,
do życia własnym życiem, niezależnym w określonym zakresie od wpływów zewnętrznych.1 Prawo do prywatności w Polsce wyprowadzane jest z art. 47 Konstytucji RP oraz zabezpieczone przepisami prawa cywilnego (art. 23 i 24
Kodeksu cywilnego), które chronią tzw. dobra
osobiste, w tym także prywatność i intymność.
Istnieją jednak przypadki, że prawo to staje w kolizji z innymi zasadami, powodując, że lekarz doznaje poważnej rozterki i nie wie, jak postąpić w danej sytuacji: dochować tajemnicy lekarskiej, naruszając równocześnie inne prawo (np. prawo do życia) czy też odwrotnie – ujawnić ją, by chronić pacjenta i inne osoby przed poważną szkodą fizyczną lub moralną (jeden z takich przypadków omówiony został na łamach „Medycyny Praktycznej” w artykule „Prawo do zachowania tajemnicy lekarskiej wobec pacjenta zakażonego HIV”2). By rozwiązać ten dylemat, trzeba najpierw zauważyć, że tajemnica lekarska nie ma charakteru absolutnego, tak jak tajemnica spowiedzi. „Z tajemnicy lekarskiej lekarz w pewnych przypadkach może być zwolniony, ksiądz nigdy” – pisze Julian Kornobis.3 Istnieją takie sytuacje, kiedy lekarz może odstąpić od obowiązku zachowania milczenia. Już nawet sam Hipokrates przewidział to, gdy stwierdził: „Cokolwiek bym podczas leczenia, czy poza nim, z życia ludzkiego ujrzał czy usłyszał, czego nie należy na zewnątrz rozgłaszać, będę milczał, zachowując to w tajemnicy”. Przyjmując zastrzeżenie: „czego nie należy na zewnątrz rozgłaszać”, zakładał w domyśle, że są przypadki, kiedy „rozgłaszać” coś trzeba.4 Jeden z nich zawarty został w artykule 27 KEL: „Lekarz ma prawo do ujawnienia zauważonych faktów zagrożenia zdrowia lub życia w wyniku łamania praw człowieka”.
Prawa człowieka – mówiąc najogólniej – obejmują te prawa, które wynikają z samej natury „bycia człowiekiem”. Nie są one nadawane przez żaden autorytet zewnętrzny, lecz wynikają z przyrodzonej ludzkiej godności. Mają charakter powszechny (obowiązują na całym świecie i przysługują wszystkim ludziom bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, wyznanie, poglądy polityczne i inne, narodowość, pochodzenie społeczne, majątek, urodzenie lub jakikolwiek inny stan), przyrodzony (przysługują człowiekowi od chwili poczęcia), niezbywalny (nie można się ich zrzec), nienaruszalny (istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią zniesione), naturalny (są niezależne od władzy państwowej) i niepodzielny (wszystkie stanowią integralną całość). Do podstawowych praw człowieka należą m.in.: prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa swej osoby, swobodnego poruszania się, wyboru miejsca zamieszkania, zakładania rodziny, własności prywatnej, wolności słowa, myśli, sumienia, wyznania, poglądów i wypowiedzi, prawo do stowarzyszania się, do uczestnictwa w rządzeniu, prawo do pracy, ochrony przed bezrobociem, godziwej płacy, tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, prawo do urlopu, wypoczynku, poziomu życia zapewniającego zdrowie, prawo do opieki i pomocy dla rodziny, prawo do nauki, dostępu do żywności, posiadania godnych warunków mieszkaniowych. W sposób najpełniejszy i najbardziej uroczysty zostały one ogłoszone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej 10 grudnia 1948 roku podczas III Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Paryżu. Ślad tego dokumentu można odnaleźć w Deklaracji Genewskiej Światowego Stowarzyszenia Lekarzy z tego samego roku: „Nie użyję mojej wiedzy lekarskiej przeciwko prawom ludzkości”.
Katalog praw człowieka jest szeroki; zwykle lekarz nie zna ich dokładnie. Jednakże może on przestrzegać ich niejako „instynktownie”, gdyż narzucają się mu one siłą swej oczywistości i wewnętrznej mocy. Nie musi on nawet wiedzieć o istnieniu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, by rozumieć konieczność sprzeciwu wobec, na przykład, niegodziwych eksperymentów medycznych na ludziach.
Nie zawsze jednak sytuacja jest dla niego jasna.
Można wskazać przypadki, w których jakieś przyrodzone
prawo stoi ponad prawem do prywatności,
co implikuje zwolnienie lekarza z zachowania tajemnicy
lekarskiej. Przypadki te dotyczą szczególnie
trzech najbardziej podstawowych praw: do życia,
wolności i bezpieczeństwa osoby (por. art. 3. Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka). Sytuację
komplikuje jeszcze fakt, że obowiązek denuncjacji
może mieć dwojaki charakter: prawny (wtedy
lekarz jest zwolniony z tajemnicy) oraz społeczny. W tym drugim wypadku lekarz, chcąc przekazać
informacje dyskretne organom ścigania, musi
znaleźć dodatkową podstawę prawną, zezwalającą
mu na takie ujawnienie. Obowiązek społeczny jest
bowiem zbyt słabą „przeciwwagą” dla obowiązku
prawnego, jakim jest powinność zachowania tajemnicy
medycznej. Z kolei prawny obowiązek
denuncjacji dotyczy tylko nielicznych przestępstw
(np. zabójstwa, pozbawienia wolności). Uwzględniając
te zastrzeżenia, lekarz powinien szczególnie się
zastanowić, czy nie poinformować odpowiednich
organów w sytuacjach, gdy w wyniku wykonywania
czynności lekarskich nabył wiedzy o:
1) czynach natury kryminalnej, dokonanych przez
jego pacjenta (lub wobec niego), co poważnie
zagraża bezpieczeństwu społeczeństwa5
2) poważnym niebezpieczeństwie zamachów terrorystycznych
3) niebezpieczeństwie przekazania choroby zakaźnej
innym ludziom6
4) nadużyciach w eksperymentach na pacjentach,
osobach osadzonych, osobach ubezwłasnowolnionych,
dzieciach, embrionach ludzkich
5) transakcjach handlowych w transplantologii,
szczególnie używaniu do przeszczepów narządów
skazańców, dawców narządów z krajów
ubogich, tkanek i narządów pochodzących z płodów ludzkich
6) popełnieniu poważnego błędu lekarskiego
przez innego lekarza, zwłaszcza jeśli skutkiem
było uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia
lub śmierć pacjenta
7) nielegalnych praktykach wykonywania aborcji,
sterylizacji, eutanazji, pomocy w samobójstwie
itp.
8) nadużyciach innego lekarza w stosowaniu
niektórych kontrowersyjnych praktyk, jak:
elektrowstrząsy, psychomanipulacje, hipnoza,
techniki medycyny niekonwencjonalnej itp.,
co poważnie zagraża zdrowiu lub wolności
osobistej pacjenta
9) torturowaniu osoby leczonej, uwłaczających
ludzkiej godności warunkach jej życia
10) przemocy seksualnej, przypadkach pedofilii,
gwałtów, pobicia, stręczycielstwa, zmuszania
do prostytucji, molestowania seksualnego w domu, szkole, zakładzie pracy itp.7
11) poważnych nadużyciach finansowych wobec
pacjentów ze strony pracodawcy, niewolniczym
charakterze pracy, którego skutkiem
jest rozstrój zdrowia lub niszczenie ludzkiej
godności pacjenta itp.
12) stosowaniu niedozwolonego dopingu u sportowców
13) dystrybucji narkotyków w szkole, istnieniu
czarnego rynku związanego z dystrybucją
niedozwolonych używek
14) bliskim pokrewieństwie osób pragnących
zawrzeć małżeństwo, jak i innych okolicznościach,
które mogą stanowić przeszkodę
do małżeństwa (przymus, poważna choroba
jednej ze stron itp.).
Piszący te słowa pragnie zastrzec, że w ujęciu
prawnym nie wszystkie z podanych wyżej przypadków
uzasadniają ujawnienie tajemnicy medycznej,
mogą stanowić jedynie powód do zastanowienia
się, czy lekarz powinien zachować wówczas milczenie,
czy nie. Podejmując decyzję o ujawnieniu
faktu łamania praw człowieka, powinien się powołać
na którąś z dyspens wymienionych w art. 40
ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty
lub w przepisach szczególnych. W przeciwnym
wypadku naraża się na odpowiedzialność prawną, w tym nawet karną.8
Życie pisze scenariusze niemożliwe wprost
do przewidzenia. Za każdym razem lekarz „musi
rozważyć, jakie i komu zachowanie tajemnicy może
nieść zagrożenie dla zdrowia i życia”9 i postępować w sposób zgodny z własnym sumieniem. Etyczny
imperatyw zachowania tajemnicy lekarskiej jest
trudny do precyzyjnego określenia. Lekarz musi
mieć ciągle na uwadze, że każdy człowiek ma
prawo do prywatności – może być ona naruszona
tylko z bardzo poważnych względów, zwykle tych, które mają na celu ochronę życia pacjenta
lub innych osób. Wie także, że czasem dochodzi
do swoistej „zmowy milczenia” wobec szerzącego
się zła – jej przełamanie może mieć dla niego
przykre konsekwencje. W. Biegański pisał: „Dużo
się dzisiaj pisze i mówi o tajemnicy lekarskiej. Ja
sądzę, że wszystko to daremnie, gdyż praw ogólnie
obowiązujących postawić tu nie możemy, a co
zachować w tajemnicy, co zaś wyjawić należy, tego
nikt nas nauczyć nie może, to zależy od subtelności
naszej duszy, od taktu. Do względnych, a nie
bezwzględnych praw etycznych należy tajemnica
lekarska. Są zdarzenia, że lekarz tajemnicę zachować
powinien, są inne, gdzie milczenie lekarza
byłoby występkiem”.10
Piśmiennictwo:
1. M. Pryciak: Prawo do prywatności. Wrocł. Stud. Erazmiańskie, 2010; IV: 212
2. Prawo do zachowania tajemnicy lekarskiej wobec pacjenta zakażonego HIV
3. J. Kornobis: Kodeks Etyki Lekarskiej. Komentarz. Aforyzmy. Myśli. http://dsz.katowice.pl/e107_plugins/content/dok/kodeks/art_6_41.html (dostęp: 14.01.2016)
4. Także prawo przewiduje dyspensy od zachowania tajemnicy medycznej, a w odniesieniu do lekarzy są one ujęte w szczególności w art. 40 ust. 2 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 464, z późn. zm.).
5. Sytuację komplikuje fakt upośledzenia psychicznego. W świetle ustawy o ochronie zdrowia psychicznego lekarz, który poweźmie informacje o np. planowanym przez pacjenta zabójstwie, nie może tego faktu ujawnić organom ścigania (por. Art. 51. i 52 Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz.U. 1994 nr 111 poz. 535).
6. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz.U. 2013 r. poz. 947, z późn. zm.) w art. 27 stwierdza: 1: Lekarz lub felczer, który podejrzewa lub rozpoznaje zakażenie, chorobę zakaźną lub zgon z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej, określone na podstawie ust. 9 pkt 1, jest obowiązany do zgłoszenia tego faktu właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu określonemu na podstawie ust. 9 pkt 2. Zgłoszenia dokonuje się niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 24 godzin od chwili powzięcia podejrzenia lub rozpoznania zakażenia, choroby zakaźnej lub zgonu z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej.
7. W przypadku zgwałcenia nie ma prawnego obowiązku denuncjacji, więc lekarz chcąc w takich okolicznościach zawiadomić Policję, musi znaleźć jakąś prawną podstawę zwolnienia go z tajemnicy. Wyjątkowo może stanowić ją art. 40 ust. 2 pkt 3 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (gdy istnieje rzeczywiste, wysokie prawdopodobieństwo, że zachowanie tajemnicy spowoduje zagrożenie dla zdrowia lub życia pacjenta lub innych osób np. zgwałcenie kazirodcze, pedofilne). W pozostałych przypadkach zgwałceń zawiadomienie Policji o takim podejrzeniu może być traktowane jako ujawnienie dyskrecji medycznej.
8. Por. art. 266 § 1 K.k.
9. J. Kornobis, dz. cyt.
10. Za: tamże