KEL: Kiedy lekarz może odstąpić od leczenia

Skróty: KEL – Kodeks Etyki Lekarskiej

Artykuł 7. Kodeksu Etyki Lekarskiej (KEL) stwierdza: „W szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie podjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków nie cierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej”. Wszystko wskazuje na to, że formułując powyższą zasadę, autorzy KEL chcieli „za jednym zamachem” uregulować dwa zupełnie odmienne rodzaje sytuacji zdarzających się w praktyce lekarskiej: jeden zupełnie codzienny i drugi, zdecydowanie nadzwyczajny.

Pierwszy rodzaj okoliczności to liczne sytuacje mogące się zdarzyć na co dzień, a utrudniające lub wręcz uniemożliwiające lekarzowi prawidłową opiekę nad pacjentem. Przede wszystkim to różne wypadki złych relacji pacjent–lekarz wynikające z konfliktów międzyludzkich. Długotrwały konflikt z chorym lub jego rodziną, właśnie zakończona awantura z pacjentem, obawa o swoje bezpieczeństwo lub inne podobne sytuacje w oczywisty sposób nie sprzyjają „normalnemu” zajęciu się taką osobą przez lekarza. Także kłopoty zdrowotne samego lekarza, jego stan emocjonalny, zmęczenie lub stan po przyjęciu leków lub spożyciu substancji psychoaktywnych w pełni uzasadniają obawę, że nie będzie on mógł się zająć pacjentem w pełni profesjonalnie. W takich okolicznościach lekarz poproszony o pomoc medyczną nie tylko może, ale niekiedy powinien, dla dobra pacjenta, nie podejmować się wykonywania czynności zawodowych. Jednocześnie powinien on w takich okolicznościach wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej lub nawet pomóc w jej uzyskaniu. Zakres tej pomocy zależy oczywiście od okoliczności. Gdy sytuacja ma miejsce w czynnej placówce opieki zdrowotnej, obowiązkiem lekarza odmawiającego udzielenia pomocy medycznej jest zorganizowanie jej poprzez innych pracowników tej placówki. Jeśli dzieje się to poza miejscem pracy, lekarz może wskazać ogólne zasady dotarcia do innego lekarza. W każdym jednak przypadku musi on ocenić, czy chory, ze względu na stan zdrowia, nie wymaga natychmiastowej pomocy, gdyż w takiej sytuacji, bez żadnych zastrzeżeń, lekarz musi jej udzielić. Jednoznacznie reguluje to nie tylko KEL, ale także ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty.¹

Drugi rodzaj okoliczności uzasadniających niepodjęcie się działań zawodowych to sytuacja, która wiąże się z wyznawanym przez lekarza systemem wartości i w której wykonywanie przez niego określonych czynności wiązałoby się z naruszeniem przyjętych przez niego zasad. Taka sytuacja konfliktu sumienia jest jedną z najtrudniejszych w praktyce lekarskiej. Z jednej bowiem strony pacjent, pracodawca, prawo lub okoliczności nakładają na lekarza określone zadania (co się wiąże z podjęciem określonych działań), z drugiej zaś własne przekonania czy po prostu sumienie mówią mu, że zadania te nie przystają do uznanego przez niego systemu wartości i według niego są niegodne. Sumienie mu podpowiada, że podejmując się tych czynności, złamałby któreś z ważnych dla niego zasad.

Sytuacja taka jest zawsze trudna ze względów organizacyjnych, pracowniczych, koleżeńskich, międzyludzkich lub przynajmniej komunikacyjnych. Co można poradzić lekarzowi stojącemu wobec takiego problemu? Zanim podejmie się próbę udzielenia odpowiedzi na to pytanie, warto zwrócić uwagę na to, że zgodnie z treścią omawianego artykułu, dotyczy ona wyłącznie przypadków leczenia chorego. Trudno zaś do kategorii leczenia zaliczyć procedury eutanazji, przerwania ciąży czy przepisywanie środków antykoncepcyjnych, czyli sytuacje najczęściej rodzące sprzeciw sumienia lekarzy. Warto zwrócić uwagę, że zupełnie inaczej podobny problem reguluje ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty,² gdzie jest mowa o – niezdefiniowanych w ustawie – „świadczeniu zdrowotnym”, „pomocy lekarskiej” i „przypadkach niecierpiących zwłoki”. Między innymi dlatego wielu znawców prawa ma wątpliwości co do konstytucyjności tych przepisów. Szeroko na ten temat pisali na łamach „Medycyny Praktycznej” Andrzej Zoll³, Leszek Bosek⁴, Oktawian Nawrot⁵, Paweł Jaranowski i Andrzej Muszala⁶ oraz Barbara Chyrowicz⁷. Czy wobec tego omawiany art. 7 KEL w ogóle ma zastosowanie wobec tzw. klauzuli sumienia? Wydaje się, że tak, chociaż w ograniczonym zakresie. Przykłady takich sytuacji to: lekarz świadek Jehowy stający wobec okoliczności wymagających przetoczenia krwi, lekarz wegetarianin (weganin, witarianin itp.) mający pacjentów z niedoborami dietetycznymi czy niedokrwistością, lekarz „antyszczepionkowiec” wobec dziecka w wieku kwalifikującym je do szczepień itp. Autor zdaje sobie sprawę z możliwości pojawienia się oponentów zaliczania takich i – być może – jeszcze innych, podobnych sytuacji do obszaru klauzuli sumienia. Niektórzy woleliby raczej widzieć je jako przykłady zachowań nieprofesjonalnych, ale przy całym szacunku dla takiego stanowiska nie można nie dostrzec coraz większego rozstrzelenia opinii publicznej i pojawiania się grup lekarzy „wyznających” rozmaite nienaukowe teorie, co dla niektórych z nich oznacza wejście w obszar quasi-religijny. Wydaje się zatem, że przy rygorystycznym przestrzeganiu poniższych zasad także w takich okolicznościach zastosowanie klauzuli sumienia przynajmniej częściowo mogłoby rozwiązać problem.

Z jednej strony, rozważając możliwości zachowania się lekarza w takich okolicznościach, należy przypomnieć prawo każdej osoby do działania w zgodzie z jej przekonaniami. Przymuszania do postępowania wbrew przyjętym przez lekarza zasadom zabraniają wprost ratyfikowane przez Polskę akty prawa międzynarodowego⁸ i oczywiście Konstytucja.⁹ Z drugiej strony pacjent, zgłaszając się do lekarza, ma prawo do otrzymania leczenia zgodnego z aktualną wiedzą medyczną. Wydaje się zatem, że jeśli zastrzeżenia etyczne lekarza dotyczą procedur leczniczych o właściwie udokumentowanej skuteczności, to powinien on odesłać pacjenta do innego lekarza. (Nie osłabia to w żadnym wypadku przekonania autora o niedopuszczalności przymuszania lekarza do znalezienia miejsca wykonania innych, nieleczniczych czynności, np. aborcji, które budzą jego sprzeciw etyczny.) W takiej sytuacji lekarz powinien także krótko wyjaśnić pacjentowi motywy swojego postępowania. Nie może tworzyć mylnego wrażenia, że jego zastrzeżenia co do leczenia mają charakter zawodowy (np. że ma wątpliwości co do prawidłowości takiego leczenia, mocy dowodów czy wartości stosowanych wytycznych), ale powinien wyraźnie przedstawić, iż odmowa leczenia jest związana z jego przekonaniami moralnymi. Jednocześnie należy zaznaczyć, że rozmowa na ten temat w żadnym wypadku nie może mieć charakteru „misyjnego” – powinna być suchą informacją na temat faktów. No i wreszcie, jeśli rozważania ograniczyć do okoliczności (zgodnie z przepisem KEL) związanych z leczeniem, także ścisła granica „przypadków niecierpiących zwłoki” wydaje się uzasadniona.

Na zakończenie należy wyraźnie zaznaczyć, że art. 7 KEL odnosi się do sytuacji incydentalnych, związanych z określoną sytuacją interpersonalną lub kliniczną konkretnego lekarza i w żadnym wypadku nie może być podstawą do żądania (np. przez pracodawcę) składania deklaracji światopoglądowych przez zatrudnianych lekarzy lub publikowania list lekarzy o określonych przekonaniach, co niektórzy sugerują. Artykuł 7 KEL mówi o możliwości niepodjęcia się lub odstąpienia przez lekarza od leczenia chorego w wyjątkowej, trudnej sytuacji, a każdy korzystający z takiego prawa lekarz może w dowolnej chwili zmodyfikować lub zmienić swoje stanowisko i decyzję.